IMPLEMENTASI PENDIDIKAN KARAKTER TERINTEGRASI KE DALAM KEGIATAN PEMBELAJARAN SISWA JURUSAN TEKNIK KENDARAAN RINGAN DI SMK NEGERI 2 YOGYAKARTA.
i
IMPLEMENTASI PENDIDIKAN KARAKTER TERINTEGRASI
KE DALAM KEGIATAN PEMBELAJARAN SISWA JURUSAN TEKNIK
KENDARAAN RINGAN DI SMK NEGERI 2 YOGYAKARTA
TUGAS AKHIR SKRIPSI
Diajukan Kepada Fakultas Teknik Universitas Negeri Yogyakarta
untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Guna Memperoleh Gelar Sarjana
Pendidikan
Oleh:
ERWIN SUNARYA
10504244040
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN TEKNIK OTOMOTIF
JURUSAN PENDIDIKAN TEKNIK OTOMOTIF
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA
2016
(2)
(3)
(4)
(5)
v
MOTTO
1. Bila engkau benar-benar yakin akan apa yang sedang kau
kerjakan, maka engkau harus gigih memperjuangkannya (Lea
Lacocca)
2. Barangsiapa menempuh suatu jalan untuk menuntut ilmu, niscaya
Allah memudahkan baginya dengan (ilmu) itu jalan menuju surga
(HR. Muslim)
3. Kuolah kata, kubaca makna, kuikat dalam alinia, kubingkai dalam
bab sejumlah lima, jadilah mahakarya, gelar sarjana kuterima,
(6)
vi
Segala puji hanya milik Allah SWT yang telah melimpahkan nikmat tak
terhingga kepada penulis, sehingga karya kecil ini dapat terselesaikan. Dengan
segenap syukur dan bangga, ku persembahkan karya sederhana ini untuk :
Orang tuaku,
Bapak
Slamet
Sunaryo
dan Ibu
Nuryani
tercinta.
Terimakasih atas segala doa, cinta, dan motivasi, serta pengorbanan
yang senantiasa dipersembahkan untukku.
(7)
vii
Oleh:
Erwin Sunarya
NIM. 10504244040
Tujuan dalam penelitian ini adalah: mengidentifikasi nilai-nilai karakter,
strategi pembelajaran dan kendala-kendala yang dialami oleh guru dalam
mengimplementasikan pendidikan karakter ke dalam pembelajaran siswa jurusan
Teknik Kendaraan Ringan SMK Negeri 2 Yogyakarta..
Penelitian ini merupakan penelitian deskriptif yang bertujuan untuk
membuat deskripsi, gambaran atau lukisan secara sistematis, faktual mengenai
apa yang menjadi tema penelitian. Subjek dalam penelitian ini adalah seluruh
guru mata pelajaran produktif Jurusan Teknik Kendaraan Ringan SMK Negeri 2
Yogyakarta. Pengumpulan data dilakukan dengan angket dan dokumentasi.
Analisis data dilakukan dengan analisis data deskriptif.
Dari hasil penelitian diketahui bahwa : Guru SMK Jurusan Teknik
Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2 Yogyakarta telah mengimplementasikan 18
nilai pendidikan karakter dalam pembelajaran produktif. Nilai-nilai tersebut
adalah religius, jujur, toleransi, disiplin, kerja keras, kreatif, mandiri, demokratis,
rasa ingin tahu, semangat kebangsaan, cinta tanah air, menghargai prestasi,
bersahabat/komunikatif, cinta damai, gemar membaca, peduli lingkungan, peduli
social, dan tanggung jawab. Guru SMK Jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK
Negeri 2 Yogyakarta telah menggunakan 12 metode pembelajaran. metode
pembelajaran tersebut adalah ceramah, diskusi, penugasan, presentasi, bermain
peran
(role play)
, pembelajaran tematik, pembelajaran kooperatif, pembelajaran
kontekstual, pembiasaan, memberikan keteladanan, pembinaan disiplin peserta
didik, dan ditegakkan aturan yang sudah disepakati secara konsisten. Kendala
yang dialami oleh guru SMK Jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2
Yogyakarta dalam mengintegrasikan nilai-nilai karakter ke dalam pelajaran
produktif yaitu faktor waktu pembelajaran yang terbatas (kendala pencapaian
target materi pembelajaran) menjadi kendala yang paling besar, sementara
tugas tambahan yang diberikan sekolah terlalu banyak menjadi kendala yang
paling kecil.
(8)
vii
INTEGRATED IMPLEMENTATION OF CHARACTER EDUCATION
LEARNING STUDENT ACTIVITY INTO VEHICLE ENGINEERING
DEPARTMENT STATE LIGHT IN SMK 2 YOGYAKARTA
By:
Erwin Sunarya
NIM. 10504244040
ABSTRACT
The purpose of this research is: identify the character values, learning
strategies and constraints experienced by teachers in implementing character
education into student learning Light Vehicle Engineering Department of SMK
Negeri 2 Yogyakarta
This research is a descriptive study that aims to create a description,
picture or painting in a systematic, factual about what the theme of the study.
Subjects in this study are all subject teachers productive Light Vehicle
Engineering Department of SMK Negeri 2 Yogyakarta. Data was collected by
questionnaire and documentation. Data was analyzed using descriptive data
analysis.
