8teknikpegnintegralan stt
9. TEKNIK
PENGINTEGRALAN
MA1114 KALKULUS I
1
9.1 Integral Parsial
Formula Integral Parsial :
u dv uv v du
Cara : pilih u yang turunannya lebih sederhana
x
x
e
Contoh : Hitung dx
misal u = x, maka du=dx
dv e x dx v e x dx e x
sehingga
x
x
x
e
dx
x
e
x
x
x
e
dx
x
e
e
C
MA1114 KALKULUS I
2
Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali
Contoh
Hitung
Jawab
(i) Misal
2
2
x
sin
x
dx
x
cos x 2 x cos xdx
u x 2
dv = sinxdx
(ii)Misal w = x
dr = cosx dx
Integral parsial
du = 2xdx
V=-cosx
dw = dx
x 2 cos x 2( x sin x sin x dx)
x 2 cos x 2 x sin x 2 cos x C
r = sinx
MA1114 KALKULUS I
3
Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan
Contoh Hitung
Integral parsial
x
x
e
cos
xdx
e
sin x
Jawab :
(i) Misal
x
e
cos xdx
u e x
dv=cosxdx
x
x
du e dx
v=sinx
x
e
sin xdx
e x sin x ( e x cos x e x cos xdx) C *
e x sin x e x cos x e x cos xdx C *
x
dw e dx
(ii) Misal w e
r=-cosx
dr = sinxdx
x
x
Integral yang
dicari ,bawa
keruas kiri
x
2e cos xdx e sin x e cos x C *
e
x
x
x
1
2
MA1114 KALKULUS I
cos xdx (e sin x e cos x) C
4
Soal latihan
Hitung
e
1.
ln x dx
1
2.
x ln xdx
3.
2
ln(
1
x
)dx
4.
5.
6.
sin
1
tan
1
xdx
xdx
x tan
1
7.
x cos xdx
8.
2 x
x
e dx
9.
x
e
sin xdx
10.
2
x
ln xdx
xdx
MA1114 KALKULUS I
5
9.2 Integral Fungsi Trigonometri
Bentuk :cosn x dx & sin n x dx
* Untuk n ganjil, Tuliskan :
n
n 1
sin n x sin x sin n 1 x dan cos x cos x cos x
sin 2 x cos2 x 1
dan gunakan identitas
* Untuk n genap, Tuliskan :
sin n x sin 2 x sin n 2 x dan cosn x cos2 x cosn 2 x
2
2
cos 2 x 2 cos x 1 1 2 sin x
dan gunakan identitas
MA1114 KALKULUS I
6
Contoh Hitung
1.
3
sin
x dx
2.
4
sin
x dx
Jawab
1.
2.
3
2
3
2
1
1
cos
x
d
cos
x
cos
x
cos
x C
sin
x
dx
sin
x
sin
x
dx
3
4
2
2
sin
x
dx
sin
x
sin
x dx (
1 cos 2 x 1 cos 2 x
)(
) dx
2
2
1
2
1
1 cos 4 x
(
1
2
cos
2
x
cos
2
x
)
dx
(
dx
2
cos
2
x
dx
dx)
4
4
2
3
1
1
1
1
1
1
x sin 2 x x sin 4 x C x sin 2 x sin 4 x C
8
4
32
4
4
8
32
MA1114 KALKULUS I
7
Tentukan
2
cos
x dx
3
cos
x dx
4
cos
x dx
MA1114 KALKULUS I
8
Bentuk sin
m
x cosn x dx
a). Untuk n atau m ganjil, keluarkan sin x atau cos x dan
sin 2 x cos2 x 1
gunakan identitas
m
n
sin x dan cos x
b). Untuk m dan n genap, tuliskan
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan
2
2
cos
2
x
2
cos
x
1
1
2
sin
x
identitas
Contoh :
2
2
3
2
2
2
1
cos
x
cos
x d cos x
sin
x
cos
x
dx
sin
x
cos
x
sin
x
dx
cos 2 x cos 4 x d cos x
1
1
5
3
cos x cos x C
5
3
MA1114 KALKULUS I
9
1 cos 2 x 1 cos 2 x
2
2
sin
x
cos
x
dx
dx
2
2
1
2
(1
cos
2 x) dx
4
3
1
dx
cos 4 x dx
4
8
3
1
x sin 4 x C
4
32
1
1 cos 4 x
(1
dx)
4
2
MA1114 KALKULUS I
10
Bentuk
m
n
m
n
tan
x
sec
x
dx
dan
cot
x
csc
xdx
Gunakan identitas
tan 2 x sec 2 x 1 , cot 2 x csc 2 x 1
serta turunan tangen dan kotangen
2
,
d
(cot
x
)
csc
x dx
d (tan x) sec x dx
2
.
