Dampak Sektor Keuangan Terhadap Perkembangan Indonesia : Analisis Input-Output 2005.
FAKIJLTAS EKONOMI
UNTVERSITAS ANDALAS
SKRIPSI
IAMPA( SiKTOR KEUANGAN TER.EADAP MREKONOMIAN INDONESIA
(ANALTSTS INPUU-OI.I?UT
tms)
o(-EH
EI-ZA RIZTILIA
04151055
Untuh
Menenhi Sebahagiaa ddi Slqat-Sto.r1
Gutu Menperobh eelat
Sajov Etarcni
PADANG
2008
No Aunn Lrnte6bs
-l
Temparbiqaa ahn: Padsng I 17 Okbber 1936 b) Nama Ot ng Tua:
lrtuhrizarDr sinaro dan D€ ElaArirn M Pd c) Fak0rlas : Ekonon dl Jutusan
rmtr Ekooom e) No BP 041s1056 f) ranssd Lur6 27 Novemb€r 2003 ql
!t
/^1b
hjAt"mao?-o ;
AG n o;ie r
."*",
,"rn"?
":" +da me,ooe o;,+<
mndidsr
Bpj,lm.e€3adM-'duo"
ierah dpe''€hankan diddpatr sldan! penqul dan d
o_, qo
i!r!s
^v31akan
pad
,
/F"o"roas
,e oo r
dla ..ro,j.
B.AB
Scklor
le@gd
p.rekonomian l.doncsia
nil nelahri
Indonesia
Kdc.r
dm ino!8i tknoloei l'arl1 a\al llnm
1990-ar
lujun ncsda di Asia lainnyd didggap scbasai keajibm di
n.dal yss ndul (.,rtzl i,/4,')
yana disebabkan oleh
c,!,rsns ,,arloa
dalam
scklor ini menjadi lokonolifpednnrbuhao sekr.r
Asia kdna lcrctononi& n.etua-negda ietsebul ber*enbang F.sal
1990 1996. aliFn
Ji
merupalo salah satLr scklor pe.ling
ahumuldsi srodal
b$ma
I
y Fn
tljum
untuk mencri ,Jg,
s reltti I ringsi. senrenrara
3ulu bunga siklikil. lapi pada
Enu l99l
d
ke indoresir meng.h dcr6
..4r,
ym8 6rssi di
i ncs.n industri
Indoncsia
l'ada penGl0
teri !d
i
Pen
nccara
urunb
nen8aldi knsis n.ta umg.
y$g diBulai dei Tnailmd (cmudian diikuti .leh Kdta
Scialar dan negara ncgea
Asialainnla. Merosoh'. kondhipe.eto.onlian.asional diyakini sebagli ddPllr
konbinasi anba bcsmla
lcmahnyr
alirs nod,l asi4.
p:nilaid legia{d usab..
i.lceiasi tasd ung domestit kc dalm
lcmalDya sek(tr kcumgm. scna
Selain nu, kdcna lndonsia Del*ukan
pasar urng
gl.bal mala krkis yang r€rjddi
di lndo.csia neniald dcngm cepat
Sedinskan nrcnurut Joscph dkk. (199t1 l.isis eho.omi rane diallmr .lch
lMonesia bemuL dari tn.nurunnr_x hel..caFan investor a\ing
diikuri dlch b.rbaliknla modal t.upital
ceprt
)!ng
I'c'nudi
t.te'sta, [ondGi pcrckononian dcnge
ncnburul Ko.disi ini diner!!tuh
olch scktor keuansan da. sckior usaha
yang rapub Iadi denrjo addya
pcnb.ld
sltuktur pasd keuMg& ymg diikui
oleh ringginya alira! nndal m6uk neninbulkatr efek rans
i.rhadap
pelals en
dan
rinEei telah Denutunks
de fiskl yes
niiai
luta
kures meqnntungkm
efeklilii6 kebij!.|!n noneler. ltlobjl'ras
keompLtr
atus
mod.l
)hg
negara dalam nrnempdr kebijakan moneler
hdcpendm *!laq,un olonlas no.eter lelah ncngadopsi kcbljalm
yans leblh neksibcl
Pada nrasa krisis,
ahan hoddl (elu,r l.a?ral
.utll.t tc s f.iadi
Nauurm Bbk Indoncsia lelah meninslatkan suku bunga F*lor elek penyebda.
kisis lie@g,. di Thailmd.
pohik n6ional,
ketidatst bilan kondisi sosial
n.nuru.nya kirerja perehonohian regional.