The survey results revealed that: Vocational Teachers Light Vehicle
Engineering Department at SMK Negeri 2 Yogyakarta has implemented 18 value
of character education in productive learning. Those values are religious, honesty,
tolerance, discipline, hard work, creative, independent, democratic, curiosity, the
spirit of nationalism, patriotism, respect for the achievements, friends /
communicative, love peace, love reading, environmental care, care social, and
responsibility. Vocational Teachers Light Vehicle Engineering Department at
SMK Negeri 2 Yogyakarta has used 12 learning strategies. The learning strategies
are lectures, discussions, assignments, presentations, role play (role play),
thematic learning, cooperative learning, contextual learning, habituation, provide
exemplary, disciplined coaching learners, and enforced rules that have been
agreed upon consistently. The problem faced by vocational teachers Department
of Light Vehicle Engineering at SMK Negeri 2 Yogyakarta in integrating
character values into lessons productive is factor instructional time are limited
(constraints achievement of learning materials) became a problem that most, while
additional tasks given school too much of an obstacle is the smallest.
(9)
! " # $% $! &
Puji syukur kehadirat Allah SWT atas berkat rahmat dan karunia-Nya, Tugas
Akhir Skripsi dalam rangka untuk memenuhi sebagian persyaratan untuk
mendapatkan gelar Sarjana Pendidikan dengan judul
Implementasi Pendidikan
Karakter Terintegrasi Ke Dalam Kegiatan Pembelajaran Siswa Jurusan
Teknik Kendaraan Ringan Di SMK Negeri 2 Yogyakarta
dapat disusun sesuai
dengan harapan. Tugas Akhir Skripsi ini dapat diselesaikan tidak lepas dari bantuan
dan kerjasama dengan pihak lain. Berkenaan dengan hal tersebut, penulis
menyampaikan ucapan terimakasih kepada yang terhormat:
1. Moch Solokin, M.Kes. selaku Dosen Pembimbing Tugas Akhir Skripsi yang telah
banyak memberi semangat, dorongan dan bimbingan selama penyusunan Tugas
Akhir Skripsi ini.
2. Martubi, M.Pd M.T. dan Drs. Noto Widodo, M.Pd. selaku Validator instrumen
penelitian Tugas Akhir Skripsi yang memberikan saran/ masukan perbaikan
sehingga penelitian Tugas Akhir Skripsi dapat terlaksana sesuai dengan tujuan.
3. Dr. Zainal Arifin, M.T. selaku Ketua Jurusan Pendidikan Teknik Otomotif dan
Ketua Program Studi Pendidikan Teknik Otomotif beserta dosen dan staf yang
telah memberikan bantuan fasilitas selama proses penyusunan pra proposal
sampai dengan selesainya Tugas Akhir Skripsi ini.
4. Dr. Widarto, M.Pd. selaku Dekan Fakultas Teknik Universitas Negeri Yogyakarta
yang memberikan persetujuan pelaksanaan Tugas Akhir Skripsi.
5. Drs. Sentot Hargiardi, MM. selaku Kepala SMK Negeri 2 Yogyakarta yang telah
memberi ijin dan bantuan dalam pelaksanaan penelitian Tugas Akhir Skripsi ini.
(10)
6. Para guru dan staf SMK Negeri 2 Yogyakarta yang telah memberi bantuan
memperlancar pengambilan data selama proses penelitian Tugas Akhir Skripsi
ini.
7. Semua pihak, secara langsung maupun tidak langsung, yang tidak dapat
disebutkan atas bantuan dan perhatiannya selama penyusunan Tugas Akhir
Skripsi ini.
Akhirnya, semoga segala bantuan yang telah diberikan semua pihak di atas
menjadi amalan yang bermanfaat dan mendapatkan balasan dari Allah SWT dan
Tugas Akhir Skripsi ini menjadi informasi bermanfaat bagi pembaca atau pihak lain
yang membutuhkannya.
Yogyakarta
Juni 2016
Penulis,
Erwin Sunarya
NIM 10504244040
(11)
x
) * +,* - ./ .Halaman
0* 1* 2*345) 51
...
i
1627*-86 -/6,545* 3
...
ii
/5-* ,86- 39* ,** 3
...
iii
0* 1* 2*3863:6/*0*3
...
iv
2;,,;
...
v
0* 1* 2*386-/ 627*0*3
...
vi
*7 /,-* <
...
vii
<* ,*863:*3,* -
... viii
) * +,* -./ .
...
x
) * +,* -:* 27*-
...
xii
DAFTAR TABEL ...
xiii
DAFTAR LAMPIRAN ...
xiv
BAB I. PENDAHULUAN
...
1
A. Latar Belakang Masalah ...
1
B. Identifikasi Masalah ...
4
C. Batasan Masalah ...
5
D. Rumusan Masalah ...
6
E. Tujuan Penelitian ...
6
F. Manfaat Penelitian ...
7
BAB II.KAJIAN PUSTAKA
...