Contoh
4
tan
xdx tan 2 x tan 2 x dx tan 2 x(sec 2 x 1)dx
a.
2
2
tan x sec xdx
tan 2 xd (tan x)
3
1
3
MA1114 KALKULUS I
tan
2
xdx
2
(sec
x 1)dx
tan x tan x x C
11
b.
2
4
2
2
2
tan
x
sec
x
dx
tan
x
sec
x
sec
xdx
2
2
tan x(1 tan x)d (tan x)
tan 2 x tan 4 x d tan x
1
1
5
tan x tan 3 x C
5
3
MA1114 KALKULUS I
12
Soal Latihan
Hitung
1.
4
5
sin
x
cos
x dx
/4
2.
4
2
tan
t
sec
t dt
0
4
sec
x dx
3.
2
4
cot
w
csc
w dw
4.
5.
3
csc
x dx
MA1114 KALKULUS I
13
9.3 Substitusi Trigonometri
a. Integran memuat bentuk a 2 x 2 ,misal
Contoh Hitung
2
Misal
25 x
dx
2
x
x 5 sin t
dx = 5 cost dt
5
t
25 x 2
x a sin t
25 x 2
dx
2
x
25 25 sin 2 t 5 cos t dt
25 sin 2 t
25(1 sin 2 t )
5 sin 2 t
cos 2 t
2
cos tdt 2 dt cot t dt
sin t
(csc 2 t 1)dt cot t t c
x
25 x 2
1 x
sin ( ) C
x
5
MA1114 KALKULUS I
14
b. Integran memuat bentuk a 2 x 2
Contoh Hitung
x
x
Misal
25 x 2
1
2
25 x
2
dx
x 5 tan t
dx 5 sec 2 t dt
x
tan t
5
1
2
25 x
2
,misal
x a tan t
dx
5 sec 2 t dt
25 tan 2 t 25 25 tan 2 t
1
sec 2 t dt
1 cos t
1 d (sin(t ))
2
dt
25 tan t sec t 25 sin 2 t
25
sin 2 t
1
C
25 sin t
25 x 2
C
25 x
x
t
5
MA1114 KALKULUS I
15
c. Integran memuat bentuk x 2 a 2
Contoh Hitung
x
x
Misal
1
2
2
x 25
1
2
dx
x 5 sec t
dx 5 sec t tan t dt
x
sec t
5
x
2
x 25
,misal
x a sec t
dx
5 sec t tan t dt
25 sec 2 t 25 sec 2 t 25
1 sec t tan t dt
1 sec t
1
2 dt cos t dt
25 sec 2 t tan t
25 sec t
25
1
sin t C
25
x 2 25
C
25 x
x 2 25
t
5
MA1114 KALKULUS I
16
Soal Latihan
Hitung
1.
2.
3.
4.
5.
x2
9 x
2
2x 3
4 x2
dx
dx
8.
dx
x x2 9
7.
dx
x2 4 x2
6.
dx
9.
dx
3/ 2
2
x 9
3x dx
x 2 2x 5
5 4 x x 2 dx
2x 1
x 2 2x 2 dx
x 2 x 2 16
MA1114 KALKULUS I
17
Substitusi Bentuk Akar
Integran memuat n ax b
,misal
u n ax b
dx
Contoh Hitung
22 x
Jawab :
Misal u x
dx
22 x
u 2 x
Dengan diferensialnya:
2udu=dx
2udu
u
du
2 2u
u 1
1
u 1 1
(
1
)du
du
u 1
u 1
u ln(u 1) C
x ln 1 x C
MA1114 KALKULUS I
18
Soal
Latihan
Hitung
1.
x 3 x 4
dx
x 2 2x
dx
2.
x 1
t
3. t 1 dt
4.
5.
6.
x x 1 dx
t
3t 4 dt
2/3
x
(
1
x
)
dx
MA1114 KALKULUS I
19
9.4 Integral Fungsi Rasional
P x
Integran berbentuk fungsi rasional : f x
, P(x) dan Q(x)
Q x
polinom, der (P)< der(Q)
Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut ( Q(x) ) yaitu :
1. Faktor linear tidak berulang.
2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang. Faktor
kuadratik
4. Faktor kuadratik berulang.
definit
Kasus 1 ( linier tidak berulang )
Misal Q x a1 x b1 a2 x b2 ... an x bn
P x
A1
A2
An
...