$n,
admya kcgiald spekulasi di
p6ar valura sine lclah menberikon danlJt reearillJda alno m.drl
Alirb d.dal rasuk meniliki konseluflsi serius
lerhadar liberdlGasi
nc€ca nodal, dinana peberirtrah ccndcrude kchilmem konlrol tcrl.d.p Iinsk.l
inve(asi nasional,
lena
investor inlemdional memiliki pensarun
dalan nenstulm arah inlesrdi Ilal inj
dalm
pnLaku
meneEpka.
ekommi Sebe.myt
ke
nEmblar renerinrah sen.lin sulit
kebij,krn ra.ajoncn tcnninlm ymg
alnb nodal dasuk
minia
ala
indcpcMcn Larena
menjadi penentu penling alresat
kcbija-kan
t6ebul
]Me ku.t
FminL:h dJm
cenderung bergeral
dri
mrdj.m.n
m.naj..ren.ilai tdktu. nda.r6caalm dxn cadmsln m.la uans lur
nc8eri. I Ia! ini juga diddkue ol.h Sislnz (dalm
lib.nLisasi neEca Dodal
n.turdld
Asia. me.duhj"a Libcmlisrsi .eracn
Sunsip. 2007) yan8 mcnlallkan
satlsatunla pcntcbab l$iadinya kisis di
F.drl \en.g meni.rhulta. Esil.
d&itada
BAD
I'I
PENIJTTJP
Berkembmgnya p€Gkononrio lndoncsia lidat lcpas dan lierubJrd
lbg
keunso, lerutad, $ncnlal kisis ekonomi
tbg
sellu
tcrjadi pada
lembaea
melanda lndonesia dm nesard negdx di Asia laimya. Bedsarka. aalGG ydre
icbn dihkukan daptl didnbil kesinputd b.n*a scklor lcnbas. kewso
ncrupatan sektor
&dald
6asi perekonomi,n Indonesit lapi
seklor unAsdlm basi ltrdonesia. Ktrcm pada sell1or
depmya eja
yrg
2oos adalai
i.dNri mlanm
ini hanyr kererkdld
d
lainnya: indusLn lertas. barals
de
pctbaikannla; listrik.
dilihat
tenbaea keuansan
kc
ddi
dai kedtr d..
pe$Gidai nrdunn baans karel d& plstikr iMustri
besi dan baja: ihdustri nresi.. alalalat dm p(lcnckapu
tikr
nerupatan
tinggi lapi keterhaiBn k€ belalmcnya rendah. Seklor mgg'nm
kanon; industi pupuk
peqanskutan
bclu)
lhtrik indusl;
alal
es dm an bc^ihr b!nsu.u: sgktrM
na}! ilmlan oupdl
sckror
unluk nenenuhi Fcminlen anL@ l):d,
$hor
sisi ketdrkanm ke dcpm.
yeg dieunak&
dsa
lain .ukup besd yailu 2,6761.lapijika nElihat dui sisi kelcrkaih ke belakans
cukup rcndah y.itu 0,776? yang beDni
jmlah
inPul y&rs disundld oleh sekor
ldin hdrya 0.776? dari sektor lcmbasa keuangan. tlal ini
atses sektor lain dalam
mendllltkb
dikrc akd
oulPur scktoi lcmbog!
kclelbalasar
keunsan walauPun
bceiru. sekbr len'baaa
keudse neropalm D..,ro i,p!r (inpul yag
siap
disunrlMl baei sektor sekior lain.