9
A. Kajian Teori ...
9
1. Pengertian Karakter ...
9
2. Pengertian Pendidikan Karakter ... 10
3. Tujuan Pendidikan Karakter ... 12
4. Ranah Pendidikan Karakter... 13
5. Nilai Karakter yang Diajarakan Sekolah... 14
6. Implementasi Pendidikan Karakter di Sekolah ... 21
B. Penelitian yang Relevan... 46
C. Kerangka Berfikir ... 47
D. Pertanyaan Penelitian ... 49
BAB III. METODE PENELITIAN
... 48
A. Desain Penelitian ... 48
B. Waktu dan Tempat Penelitian ... 49
C. Subyek Penelitian ... 49
D. Definisi Operasional Variabel ... 49
E. Teknik Pengumpulan Data ... 51
1. Angket ... 51
2. Dokumentasi ... 51
(12)
xi
G. Analisis Data ... 54
= >=?@. HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN
... 56
A. Deskripsi SMK Negeri 2 Yogyakarta ... 56
B. Deskripsi Data ... 58
C. Pembahasan Hasil Penelitian ... 73
BAB V. KESIMPULAN DAN SARAN
... 82
A. Kesimpulan... 82
B. Implikasi ... 83
C. Keterbatasan Penelitian ... 85
D. Saran ... 85
DAFTAR PUSTAKA
... 87
(13)
xii
A B CDB EFB GHB EHalaman
Gambar 1. Pilar Pendidikan Karakter ... 23
Gambar 2.Nilai-nilai karakter yang diimpementasikan oleh guru
jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2
Yogyakarta ... 58
Gambar 3. Nilai-nilai karakter yang tercantum dalam RPP dan Silabus
guru jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2
Yogyakarta ... 60
Gambar 4. Strategi pembelajaran yang diterapkan oleh guru jurusan
Teknik Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2 Yogyakarta I... 61
Gambar 5. Strategi pembelajaran yang tercantum dalam RPP guru
jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2
Yogyakarta ... 63
Gambar 6. Ada tidaknya evaluasi/penilaian hasil pendidikan karakter
yang dilakukan guru jurusan Teknik Kendaraan Ringan di
SMK Negeri 2 Yogyakarta... 69
Gambar 7. Waktu pelaksanaan evaluasi atau penilaian pendidikan
karakter dilakukan guru jurusan Teknik Kendaraan
Ringan di SMK Negeri 2 Yogyakarta ... 69
Gambar 8. Strategi evaluasi atau penilaian pendidikan karakter yang
dilakukan guru jurusan Teknik Kendaraan Ringan di SMK
Negeri 2 Yogyakarta ... 70
Gambar 9. Strategi evaluasi atau penilaian pendidikan karakter yang
tercantum dalam RPP guru jurusan Teknik Kendaraan
(14)
xiii
I JKL JMLJNOPHalaman
Tabel 1.
Kisi Nilai dan Deskripsi Nilai Pendidikan Budaya dan
Karakter Bangsa... 18
Tabel 2.
Kisi-kisi
Instrumen
langkah-langkah
Pembelajaran
Karakter yang Diterapkan Oleh Guru... 52
Tabel 3.
Kisi-kisi Instrumen soal nomor 2.b. langkah-langkah
Pembelajaran Karakter yang Diterapkan Oleh Guru
(Sumber : Permendiknas Nomor 41 Tahun 2007 Tentang
Standar Proses). ... 58
Tabel 4.
Langkah-langkah yang dilakukan guru jurusan Teknik
Kendaraan Ringan di SMK Negeri 2 Yogyakarta... 63
Tabel 5.
Kendala-kendala yang dialami oleh guru SMK Negeri 2
Yogyakarta dalam mengintegrasikan muatan nilai-nilai
(15)
xiv
Q RST RUV RW XYURZHalaman
LAMPIRAN 1.
INSTRUMEN PENELITIAN ... 90
LAMPIRAN 2.
SURAT PERMOHONAN VALIDASI ... 96
LAMPIRAN 3.
SURAT KETERANGAN VALIDASI... 98
LAMPIRAN 4.
SURAT IJIN PENELITIAN ...102
LAMPIRAN 5.
SILABUS DAN RPP ... 106
LAMPIRAN 6.
DATA PENELITIAN ... 123
LAMPIRAN 7.
KARTU BIMBINGAN ... 131
(16)
\ ]\^ _`a b]cded ]a
]f e
atar Belakang Masalah
g hi jk lmln opq lrl q ln slils t hi oln ujl lsv wixlsv wi wn w oln rls yhn rw tl zhiv ltwln ohiolulw s lmln u ln { olws zhyhi wntlv ylpzpn jhm pi pv mlzwjln yljrli ls lt |n qknhjw l} ~hls q lv pmp o ln ujl |n qk n hj wl
y
ln u q ws hn lm k mhv oln ujl m lwn jholulw olnujly
ln u ily lv { j lntpn { li w q ln y hn uv li ulw k i ln uj ps plu lyl mlwn} ly pn jhs liln u pjtip jholm wsny
l{ o lny
ls sk n mws vk iwk n tlm q ln s hs hiljln q w y ln lxyln l{ olwsy
ln u y hn ultlj xn ly ls ln luly l{ jps p{ ylpzpn zhi ohq lln s hzhntwn uln} hmp y mluw y lj lmlv sk i pzjw{ yl wl zlls { y l wlv ps py { thm lv yhw
li n lw oh iwtlxohiwtl q w yhq wl yljjls wtl} hnk y hn l ny
ltly
ln u q wlmly w q ln thilq w zlql oln ujl wn w jholulwyln l thi ulyoli q lmly q ltl xq ltl thi jhopt yhn pnpss ln olvw
lsungguh unik
bangsa ini. Pandangan tentang keunikan ini harus diarahkan untuk
menelaah
lebih
jauh
mengenai
apa
penyebabnya,
bagaimana
memecahkannya, dan bagaimana bangsa ini dibangun untuk masa depan
yang lebih baik.
Masalah kemerosotan budaya dan karakter bangsa tersebut, banyak
pihak berkeyakinan bahwa pendidikan masih memegang peran yang penting.