Q x
a1 x b1
a2 x b2
a n x bn
maka,
dengan A1 ,
A2 , ... , An
konstanta yang dicari.
MA1114 KALKULUS I
20
Contoh Hitung
Jawab
x 1
x 2 9 dx
Faktorkan penyebut :x 2
9 ( x 3)( x 3)
x 1
A
B
A( x 3) B( x 3)
x 2 9 x3 x 3
( x 3)( x 3)
x 1A x 3 B x3 A B x 3A3B
Samakan koefisien ruas kiri dan ruas kanan
A +B =1 x3
-3A+3B=1 x1
Sehingga
3A +3B=3
-3A+3B=1 +
6B=4
B=2/3,A=1/3
1
2
x 1
3 dx
3 dx 1 ln | x 3 | 2 ln | x 3 | C
dx
x 2 9 x3 x 3
3
3
MA1114 KALKULUS I
21
Kasus 2 Linear berulang
Misal Q x ai x bi p
Maka
Ap 1
Ap
P x
A1
A2
...
2
p 1
Q x ai xbi ai xbi
ai xbi
ai xbi p
A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap
dengan konstanta
Contoh Hitung
1
2
x 2 x 1
akan dicari
dx
Jawab
1
x2 2 x 1
A
B
C
x2 x 2 2 x 1
MA1114 KALKULUS I
22
A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2
2
x2 x 1
x 2 2 x 1
1
Penyebut ruas kiri =
penyebut ruas
1( A C ) x 2 ( A B 4C ) x (4C 2 A B) kanan
1 A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2
A+C=0
A+B+4C=0
-2A-B+4C=1
A+B+4C=0
-2A-B+4C=1 +
-A+8C=1
A+C=0
-A+8C=1
+
9C=1
B=-1/3
A=-1/9
C=1/9
1
1
1
1
1
1
1
x2 2 x 1 dx 9 x2 dx 3 x 2 2 dx 9 x 1 dx
1
1
1
ln | x 2 |
ln | x 1 | C
9
3( x 2) 9
MA1114 KALKULUS I
23
Kasus 3 Kuadratik tak berulang
Misal
Q x a1 x 2 b1 x c1
a2 x 2 b2 x c2 ... an x 2 bn x cn
Faktor kuadrat, berarti definit, maka
P x
A1 x B1
A2 x B2
An x Bn
...
2
2
Q x
a1 x b1 x c1
a2 x b2 x c2
an x 2 bn x cn
Dengan A1 , A2 ,..., An , dan
B1 , B2 ,...,Bnkonstanta yang akan dicari
MA1114 KALKULUS I
24
dx
Contoh Hitung 2
x x 1
Jawab
1
A B xC
2
2
x x 1 x
x 1
1 A x 2 1 ( Bx c) x
A+B=0
C=0
A=1
A x 2 1 ( Bx c) x
x x 2 1
1 ( A B) x 2 cx A
B=-1
1
1
dx
x x 2 1 x dx
x
x 2 1 dx
x
x d ( x 2 1)
x 2 1 dx x 2 1 2 x
1 d ( x 2 1)
2
2
x 1
1
ln | x | ln( x 2 1) C
2
MA1114 KALKULUS I
25
Kasus 4 Kuadratik berulang
Misal Q x ai x 2 bi x ci
p
Maka
Ap 1 xB p 1
Ap xB p
P x
A1 xB1
A2 xB2
2
...
2
p 1
2
2
Q x ai x bi xci ai x bi xci
ai x bi xci
ai x 2 bi xci
Dimana
A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap dan B1 , B2 ,...,B p 1,B p
MA1114 KALKULUS I
p
konstanta yang akan dicari
26
Contoh Hitung
Jawab :
6 x 2 15x 22
2
x 3 x2 2
6x 2 15 x 22
x3 x
2
2
2
dx
A
B xC DxE
2
x3 x 2 x 2 2 2
2
A x 2 2 ( B xC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
x3 x 2 22
6 x 15 x 22 A x 2 ( B xC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
2
2
2
6 x 2 15x 22 ( A B) x 4 (3B C ) x 3 (4 A 2 B 3C D) x 2
(6 B 2C 3D E ) x (4 A 6C 3E )
MA1114 KALKULUS I
27
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh
A+B=0
3B+C=0
4A+2B+3C+D=1
6B+2C+3D+E=-15
4A+6C+3E=22
Sehingga
6x 2 15 x22
x3 x 2
2
2
Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3
D=-5, E=0
1
x 3
x
dx 2 dx 5
dx
2
x3
x 2
x 2 2
dx
dx
1
2x
dx
5
2x
2
dx 3 2
2
dx
2
x 3 2 x 2
x 2 2 ( x 2)
ln | x 3 |
1
3
5
x
ln( x 2 2)
tan 1
C.