Outpul seklor lenbasa
ke@gd belm
bcQcnearuh
sisrifika
leLadap
total perekononie Indo.esia kdcID nilai ouFutnya 0,5913) lcbih rcndah dari
rtu nta
scluruh selror yaitu 1,9014 Hal ini munskin
pcm lembag kcmss dalm ncndorons sekbr nil.
l.da
bab
tv, b$waoulput sekr..
kebee
dikenakm kcldbatasm
Scpcrii yms lelah diband
di lndonesiadomind
tmpa
invesllsi
nodal ideka p€ndek sepdi podlrfolio bu!& dalm b.ntuk usha (ltKM. kapcmi,
intensinksi industn, descbagainya).
Jika melihat
ddi sisi FndaPaid
menmbah pendapatd
jika
imai
biasa, sektor lembaga kcualem dapal
iancga sebesd Rp 0.1033, ymg
dibedircld dened skor pemdinbnd mm dd
Namun dan kcselurund
golons
tolll
penennbnm
banqa
perlahana (&r 1,1286).
shoFektor yang ad4 rmah tmgga
merupare
yens ndling menilDari sLiap ada kcnaikan pada sektot sektor
Pendapals
neniliti
bs.ni mNih lljms
seklor
mrn
dan
pendapale
Iuan
pendaparan
keung ndih
rendah jika dibddinskan dengd seklor
pcrlatmm yua bemilai
ras
tsbut
Rp 0,31 92 . Karena senrua
eklor
lebih tinegi dan nihi rara-nla_nya nara dapal dianikm
bngga mcmiliki laklo. produki yms besar, rhingga distribusi
rmah
tanaga hcmpensanrhi
nlrilicr
t,ntuk pendapabn tipc l. sekor lcmbaca
kuRr! dari ma rata pendaFl,n kc-66
scklor4ekor lenebut
sem
kel gd bcmilai Rpl.59l6
scktor yana bemil,i Rp
I
rl,n
8431 Ber€ni,
Allinlemer, Mclilc. 1995 Capital FloBs : Thc Trrkish Ca5c Tte Cenrnl RbL
of The Republic ol Tlrkey. Rcscrr.h Det.nndl Discussiotr Paper No.
amt.
Hid!,var dan Singgih
Riph.t 2005. An.lisk Sekto. tjnggulln nnluk
jlt€nggunakan Tabel
lnpnt Oulpul 199.1 dan 2000 D,rubliklsikln rxdr lUml Keumear dan
Moneter D€F ncmcn Kewgan Rl
Ey,lu$i K€biirk$ lenrbansunln Jrv, Tinu.
Nsan 2005 ,{nalisis Peruhrhtu Slraktur fkonobi
(Economi. Lmdcc.p€) drn Kebijakan srarcsi P€mbmsun,n Ja*t
Tinur Tlhnn 199.t dln 2000 : An,lisis lnDlroulpul Jumxl l]konoDi
Amir, Ilidayat
dd
Penlb
SlalEsil
sue
Balr P!e! Shlislik.
Rrdar
Pusar
rndoncsia l:E UI r Jakaria.
200,1.
Starislik 2006.
Tabrl lnpul Outpuilnilondir Updatirg2003
Trb.l ltrput-Ontput2005.
Brda. Pu$r Slalislik Ponljanak 2008 Trbel Inpuioutpul (ota Ponri.oak
l4ichacL dan Cesd. calari 2006. Fimncial s{tor D€relopmcnl d
ExDrnd€d Acc6s b Crrdit G)mmnsnrn.o l-egal Lnrpoqcrmc ofThc
Rrnh R
Ihdi. Suria NlencunrliT.e.d lnv€st
ll
si
Scktor linansial di Indodcsia
200j Finrncinl LibcmliztioL Financill St.lor Develonncnl
Croslh: EridHe From M.laysii. CAMA \\iorking Paper
Ang, Jam€s.
and
Calk.
Sdle
Canncn M Reinhd 1995 CrpiI{l Floss Io Latin
'l her. Evidencc ofConhgion lfi€cts?