Pendidikan dianggap sebagai alternatif yang bersifat preventif untuk
mengembangkan budaya dan karakter generasi muda bangsa dalam berbagai
aspek kehidupan. Pendidikan dalam konteks upaya merekonstruksi suatu
(17)
wajiban yang harus diemban oleh negara agar dapat
membentuk masyarakat yang memiliki pemahaman dan kemampuan untuk
menjalankan fungsi-fungsi kehidupan selaras dengan fitrahnya serta mampu
mengembangkan kehidupan menjadi lebih baik dari setiap masa ke masa
berikutnya.
Salah satu strategi yang efektif untuk menanamkan karakter dalam
pendidikan yaitu melalui integrasi ke dalam pembelajaran, karena pendidikan
karakter ini bersifat lebih terprogram dan hasilnya akan lebih terukur. Namun
demikian, strategi ini akan sangat tergantung pada kesiapan guru dalam
mengimplementasikan pendidikan karakter tersebut secara terintegrasi ke
dalam pembelajaran. Selain itu, strategi pendidikan karakter ini juga akan
terkendala oleh orientasi pembelajaran di sekolah kita yang selama ini lebih
mengutamakan keberhasilan pada aspek kognitif, ketimbang keberhasilan
pada aspek-aspek perilaku dan afektif. Untuk karena itu perlu dilakukan
sosialisasi oleh pemerintah sebagai pemegang kebijakan. Salah satu provinsi
yang telah mensosialisasikan dan melaksanakan Pendididkan Karakter adalah
Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta
Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta memiliki julukan sebagai kota
pelajar berkaitan dengan sejarah dan peran kota ini dalam dunia pendidikan
di Indonesia. Selain itu juga karena adanya berbagai lembaga pendidikan di
setiap jenjang pendidikan yang tersedia di propinsi ini (sumber : Dikpora DIY,
2009). Dengan predikat tersebut Provinsi DIY telah mensosialisasikan dan
(18)
K
¡ ¢£¡¡ ¢£¡ ¡ £ ¡ ¤ ¡ £¢ ¢ £¡ ¡ ¤¥ ¢£ ¡¥ £ ¦ £¡¡ ££§ £ ¢ £ ¦ £ ¦¨£ ¦ © ¡¥ , terutama
disekolah yang ditunjuk sebagai sekolah
ªiloting
termasuk didalamnya
Sekolah Menengah Kejuruan empat dilakukannya penelitian yaitu SMK Negeri
2 Yogyakarta.
SMK Negeri 2 Yogyakarta merupakan salah satu sekolah menengah
tertua di Indonesia dan populer di dunia industri maupun birokrasi
pemerintahan. Banyak
lulusannya
tersebar di seantero Indonesia yang
mampu memimpin di bidang industri maupun pemerintahan. SMK Negeri 2
Yogyakarta membentuk lembaga yang disebut BKK (Bursa Kerja Khusus)
untuk menyalurkan lulusannya, yang tugasnya menjalin kerjasama dengan
perusahaan tingkat internasional, nasional maupun daerah.
Untuk
menghasilkan lulusan berkualitas yang dapat diterima di dunia industri
maupun ke jenjang pendidikan berikutnya, maka SMK Negeri 2 Yogyakarta
harus menyelenggarakan pendidikan yang menjamin ketuntasan akademik
dan juga pendidikan karakter melalui integrasi dalam proses pembelajaran.
Berdasarkan Catatan Pelaksanaan Bimbingan Dan Konseling SMK
Negeri 2 Yogyakarta khususnya untuk jurusan Teknik Kendaraan Ringan yang
tercantum dalam lembar lampiran, terjadi peningkatan kasus pelanggaran
tata tertib sekolah yang dilakukan siswa. Pelanggaran tersebut antara lain :
siswa sering terlambat hadir ke sekolah, siswa di lingkungan sekolah
(19)
¬¬®¯ °± ¯² ³´µ ¯¶· ²¯° ¬¯¯° ¸¹ ¯¶ ¬´º´ ¬°´ µ
, siswa sering keluar di saat
pelajaran tanpa minta ijin pada guru, siswa sering tidak masuk sekolah.
Pelanggaran tata tertib tersebut berpengaruh terhadap kualitas lulusan
nantinya yang akan jika diterima di dunia industri maupun ke jenjang
pendidikan berikutnya. maka SMK Negeri 2 Yogyakarta khususnya jurusan
Teknik Kendaraan Ringan
harus menyelenggarakan pendidikan yang
menjamin ketuntasan akademik dan juga pendidikan karakter melalui
integrasi dalam proses pembelajaran.
Integrasi pendidikan karakter dalam proses pembelajaran dapat
dilihat dalam RPP, pelaksanaan proses pembelajaran, dan evaluasi
pembelajaran. Oleh karena itu, Guru SMK Negeri 2 Yogyakarta diharapkan
mampu
menyusun
RPP,
melaksanakan
proses
pembelajaran
dan
melaksanakan evaluasi pembelajaran yang mengintegrasikan nilai-nilai
karakter yang akan dikembangkan. Untuk mengetahui implementasi
pendidikan karakter melalui pengembangan RPP, pelaksanaan dan evaluasi
pembelajaran di SMK Negeri 2 Yogyakarta perlu dilakuakan penelitian tentang
implementasi pendidikan karakter di SMK Negeri 2 Yogyakarta.