2
2
2
2 2( x 2)
MA1114 KALKULUS I
28
Catatan jika der ( P ( x)) der (Q( x)) , bagi terlebih
dahulu P(x) dengan Q(x), sehingga
P( x)
S ( x) , der ( S ( x)) der (Q( x))
H ( x)
Q( x)
Q( x)
Contoh Hitung
x3 2x 2 x 4
x 2 4 dx
Der(P(x))=3>der(Q(x))=2
Bagi terlebih dahulu P(x) dengan Q(x)
x +2
2
x 4
x3 2 x 2 x 4
x3 4x
2 x 2 5x 4
x3 2x 2 x 4
5x 4
x 2 2
2
x 4
x 4
2x 2 8
5x+4
MA1114 KALKULUS I
29
5x 4
5x 4
A
B
2
x 4 ( x 2)( x 2) ( x 2) ( x 2)
A( x 2) B ( x 2)
( x 2)( x 2)
5 x 4 A( x 2) B ( x 2………………………..(*)
)
Persamaan (*) berlaku untuk sembarang x, sehingga berlaku juga untuk
Untuk x=2 dan x=-2
Untuk x = 2
5.2+4=A(2+2)
5.(-2)+4=B(-2-2)
Untuk x = -2
Dengan menggunakan hasil diatas :
A=7/2
B=3/2
x3 2 x 2 x 4
7
1
3
1
dx
(
x
2
)
dx
dx
dx
x2 4
2 x 2
2 x2
1 2
7
3
x 2 x ln | x 2 | ln | x 2 | C
2
2
2
MA1114 KALKULUS I
30
Soal Latihan
Hitung
dx
5. 2
x(x 1) 2
2x 1
dx
1. 2
x 6 x 16
5
1
2. ( x 5) 2 ( x 1) dx
x 2 2x
dx
3
2
6.
2 x 3x 4
5 x 2 3x 2
dx
3. 3
2
x 2x
x3 x2
dx
7. 2
x 5x 6
4.
2 x 2 3 x 36
2 x 1 x2 9
dx
MA1114 KALKULUS I
31
Integral Fungsi Rasional dalam sin dan cos
f (cos x, sin x)dx ?, f fungsi rasional
Cara :
Gunakan subsitusi
dt
2 x 1
sec ( 2 )
dx
2
tan 2x t, dari sini dapat diperoleh
2
dx
dt
2
1 t
2
dx
dt
2 x
1 tan ( 2 )
1
sin
2
2 x
1
1
sin x 2 sin 2 x cos 2 x 2
cos
cos 12 x
x
2
tan 2x
2 tan 2x
2t
2
sec 2 2x 1 tan 2 2x 1 t 2
MA1114 KALKULUS I
32
cos x 2 cos 2 12 x 1
1 t 2
1 t 2
2
sec 2
x
2
1
2
2
1
1
2 x
2
1 tan 2
1 t
Contoh Hitung
dx
1 sin x cos x
Jawab
Gunakan substitusi diatas diperoleh
1
1
1 t2
2
1 sin x cos x
1 t
2t
1 t 2 1 t 2 2t
1
2
1 t
1 t2
1 t2
2(1 t )
dx
1 t2
2
1
1 sin x cos x 2(1 t ) 1 t 2 dt 1 t dt ln | 1 t | C ln | 1 tan 2x | C
MA1114 KALKULUS I
33
Soal Latihan
Hitung
1.
dx
1 sin x cos x
2.
dx
3 5 sin x
3.
cos x
1 cos x dx
4.
dx
sin x tan x
5.