Cookc. l)Ldtcl. CaDilr! Controls .nd The Trs.sdission
hdtr,rrcd i./Econonics/nallldcoole.
aJIKll
2005.
of
Ancric,: ls
[orcign Sh.c!.s
ModulPclxlibrn Intul-Ou(put d,n SNSE. Dcp.denren I'endrdikan
Dursr.lfuit. fhc llt'fcctircne$ 0t Ihe \rnlalsirn
CaDital
Outlo} Conl.ok of
UNTVERSITAS ANDALAS
SKRIPSI
IAMPA( SiKTOR KEUANGAN TER.EADAP MREKONOMIAN INDONESIA
(ANALTSTS INPUU-OI.I?UT
tms)
o(-EH
EI-ZA RIZTILIA
04151055
Untuh
Menenhi Sebahagiaa ddi Slqat-Sto.r1
Gutu Menperobh eelat
Sajov Etarcni
PADANG
2008
No Aunn Lrnte6bs
-l
Temparbiqaa ahn: Padsng I 17 Okbber 1936 b) Nama Ot ng Tua:
lrtuhrizarDr sinaro dan D€ ElaArirn M Pd c) Fak0rlas : Ekonon dl Jutusan
rmtr Ekooom e) No BP 041s1056 f) ranssd Lur6 27 Novemb€r 2003 ql
!t
/^1b
hjAt"mao?-o ;
AG n o;ie r
."*",
,"rn"?
":" +da me,ooe o;,+<
mndidsr
Bpj,lm.e€3adM-'duo"
ierah dpe''€hankan diddpatr sldan! penqul dan d
o_, qo
i!r!s
^v31akan
pad
,
/F"o"roas
,e oo r
dla ..ro,j.
B.AB
Scklor
le@gd
p.rekonomian l.doncsia
nil nelahri
Indonesia
Kdc.r
dm ino!8i tknoloei l'arl1 a\al llnm
1990-ar
lujun ncsda di Asia lainnyd didggap scbasai keajibm di
n.dal yss ndul (.,rtzl i,/4,')
yana disebabkan oleh
c,!,rsns ,,arloa
dalam
scklor ini menjadi lokonolifpednnrbuhao sekr.r
Asia kdna lcrctononi& n.etua-negda ietsebul ber*enbang F.sal
1990 1996. aliFn
Ji
merupalo salah satLr scklor pe.ling
ahumuldsi srodal
b$ma
I
y Fn
tljum
untuk mencri ,Jg,
s reltti I ringsi. senrenrara
3ulu bunga siklikil. lapi pada
Enu l99l
d
ke indoresir meng.h dcr6
..4r,
ym8 6rssi di
i ncs.n industri
Indoncsia
l'ada penGl0
teri !d
i
Pen
nccara
urunb
nen8aldi knsis n.ta umg.
y$g diBulai dei Tnailmd (cmudian diikuti .leh Kdta
Scialar dan negara ncgea
Asialainnla. Merosoh'. kondhipe.eto.onlian.asional diyakini sebagli ddPllr
konbinasi anba bcsmla
lcmahnyr
alirs nod,l asi4.
p:nilaid legia{d usab..
i.lceiasi tasd ung domestit kc dalm
lcmalDya sek(tr kcumgm. scna
Selain nu, kdcna lndonsia Del*ukan
pasar urng
gl.bal mala krkis yang r€rjddi
di lndo.csia neniald dcngm cepat
Sedinskan nrcnurut Joscph dkk. (199t1 l.isis eho.omi rane diallmr .lch
lMonesia bemuL dari tn.nurunnr_x hel..caFan investor a\ing
diikuri dlch b.rbaliknla modal t.upital
ceprt
)!ng
I'c'nudi
t.te'sta, [ondGi pcrckononian dcnge
ncnburul Ko.disi ini diner!!tuh
olch scktor keuansan da. sckior usaha
yang rapub Iadi denrjo addya
pcnb.ld
sltuktur pasd keuMg& ymg diikui
oleh ringginya alira! nndal m6uk neninbulkatr efek rans
i.rhadap
pelals en
dan
rinEei telah Denutunks
de fiskl yes
niiai
luta
kures meqnntungkm
efeklilii6 kebij!.|!n noneler. ltlobjl'ras
keompLtr
atus
mod.l
)hg
negara dalam nrnempdr kebijakan moneler
hdcpendm *!laq,un olonlas no.eter lelah ncngadopsi kcbljalm
yans leblh neksibcl
Pada nrasa krisis,
ahan hoddl (elu,r l.a?ral
.utll.t tc s f.iadi
Nauurm Bbk Indoncsia lelah meninslatkan suku bunga F*lor elek penyebda.
kisis lie@g,. di Thailmd.
pohik n6ional,
ketidatst bilan kondisi sosial
n.nuru.nya kirerja perehonohian regional.