B. Identifikasi Masalah
Dari latar belakang masalah yang ada, maka masalah dapat
diidentifikasi sebagai berikut:
1. SMK Negeri 2 Yogyakarta merupakan salah satu sekolah menengah tertua
(20)
¼½¾ ½¿ ÀÁÂÃÄÃÁ Å ÆÁ ÂÇÈ ¾½Á É ÄÃÊ ÀËÈÃÁ ËÇËÇ ÊÃÁ ̽¿ ÈÇÃËÀÂÃÊ ÍÃÁÉ ÎüàΠÀ ½¿À¾Ã Î À Î ÇÁ Àà ÀÁ ÎÇ Ê¿À ¾ÃǼÇÁ È ½ ϽÁ ÏÃÁ É ¼½ÁÎ ÀÎ ÀÈÃÁ ̽¿ ÀÈ ÇÂÁÍÃ
,
maka SMK Negeri 2 Yogyakarta harus menyelenggarakan pendidikan
yang menjamin ketuntasan akademik dan juga pendidikan karakter
melalui integrasi dalam proses pembelajaran.
2. Berdasarkan Catatan Pelaksanaan Bimbingan Dan Konseling SMK Negeri 2
Yogyakarta khususnya untuk jurusan Teknik Kendaraan Ringan yang
tercantum dalam lembar lampiran, terjadi peningkatan kasus pelanggaran
tata tertib sekolah yang dilakukan siswa.
3. Pelanggaran tata tertib yang meningkat berpengaruh terhadap kualitas
lulusan nantinya yang akan jika diterima di dunia industri maupun ke
jenjang pendidikan berikutnya.
4. Belum adanya penelitian tentang implementasi pendidikan karakter di
SMK Negeri 2 Yogyakarta.
C. Batasan Masalah
Berdasarkan
latar belakang masalah
dan
identifikasi
masalah,
maka perlu dilakukan pembatasan masalah. Hal ini dimaksudkan untuk
memperjelas ruang lingkup penelitian yang dilakukan, yaitu pendidikan
karakter yang berhubungan dengan kesiapan dalam mengimlementasikan
nilai-nilai karakter yang dikembangkan guru, penggunaan
metode
pembelajaran serta mengetahui kendala-kendala yang terjadi dalam kegiatan
pembelajaran siswa jurusan teknik kendaraan ringan di SMK Negeri 2
(21)
D. Rumusan Masalah
ÑÒÓ ÔÕÖ ÕÓ ×ÕØ ÙÔÒØ ÚÙÛÙ×ÕÖ Ù Ü ÕÖÕÝÕÞ ÔÕØ ßÒ ÜàÕÚÕÖ ÕØ ÜÕÖ ÕÝ ÕÞ á ÕØ â ÚÒÝÕÞ ÔÙ×Ò Üã×Õ×ÕØ
ÔÙ ÔÒ ßÕØ
, maka permasalahan dalam penelitian ini dapat
dirumuskan sebagai berikut:
1. Nilai-nilai karakter apa sajakah yang diimplementasikan oleh guru melalui
integrasi ke dalam pembelajaran produktif, baik teori kejuruan maupun
mata pelajaran praktik kejuruan?
2. Bagaimanakah metode pembelajaran yang diterapkan oleh guru dalam
mengintegrasikan muatan nilai-nilai karakter kedalam pembelajaran?
3. Kendala-kendala apakah yang dialami oleh guru tersebut dalam
mengimplementasikan pembelajaran yang terintegrasi dengan nilai-nilai
karakter?
E. Tujuan Penelitian
Adapun tujuan yang hendak dicapai dalam penelitian ini adalah
sebagai berikut:
1. Untuk mengidentifikasi nilai-nilai karakter yang diimplementasikan oleh
guru melalui integrasi ke dalam pembelajaran, baik teori kejuruan
maupun mata pelajaran praktik kejuruan?
2. Untuk mengetahui metode pembelajaran yang diterapkan oleh guru
dalam
mengintegrasikan
muatan
nilai-nilai
karakter
kedalam
(22)
åæ çè éêë ìíè îïðíè éïñï ëòóï ëíèðòôòõëíèðòôò öòèî ðïò ôòìï ÷ ôíø î êù ê éíù óíú êé ðò ôòì ìíèîï ìû ôíìíè éòóï ëòè ûíìúíôòüòùòè öòè î éíù ïè éíîù òóï ðíè îòè èï ôòï õèï ôòï ëòù ò ëéíù æ
F. Manfaat Penelitian
ýòèñòò é öòèî ðòûòé ðïûíù÷ ôí ø ðòùï ûíèí ôï éïòè ïè ï
, antara lain sebagai
berikut:
1. Manfaat Teoritis
Secara teoritis, hasil penelitian ini diharapkan dapat:
a. Menjadi referensi atau masukan bagi perkembangan ilmu pendidikan.
b. Menjadi kajian ilmu pendidikan khususnya dalam pendidikan karakter
peserta didik.
c. Dapat mengetahui bagaimana strategi yang efektif dalam implementasi
pendidikan karakter di sekolah.
2. Manfaat Praktis
a. Bagi penulis
1) Penulis dapat menguasai pengetahuan tentang
pendidikan
karakter.
2) Sebagai acuan penulis sebagai calon sarjana kependidikan dan
sekaligus calon guru untuk menjadi guru professional.
b. Bagi Guru dan Sekolah
1) Sebagai bahan evaluasi guru untuk meningkatkan profesionalisme
baik dalam kemampuan professional maupun kemampuan personal
(23)
ÿ
)
K
, dan seluruh jurusan pada
umumnya.
c. Bagi Akademisi
1) Sebagai kontribusi ilmu pengetahuan bagi khasanah keilmuwan,
khususnya lembaga pendidikan.