cot x
1 sin x
MA1114 KALKULUS I
34
PENGINTEGRALAN
MA1114 KALKULUS I
1
9.1 Integral Parsial
Formula Integral Parsial :
u dv uv v du
Cara : pilih u yang turunannya lebih sederhana
x
x
e
Contoh : Hitung dx
misal u = x, maka du=dx
dv e x dx v e x dx e x
sehingga
x
x
x
e
dx
x
e
x
x
x
e
dx
x
e
e
C
MA1114 KALKULUS I
2
Integral parsial dapat dilakukan lebih dari satu kali
Contoh
Hitung
Jawab
(i) Misal
2
2
x
sin
x
dx
x
cos x 2 x cos xdx
u x 2
dv = sinxdx
(ii)Misal w = x
dr = cosx dx
Integral parsial
du = 2xdx
V=-cosx
dw = dx
x 2 cos x 2( x sin x sin x dx)
x 2 cos x 2 x sin x 2 cos x C
r = sinx
MA1114 KALKULUS I
3
Ada kemungkinan integran (f(x)) muncul lagi diruas kanan
Contoh Hitung
Integral parsial
x
x
e
cos
xdx
e
sin x
Jawab :
(i) Misal
x
e
cos xdx
u e x
dv=cosxdx
x
x
du e dx
v=sinx
x
e
sin xdx
e x sin x ( e x cos x e x cos xdx) C *
e x sin x e x cos x e x cos xdx C *
x
dw e dx
(ii) Misal w e
r=-cosx
dr = sinxdx
x
x
Integral yang
dicari ,bawa
keruas kiri
x
2e cos xdx e sin x e cos x C *
e
x
x
x
1
2
MA1114 KALKULUS I
cos xdx (e sin x e cos x) C
4
Soal latihan
Hitung
e
1.
ln x dx
1
2.
x ln xdx
3.
2
ln(
1
x
)dx
4.
5.
6.
sin
1
tan
1
xdx
xdx
x tan
1
7.
x cos xdx
8.
2 x
x
e dx
9.
x
e
sin xdx
10.
2
x
ln xdx
xdx
MA1114 KALKULUS I
5
9.2 Integral Fungsi Trigonometri
Bentuk :cosn x dx & sin n x dx
* Untuk n ganjil, Tuliskan :
n
n 1
sin n x sin x sin n 1 x dan cos x cos x cos x
sin 2 x cos2 x 1
dan gunakan identitas
* Untuk n genap, Tuliskan :
sin n x sin 2 x sin n 2 x dan cosn x cos2 x cosn 2 x
2
2
cos 2 x 2 cos x 1 1 2 sin x
dan gunakan identitas
MA1114 KALKULUS I
6
Contoh Hitung
1.
3
sin
x dx
2.
4
sin
x dx
Jawab
1.
2.
3
2
3
2
1
1
cos
x
d
cos
x
cos
x
cos
x C
sin
x
dx
sin
x
sin
x
dx
3
4
2
2
sin
x
dx
sin
x
sin
x dx (
1 cos 2 x 1 cos 2 x
)(
) dx
2
2
1
2
1
1 cos 4 x
(
1
2
cos
2
x
cos
2
x
)
dx
(
dx
2
cos
2
x
dx
dx)
4
4
2
3
1
1
1
1
1
1
x sin 2 x x sin 4 x C x sin 2 x sin 4 x C
8
4
32
4
4
8
32
MA1114 KALKULUS I
7
Tentukan
2
cos
x dx
3
cos
x dx
4
cos
x dx
MA1114 KALKULUS I
8
Bentuk sin
m
x cosn x dx
a). Untuk n atau m ganjil, keluarkan sin x atau cos x dan
sin 2 x cos2 x 1
gunakan identitas
m
n
sin x dan cos x
b). Untuk m dan n genap, tuliskan
menjadi jumlah suku-suku dalam cosinus, gunakan
2
2
cos
2
x
2
cos
x
1
1
2
sin
x
identitas
Contoh :
2
2
3
2
2
2
1
cos
x
cos
x d cos x
sin
x
cos
x
dx
sin
x
cos
x
sin
x
dx
cos 2 x cos 4 x d cos x
1
1
5
3
cos x cos x C
5
3
MA1114 KALKULUS I
9
1 cos 2 x 1 cos 2 x
2
2
sin
x
cos
x
dx
dx
2
2
1
2
(1
cos
2 x) dx
4
3
1
dx
cos 4 x dx
4
8
3
1
x sin 4 x C
4
32
1
1 cos 4 x
(1
dx)
4
2
MA1114 KALKULUS I
10
Bentuk
m
n
m
n
tan
x
sec
x
dx
dan
cot
x
csc
xdx
Gunakan identitas
tan 2 x sec 2 x 1 , cot 2 x csc 2 x 1
serta turunan tangen dan kotangen
2
,
d
(cot
x
)
csc
x dx
d (tan x) sec x dx
2
.