$n,
admya kcgiald spekulasi di
p6ar valura sine lclah menberikon danlJt reearillJda alno m.drl
Alirb d.dal rasuk meniliki konseluflsi serius
lerhadar liberdlGasi
nc€ca nodal, dinana peberirtrah ccndcrude kchilmem konlrol tcrl.d.p Iinsk.l
inve(asi nasional,
lena
investor inlemdional memiliki pensarun
dalan nenstulm arah inlesrdi Ilal inj
dalm
pnLaku
meneEpka.
ekommi Sebe.myt
ke
nEmblar renerinrah sen.lin sulit
kebij,krn ra.ajoncn tcnninlm ymg
alnb nodal dasuk
minia
ala
indcpcMcn Larena
menjadi penentu penling alresat
kcbija-kan
t6ebul
]Me ku.t
FminL:h dJm
cenderung bergeral
dri
mrdj.m.n
m.naj..ren.ilai tdktu. nda.r6caalm dxn cadmsln m.la uans lur
nc8eri. I Ia! ini juga diddkue ol.h Sislnz (dalm
lib.nLisasi neEca Dodal
n.turdld
Asia. me.duhj"a Libcmlisrsi .eracn
Sunsip. 2007) yan8 mcnlallkan
satlsatunla pcntcbab l$iadinya kisis di
F.drl \en.g meni.rhulta. Esil.
d&itada
BAD
I'I
PENIJTTJP
Berkembmgnya p€Gkononrio lndoncsia lidat lcpas dan lierubJrd
lbg
keunso, lerutad, $ncnlal kisis ekonomi
tbg
sellu
tcrjadi pada
lembaea
melanda lndonesia dm nesard negdx di Asia laimya. Bedsarka. aalGG ydre
icbn dihkukan daptl didnbil kesinputd b.n*a scklor lcnbas. kewso
ncrupatan sektor
&dald
6asi perekonomi,n Indonesit lapi
seklor unAsdlm basi ltrdonesia. Ktrcm pada sell1or
depmya eja
yrg
2oos adalai
i.dNri mlanm
ini hanyr kererkdld
d
lainnya: indusLn lertas. barals
de
pctbaikannla; listrik.
dilihat
tenbaea keuansan
kc
ddi
dai kedtr d..
pe$Gidai nrdunn baans karel d& plstikr iMustri
besi dan baja: ihdustri nresi.. alalalat dm p(lcnckapu
tikr
nerupatan
tinggi lapi keterhaiBn k€ belalmcnya rendah. Seklor mgg'nm
kanon; industi pupuk
peqanskutan
bclu)
lhtrik indusl;
alal
es dm an bc^ihr b!nsu.u: sgktrM
na}! ilmlan oupdl
sckror
unluk nenenuhi Fcminlen anL@ l):d,
$hor
sisi ketdrkanm ke dcpm.
yeg dieunak&
dsa
lain .ukup besd yailu 2,6761.lapijika nElihat dui sisi kelcrkaih ke belakans
cukup rcndah y.itu 0,776? yang beDni
jmlah
inPul y&rs disundld oleh sekor
ldin hdrya 0.776? dari sektor lcmbasa keuangan. tlal ini
atses sektor lain dalam
mendllltkb
dikrc akd
oulPur scktoi lcmbog!
kclelbalasar
keunsan walauPun
bceiru. sekbr len'baaa
keudse neropalm D..,ro i,p!r (inpul yag
siap
disunrlMl baei sektor sekior lain.
Outpul seklor lenbasa
ke@gd belm
bcQcnearuh
sisrifika
leLadap
total perekononie Indo.esia kdcID nilai ouFutnya 0,5913) lcbih rcndah dari
rtu nta
scluruh selror yaitu 1,9014 Hal ini munskin
pcm lembag kcmss dalm ncndorons sekbr nil.
l.da
bab
tv, b$waoulput sekr..
kebee
dikenakm kcldbatasm
Scpcrii yms lelah diband
di lndonesiadomind
tmpa
invesllsi
nodal ideka p€ndek sepdi podlrfolio bu!& dalm b.ntuk usha (ltKM. kapcmi,
intensinksi industn, descbagainya).