2) Sebagai bahan acuan selanjutnya, khususnya dalam
permasalahan-permasalahan yang berkaitan dengan profesi pendidik sekolah
(24)
BAB II
KAJIAN PUSTAKA
A. Kajian Teori
1. Pengertian Karakter
t
t
! " # $ #u
s
% & % 's
( ! ) & *$%%( + ! "' &,t
-&,t
./0 '"t
u
1u
! 2t
y
# #1! & & ) !y
" *t
1t
0w
t
0 21!+ 3 4!t
#u
u
t
u
&t
% ' & 52!s
! "' 1w
0 't
0 ./0 21! 0 1u
! 2t
0 2 " 0u
2 &)"6 &0 &,t
0t
1t
0t
#2 #0
w
t
3 7! 2u
1t
! "' 1 21! 0 1 2 "u
0 1 &,t
0 1t
1t
0 ! 1w
t
3 $t
.8 # 9u
2! & & 2 *a
ttitudes
+0 2 "u
*behaviors)
0 #)t
:& *motivations
+0!t
#2 "*skills)
3;
u
u
t
5t
)t
<! " ;. # ! ! 5 & ! ; '0 ),3 4u
y
t
)0 ' 35 *! 2u
t
)"' 4u
2"0 =>?>+t
! "' 9 1 2 ! 12 "
u
y
# .! 9 's t
2 ! :!u
u
tu
'!u
2 ! 1 .� 1 ! "# "u
2 "8 0 #sy
t
0 1& ! 3 ( !v
!u
y
1t
1 ! "' !:!u
y
1 & # #1
u
t
2u
tu
& ! & 2 # #2t
u
.w
1t
2 1t
! 2u
tu
&y
!1u
t
3 4!t
#u
u
t
5 ) $ )&) # 73 * =>?>@7
+t
!2t
!!, & &1u
su
2& ) &) &"y
! 6 ! 2! ! ! )t
s
"u
3 $t
. !2! !su
!u
t
1' ) "v
y
#u
su
21!(25)
y
CDE FGHG IGJG G DFG
v
GFu
KLMCJ ICNG OP Q CO CJt
LO FGCDEE CR KCHC F LDE CD JLR OG S CFG CD T JCOLD C JLROGS CFGCD FG CDEE CR KLS CECG UG OG Ct
Cu
J CO CJt
LOG KVG J Ct
Cu
KGWCt
JN Cs
F COGFG OGs
LK LXO CDEy
CDE S LOsu
HS LOF COGIGDEJu
DE CDPYCOG R LDE LO
t
G CD R CO CCN IG FG Ct
CKT F CR Ct
FG KG HRu
IJCD S CNw
C JCOCJt
LO CF CICN E CHS COCDy
CDE FCR Ct
FG IG N Ct
F COG D G ICG S LDCO F CD KCICN F CI CH S LDtu
Jt
GDFCJCD T R LOSCu
t
CD CCt
u
t
GDE JCN ICJu
F CICH JLNGFu
R CD KLN COG Z N COGP [XDt
XN JCO CJt
LOy
CDE S CG J F CR Ct
F G IGN Ct
F COG KG J CR KLR LOt
G JLG DEGD CDu
D
tu
J H LICJu
JCD N CIy
CDEt
LOS CG JT J CR CKG VCs
G Dt
LI LJtu
CI KLR LOt
G S LORG JG O JOG VG K F CD CICKCD HXOCIT R LOG ICJu
KLR LOt
G M\M\O F CD S LOt
CD EEu
D E MCw
CST JXHu
DG JCKGy
CDE S CGJT HLHLR LOt
CNCD JCD R OG D KGR R OGD KGR HXOCIT JLUCJCR CD GDt
LOR LOKXD CI F CD LHXKGXD CIy
CDE H LHu
DE JGD JCD KLKLXOCDE S LOGDt
LO CJKG KLU CO C LWLJt
GW FCICH S LOS CE CG JLCF CCD T FCD JXH G VH LDu
Dtu
J S LOJXDt
OGSu
KG F LDE CD JXHD G VCK Tu
K LJXICN T H Csy
CO CJ Ct
F CD D LECO CP ] CFG GDFG ^GFu
y
CDE S LOJCO CJt
LO S CG J CF CICN KLLXO CDEs
y
CDE S LOu
KCN C H LICJu
J CD N CIy
CDEt
LOS CG J FCICH JLNGFR CDu
KLN COG ZN COG F CI CH IGD E Ju
DECD KLJXICNTH Csy