Contoh
4
tan
xdx tan 2 x tan 2 x dx tan 2 x(sec 2 x 1)dx
a.
2
2
tan x sec xdx
tan 2 xd (tan x)
3
1
3
MA1114 KALKULUS I
tan
2
xdx
2
(sec
x 1)dx
tan x tan x x C
11
b.
2
4
2
2
2
tan
x
sec
x
dx
tan
x
sec
x
sec
xdx
2
2
tan x(1 tan x)d (tan x)
tan 2 x tan 4 x d tan x
1
1
5
tan x tan 3 x C
5
3
MA1114 KALKULUS I
12
Soal Latihan
Hitung
1.
4
5
sin
x
cos
x dx
/4
2.
4
2
tan
t
sec
t dt
0
4
sec
x dx
3.
2
4
cot
w
csc
w dw
4.
5.
3
csc
x dx
MA1114 KALKULUS I
13
9.3 Substitusi Trigonometri
a. Integran memuat bentuk a 2 x 2 ,misal
Contoh Hitung
2
Misal
25 x
dx
2
x
x 5 sin t
dx = 5 cost dt
5
t
25 x 2
x a sin t
25 x 2
dx
2
x
25 25 sin 2 t 5 cos t dt
25 sin 2 t
25(1 sin 2 t )
5 sin 2 t
cos 2 t
2
cos tdt 2 dt cot t dt
sin t
(csc 2 t 1)dt cot t t c
x
25 x 2
1 x
sin ( ) C
x
5
MA1114 KALKULUS I
14
b. Integran memuat bentuk a 2 x 2
Contoh Hitung
x
x
Misal
25 x 2
1
2
25 x
2
dx
x 5 tan t
dx 5 sec 2 t dt
x
tan t
5
1
2
25 x
2
,misal
x a tan t
dx
5 sec 2 t dt
25 tan 2 t 25 25 tan 2 t
1
sec 2 t dt
1 cos t
1 d (sin(t ))
2
dt
25 tan t sec t 25 sin 2 t
25
sin 2 t
1
C
25 sin t
25 x 2
C
25 x
x
t
5
MA1114 KALKULUS I
15
c. Integran memuat bentuk x 2 a 2
Contoh Hitung
x
x
Misal
1
2
2
x 25
1
2
dx
x 5 sec t
dx 5 sec t tan t dt
x
sec t
5
x
2
x 25
,misal
x a sec t
dx
5 sec t tan t dt
25 sec 2 t 25 sec 2 t 25
1 sec t tan t dt
1 sec t
1
2 dt cos t dt
25 sec 2 t tan t
25 sec t
25
1
sin t C
25
x 2 25
C
25 x
x 2 25
t
5
MA1114 KALKULUS I
16
Soal Latihan
Hitung
1.
2.
3.
4.
5.
x2
9 x
2
2x 3
4 x2
dx
dx
8.
dx
x x2 9
7.
dx
x2 4 x2
6.
dx
9.
dx
3/ 2
2
x 9
3x dx
x 2 2x 5
5 4 x x 2 dx
2x 1
x 2 2x 2 dx
x 2 x 2 16
MA1114 KALKULUS I
17
Substitusi Bentuk Akar
Integran memuat n ax b
,misal
u n ax b
dx
Contoh Hitung
22 x
Jawab :
Misal u x
dx
22 x
u 2 x
Dengan diferensialnya:
2udu=dx
2udu
u
du
2 2u
u 1
1
u 1 1
(
1
)du
du
u 1
u 1
u ln(u 1) C
x ln 1 x C
MA1114 KALKULUS I
18
Soal
Latihan
Hitung
1.
x 3 x 4
dx
x 2 2x
dx
2.
x 1
t
3. t 1 dt
4.
5.
6.
x x 1 dx
t
3t 4 dt
2/3
x
(
1
x
)
dx
MA1114 KALKULUS I
19
9.4 Integral Fungsi Rasional
P x
Integran berbentuk fungsi rasional : f x
, P(x) dan Q(x)
Q x
polinom, der (P)< der(Q)
Ada 4 kasus dari pemfaktoran penyebut ( Q(x) ) yaitu :
1. Faktor linear tidak berulang.
2. Faktor linear berulang.
3. Faktor kuadratik tidak berulang. Faktor
kuadratik
4. Faktor kuadratik berulang.
definit
Kasus 1 ( linier tidak berulang )
Misal Q x a1 x b1 a2 x b2 ... an x bn
P x
A1
A2
An
...