Jika melihat
ddi sisi FndaPaid
menmbah pendapatd
jika
imai
biasa, sektor lembaga kcualem dapal
iancga sebesd Rp 0.1033, ymg
dibedircld dened skor pemdinbnd mm dd
Namun dan kcselurund
golons
tolll
penennbnm
banqa
perlahana (&r 1,1286).
shoFektor yang ad4 rmah tmgga
merupare
yens ndling menilDari sLiap ada kcnaikan pada sektot sektor
Pendapals
neniliti
bs.ni mNih lljms
seklor
mrn
dan
pendapale
Iuan
pendaparan
keung ndih
rendah jika dibddinskan dengd seklor
pcrlatmm yua bemilai
ras
tsbut
Rp 0,31 92 . Karena senrua
eklor
lebih tinegi dan nihi rara-nla_nya nara dapal dianikm
bngga mcmiliki laklo. produki yms besar, rhingga distribusi
rmah
tanaga hcmpensanrhi
nlrilicr
t,ntuk pendapabn tipc l. sekor lcmbaca
kuRr! dari ma rata pendaFl,n kc-66
scklor4ekor lenebut
sem
kel gd bcmilai Rpl.59l6
scktor yana bemil,i Rp
I
rl,n
8431 Ber€ni,
Allinlemer, Mclilc. 1995 Capital FloBs : Thc Trrkish Ca5c Tte Cenrnl RbL
of The Republic ol Tlrkey. Rcscrr.h Det.nndl Discussiotr Paper No.
amt.
Hid!,var dan Singgih
Riph.t 2005. An.lisk Sekto. tjnggulln nnluk
jlt€nggunakan Tabel
lnpnt Oulpul 199.1 dan 2000 D,rubliklsikln rxdr lUml Keumear dan
Moneter D€F ncmcn Kewgan Rl
Ey,lu$i K€biirk$ lenrbansunln Jrv, Tinu.
Nsan 2005 ,{nalisis Peruhrhtu Slraktur fkonobi
(Economi. Lmdcc.p€) drn Kebijakan srarcsi P€mbmsun,n Ja*t
Tinur Tlhnn 199.t dln 2000 : An,lisis lnDlroulpul Jumxl l]konoDi
Amir, Ilidayat
dd
Penlb
SlalEsil
sue
Balr P!e! Shlislik.
Rrdar
Pusar
rndoncsia l:E UI r Jakaria.
200,1.
Starislik 2006.
Tabrl lnpul Outpuilnilondir Updatirg2003
Trb.l ltrput-Ontput2005.
Brda. Pu$r Slalislik Ponljanak 2008 Trbel Inpuioutpul (ota Ponri.oak
l4ichacL dan Cesd. calari 2006. Fimncial s{tor D€relopmcnl d
ExDrnd€d Acc6s b Crrdit G)mmnsnrn.o l-egal Lnrpoqcrmc ofThc
Rrnh R
Ihdi. Suria NlencunrliT.e.d lnv€st
ll
si
Scktor linansial di Indodcsia
200j Finrncinl LibcmliztioL Financill St.lor Develonncnl
Croslh: EridHe From M.laysii. CAMA \\iorking Paper
Ang, Jam€s.
and
Calk.
Sdle
Canncn M Reinhd 1995 CrpiI{l Floss Io Latin
'l her. Evidencc ofConhgion lfi€cts?
Cookc. l)Ldtcl. CaDilr! Controls .nd The Trs.sdission
hdtr,rrcd i./Econonics/nallldcoole.
aJIKll
2005.
of
Ancric,: ls
[orcign Sh.c!.s
ModulPclxlibrn Intul-Ou(put d,n SNSE. Dcp.denren I'endrdikan
Dursr.lfuit. fhc llt'fcctircne$ 0t Ihe \rnlalsirn
CaDital
Outlo} Conl.ok of