CO CJCt
F CDD LE CO CP2. Pengertian Pendidikan Karakter
_LDFG FG JCD CF CICN
u
KCNC KCF CO F CDt
LO LD UCDCu
Dtu
J H Lw
u
M\F JCDsu
CKCD C S LICM CO F CD R OXKL
s
R LHS LICMCO CD CECO R LKLOt
C FGFG J K LU CO C CJt
GW H LDE LHS CDE JCD RXV LDs
G F G OGDy
Cu
DJtu
HLHG IG JG JLJu
Ct
CD KRG OGtu
CIJLCE CH CCD T R LDE LDF CIGCD FG OGT J LR OGS CFGCD T JLU LOF CKCDT CJN ICJ H
u
IGCT KLOt
C JLt
LO CH RG ICDy
CDE FGR LOI\JCD FG OGDy
CT H Csy
CO CJCt
T S CDE KC F CD D LE CO CP `LDu
Ou
t
Q CHu
s
aLKCO aCNCKC b DFXD LKG C cA ddA e _LD FGFG JCD(26)
ghij
t
hk il mno ipih qjr mns
qnso nt iu ijil o ip h hl ghv hgu
u
ltu
k s nlwiqih qnlpnt
ixu
il gil qns ixisily
ilp t no hxt
hlpp h snl pnlih roy
nk yroy
nkt
nj
t
nltu
gil mqnmhzhk{ |nlpnt
ixilu
t
nj mnou
t
ghqnjrt nx mnwiji zrj s ity
ilpo nj ik ho i
t
h lghv
hgu
sns qu
lihy
qrti qhk hj gil qjht iku
mnsu
ih gnlpi l qnlghghk ily
ilpt
nt ixghqnjrt nx ly
i{|nlgh ghk il o
u
giy
i gil k ij iknjt
mnwiji u ntis t
nt ixt
njtu
ilp git is qimit } ~ lgilp yu
lgilp rs rj ixu
l }t
nlt
ilp hm ns |nlghghk il imhr lity
ilp o njou
ly
h |nlghghk il l imhr lit o njzu
lpmh s nlpnso ilpk il gil sns o nltu
kw
it
ik mnjt
i q njigio il o il pmiy
il p o njsijt
io it
git is j ilpk i s nlw njgimk il k nx hgu
qil oilpm i o njtu
u ilu
l
tu
k o nj k nso ilply
i qr nlmh qnmnjit
ghghk ipij s nlu igh s ilu
mhiy
ilp o nj hsil gil o njt
ikw
i k nqigi u
xil ilp ixi mi o nj ik xt ik su
t hi mnxit
o njhtsu
wik iq kjnihzt
s ilghjh gil snlu ighw
ij pi lnpij iy
ilp gns rkjit
h m mnjt
i o njilppt
u
lp u iw
io{ itis qnlpnjt
hilt
nj mnou
t
ghly
it
ik il o ixw
i qnlghghk il igit ixu
mixi mig ij gilt
nj nlw ili ok ilu
u
mix i
y
ilp ght iku
k m il mnwiji k no ntu
t il it
iu
qu
lu
m ixiy
ilp imit y imit il{ it h lh m nt ijis
g nlpil qnlpnjt
hil qnlghghkil k ij ikt
nj mno ipihsili g hk nsu
k ik il rt nx xrsis
hwk r li u
qij t il f mno ipih o njhku
t
Character education is the deliberate effort to help
people understand, care about, and act upon core ethical values
{|nlghghk il k ij ik
t
nj igitixu
mixi m nl piu i migiju
ltu
k s nso iltu
s ilu
mhi snsix is h qn gu
tht
nlt
ilp gil s nt ikmilik il lht ih ylht ih nt
hk i hlt
h{(27)
¡
s
t
t
u
u
¢£ t
¤ ¡su
¢t
tu
¢ s
u
¡ ¤ u
¡¢ ¡ t
¥¤u