Q x
a1 x b1
a2 x b2
a n x bn
maka,
dengan A1 ,
A2 , ... , An
konstanta yang dicari.
MA1114 KALKULUS I
20
Contoh Hitung
Jawab
x 1
x 2 9 dx
Faktorkan penyebut :x 2
9 ( x 3)( x 3)
x 1
A
B
A( x 3) B( x 3)
x 2 9 x3 x 3
( x 3)( x 3)
x 1A x 3 B x3 A B x 3A3B
Samakan koefisien ruas kiri dan ruas kanan
A +B =1 x3
-3A+3B=1 x1
Sehingga
3A +3B=3
-3A+3B=1 +
6B=4
B=2/3,A=1/3
1
2
x 1
3 dx
3 dx 1 ln | x 3 | 2 ln | x 3 | C
dx
x 2 9 x3 x 3
3
3
MA1114 KALKULUS I
21
Kasus 2 Linear berulang
Misal Q x ai x bi p
Maka
Ap 1
Ap
P x
A1
A2
...
2
p 1
Q x ai xbi ai xbi
ai xbi
ai xbi p
A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap
dengan konstanta
Contoh Hitung
1
2
x 2 x 1
akan dicari
dx
Jawab
1
x2 2 x 1
A
B
C
x2 x 2 2 x 1
MA1114 KALKULUS I
22
A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2
2
x2 x 1
x 2 2 x 1
1
Penyebut ruas kiri =
penyebut ruas
1( A C ) x 2 ( A B 4C ) x (4C 2 A B) kanan
1 A( x 2)( x 1) B( x 1) C ( x 2) 2
A+C=0
A+B+4C=0
-2A-B+4C=1
A+B+4C=0
-2A-B+4C=1 +
-A+8C=1
A+C=0
-A+8C=1
+
9C=1
B=-1/3
A=-1/9
C=1/9
1
1
1
1
1
1
1
x2 2 x 1 dx 9 x2 dx 3 x 2 2 dx 9 x 1 dx
1
1
1
ln | x 2 |
ln | x 1 | C
9
3( x 2) 9
MA1114 KALKULUS I
23
Kasus 3 Kuadratik tak berulang
Misal
Q x a1 x 2 b1 x c1
a2 x 2 b2 x c2 ... an x 2 bn x cn
Faktor kuadrat, berarti definit, maka
P x
A1 x B1
A2 x B2
An x Bn
...
2
2
Q x
a1 x b1 x c1
a2 x b2 x c2
an x 2 bn x cn
Dengan A1 , A2 ,..., An , dan
B1 , B2 ,...,Bnkonstanta yang akan dicari
MA1114 KALKULUS I
24
dx
Contoh Hitung 2
x x 1
Jawab
1
A B xC
2
2
x x 1 x
x 1
1 A x 2 1 ( Bx c) x
A+B=0
C=0
A=1
A x 2 1 ( Bx c) x
x x 2 1
1 ( A B) x 2 cx A
B=-1
1
1
dx
x x 2 1 x dx
x
x 2 1 dx
x
x d ( x 2 1)
x 2 1 dx x 2 1 2 x
1 d ( x 2 1)
2
2
x 1
1
ln | x | ln( x 2 1) C
2
MA1114 KALKULUS I
25
Kasus 4 Kuadratik berulang
Misal Q x ai x 2 bi x ci
p
Maka
Ap 1 xB p 1
Ap xB p
P x
A1 xB1
A2 xB2
2
...
2
p 1
2
2
Q x ai x bi xci ai x bi xci
ai x bi xci
ai x 2 bi xci
Dimana
A1 , A2 ,..., Ap 1 , Ap dan B1 , B2 ,...,B p 1,B p
MA1114 KALKULUS I
p
konstanta yang akan dicari
26
Contoh Hitung
Jawab :
6 x 2 15x 22
2
x 3 x2 2
6x 2 15 x 22
x3 x
2
2
2
dx
A
B xC DxE
2
x3 x 2 x 2 2 2
2
A x 2 2 ( B xC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
x3 x 2 22
6 x 15 x 22 A x 2 ( B xC ) x 2 2 x3 ( DxE )( x 3)
2
2
2
6 x 2 15x 22 ( A B) x 4 (3B C ) x 3 (4 A 2 B 3C D) x 2
(6 B 2C 3D E ) x (4 A 6C 3E )
MA1114 KALKULUS I
27
Dengan menyamakan koefisien ruas kiri dan kanan diperoleh
A+B=0
3B+C=0
4A+2B+3C+D=1
6B+2C+3D+E=-15
4A+6C+3E=22
Sehingga
6x 2 15 x22
x3 x 2
2
2
Dengan eliminasi : A=1,B=-1, C=3
D=-5, E=0
1
x 3
x
dx 2 dx 5
dx
2
x3
x 2
x 2 2
dx
dx
1
2x
dx
5
2x
2
dx 3 2
2
dx
2
x 3 2 x 2
x 2 2 ( x 2)
ln | x 3 |
1
3
5
x
ln( x 2 2)
tan 1
C.
2
2
2
2 2( x 2)
MA1114 KALKULUS I
28
Catatan jika der ( P ( x)) der (Q( x)) , bagi terlebih
dahulu P(x) dengan Q(x), sehingga
P( x)
S ( x) , der ( S ( x)) der (Q( x))
H ( x)
Q( x)
Q( x)
Contoh Hitung
x3 2x 2 x 4
x 2 4 dx
Der(P(x))=3>der(Q(x))=2
Bagi terlebih dahulu P(x) dengan Q(x)
x +2
2
x 4
x3 2 x 2 x 4
x3 4x
2 x 2 5x 4
x3 2x 2 x 4
5x 4
x 2 2
2
x 4
x 4
2x 2 8
5x+4
MA1114 KALKULUS I
29
5x 4
5x 4
A
B
2
x 4 ( x 2)( x 2) ( x 2) ( x 2)
A( x 2) B ( x 2)
( x 2)( x 2)
5 x 4 A( x 2) B ( x 2………………………..(*)
)
Persamaan (*) berlaku untuk sembarang x, sehingga berlaku juga untuk
Untuk x=2 dan x=-2
Untuk x = 2
5.2+4=A(2+2)
5.(-2)+4=B(-2-2)
Untuk x = -2
Dengan menggunakan hasil diatas :
A=7/2
B=3/2
x3 2 x 2 x 4
7
1
3
1
dx
(
x
2
)
dx
dx
dx
x2 4
2 x 2
2 x2
1 2
7
3
x 2 x ln | x 2 | ln | x 2 | C
2
2
2
MA1114 KALKULUS I
30
Soal Latihan
Hitung
dx
5. 2
x(x 1) 2
2x 1
dx
1. 2
x 6 x 16
5
1
2. ( x 5) 2 ( x 1) dx
x 2 2x
dx
3
2
6.
2 x 3x 4
5 x 2 3x 2
dx
3. 3
2
x 2x
x3 x2
dx
7. 2
x 5x 6
4.
2 x 2 3 x 36
2 x 1 x2 9
dx
MA1114 KALKULUS I
31
Integral Fungsi Rasional dalam sin dan cos
f (cos x, sin x)dx ?, f fungsi rasional
Cara :
Gunakan subsitusi
dt
2 x 1
sec ( 2 )
dx
2
tan 2x t, dari sini dapat diperoleh
2
dx
dt
2
1 t
2
dx
dt
2 x
1 tan ( 2 )
1
sin
2
2 x
1
1
sin x 2 sin 2 x cos 2 x 2
cos
cos 12 x
x
2
tan 2x
2 tan 2x
2t
2
sec 2 2x 1 tan 2 2x 1 t 2
MA1114 KALKULUS I
32
cos x 2 cos 2 12 x 1
1 t 2
1 t 2
2
sec 2
x
2
1
2
2
1
1
2 x
2
1 tan 2
1 t
Contoh Hitung
dx
1 sin x cos x
Jawab
Gunakan substitusi diatas diperoleh
1
1
1 t2
2
1 sin x cos x
1 t
2t
1 t 2 1 t 2 2t
1
2
1 t
1 t2
1 t2
2(1 t )
dx
1 t2
2
1
1 sin x cos x 2(1 t ) 1 t 2 dt 1 t dt ln | 1 t | C ln | 1 tan 2x | C
MA1114 KALKULUS I
33
Soal Latihan
Hitung
1.
dx
1 sin x cos x
2.
dx
3 5 sin x
3.
cos x
1 cos x dx
4.
dx
sin x tan x
5.
cot x
1 sin x
MA1114 KALKULUS I
34