u
¡ ¢y
s
¦t
y
t
§¡ ¥ ¤tu
£¨
t
£ t
£¢u
¡¢y
su
u
¢ ©su
u
¢u
tu
¢ ¤ tu
u
u
£ © £ t
¤u
tu
¡ u
u
u
tu
¡ u
w
sy
t
t
u
w
¡¥¡£ªu
¢ ¨3. Tujuan Pendidikan Karakter
«
t
¤ tu
§ª u
tu
t
u
tu
¡s
¢¡ £ y
¢ ¤ tu
t
¢£ u
£ ¡ t
¡ ¥u
¢tu
t
u
¡ ¤ ¡su
st
t
¡ £ª£ª¡ ¡t
¡tu
¨ ¬££ª t
¡ t
¢ u
¡ ¥ t
u
t
¢u
y
§ t
£¡¡ £ © £ t
¢ £ u
£ ¡ ¢t
w
u
§ª £ £u
¡ ¢ ©¢¨¬u
£®¡ ¯°±²³¨¬
u
u
t
¢ ´su
¯°± ² ³ t
£ ¡t
¡ £¢ ¤tu
§ª ± ³ u
t
¤ £ © £ ¢u
y
t
£ª ¡ ¢ § ¤ µ £ ¡ t
y
¢s
¡ ¤ £¶ £ y
¤ · ¤³ ¡ £
u
¡ t
y
t
¤ ¡ su
£ © £y
¤ £¢ ¡ £¢ · ¥³(28)
º»º¼½¾¿
u
¾ ÀÁ ¾»À ÂÃy
½¾¿ Ä ½Å ºÁ ¾Ã Æ »¾ ¿½¾ À »ÇÈ ½Å ¿½ Æ ½¾ º½sy
½Å ½À ½t
Æ ½Ç ½ºº »º »Å½¾À ½¾t
½¾¿¿u
¾¿ É ½w
½¼Ê »¾ÆÃÆÃÀ ½¾À ½Å½Àt
»Å»˽Š½¼»Å½º ½ ÌÍ »Ç ½Ã ¾ à Î
u
tu
ÉȽ¾ Ê »¾ÆÃÆÃÀ ½¾ À ½Å½Àt
»Å ¼½¾¿Â ½ ½Æ ½Ç ½Ä ϽРº»¾¿»º¼½¾¿À ½¾ ÊÁ λ¾Âà À ½Ç¼u
Ѿu
Ž¾ÃѽһÀt
ÃÒ Ê »Â »Åt
½ ÆÃÆÃÀ  »¼½¿½Ã º½¾u
ÂÃ ½ Æ ½¾w
½Å¿½ ¾»¿ ½Å½y
½¾¿ º»º ÃÇÀà ¾ÃÇ ½ÃÓ¾Ã Ç ½Ã ¼Æ ½u
y
½ Æ ½¾ À ½Å ½Àt
»Å ¼½¾¿Â ½Ô ϼРº »¾ ¿»º ¼½¾¿À ½¾ À »¼Ã ½Â ½½¾ Æ ½¾ Ê »Å ÃÇ ½Àu
Ê »Â »Åt
½ ÆÃÆÃÀy
½¾ ¿t
»ÅÊ
u
ÉÃ Æ ½¾  »É ½Ç ½¾ Æ »¾¿½¾ ¾ÃÇ ½Ã Ó¾ÃÇ ½Ã ¾ÃÕ »Å ½Çu
Æ ½ ¾t
ŽÆÃÂà ¼u
Æ ½y
½ ¼½¾¿Â ½y
½¾¿ Å»Çà ¿ÃÈÂ Ô ÏËÐ º »¾ »¾½ºÀ½¾ ÉÃÖ½ À»Ê »ºÃ ºÊà ¾½¾ Æ ½¾
t
½¾ ¿¿u
¾¿ É ½w
½¼ Ê »Â »Åt
½ Æ ÃÆÃÀ  »¼½¿½Ã ¿»¾»Å ½ÂÃ Ê »¾»Åu
s
¼½¾¿Â ½Ô ÏÆÐ º»¾¿»º¼½¾¿À ½¾ À »º½ºÊu
½¾ Ê »Â »Åt
½ ÆÃÆÃÀ º »¾É ½Æà º½¾u
ÂÃ ½y
½¾¿ º½¾ÆÃÅ Ã× ÀÅ »½t
ÃÒ× ¼»Åw
½w
½Â ½¾ À »¼½¾¿Â ½½¾Ô Æ ½¾ ϻРº»¾¿»º¼½¾¿À ½¾ Çà ¾¿Àu
¾¿½¾ À »ÄÃÆu
Ê ½¾  »ÀÁ Ç ½Ä  »¼½¿ ½Ã Çà ¾¿Àu
¾¿½¾ ¼»Ç ½É ½Åy
½¾¿ ½º ½¾× ÉÈÉÈ Å× Ê »¾Äu
ÀÅ»½ÃÕÃνt
s
Æ ½¾ Ê »ÅÂ½Ä ½¼½t
½¾×  »Åt
½ Æ »¾¿½¾ Ž½ À »¼½¾ ¿Â ½½¾y
½¾¿t
à ¾¿¿Ã Æ ½¾Ê »¾u
ÄÀ »Àu
½t
½¾Ïdignity
Ð ÏÊu
ÂÀu
Å×ØÙ¸ ÙÚ7
Ð ÌÍ »
t
»Ç ½Ä º »Åu
ÉÈÀ Ê½Æ ½ ¼»¼»Å½Ê ½ Ê »¾Æ ½Ê ½t
½ÄÇ Ã Æà ½t
½s
Ê ½Æ ½ Ä ½ÀÃÀ ½t
¾y
½×tu
ÉȽ¾ Ê »¾Æà ÆÃÀ ½¾ À ½Å½Àt
ȁt
ÃÆ ½À ¼ÁÇ»Ä º »ÇÈÊ ½À½¾ Ç ½¾Æ ½Â ½ ¾ ÀÁ ¾Â »Êtu
½Ç ÒÃÇÁ ÂÁÒÃ Ê »¾Æ ÃÆÃÀ ½¾y
½¾¿ º»º¼»¼½ÂÀ ½¾ Æ ½¾ º½ºÊu
º»¾y
à ½ÊÀ ½¾ ¿»¾ »Å½Â à º½Â ½ Æ »Ê ½¾u
¾tu
À Æ ½Ê ½t
¼»Åt
½Ä ½¾ Ä ÃÆu
Ê ÏÅsu
v
ÃÕ »ÐÆ ½¾ ¼»Å Ä ½ÂÃÇ º»¾¿Ä ½Æ ½ÊÃ
t
½¾t
½¾¿½¾ Ót
½¾t
½¾ ¿½¾z
½º ½¾¾y
½ × Â »su
½Ã Æ »¾¿½¾ ÛÛÍÜ ÝÝÁ ÌØÙt
½Äu
¾ ØÙÙ¹Þ ½¼ ØÜ ½Â ½Ç¹y
½¾¿su
ƽÄt
»Å˽¾tu
ºÆà ½t
½Â Ì4. Ranah Pendidikan Karakter
ß»¾
u
Åu
t
Grand Design
Ü»¾Æ ÃÆÃÀ ½¾ à½Å½Àt
»Å ໺»¾t
»Åý¾ Ü »¾ÆÃÆÃÀ ½¾ ݽÂÃÁ ¾½Ç ÏØÙ¸ ÙÐ× Ê »¾ÆÃÆÃÀ ½¾ À ½Å½Àt
»Å º »Åu
Ê ½À ½¾su
½tu
ÊÅÁ Â »s
(29)
ãäå æ
u
çèy
èèé çèé ã äåæäêçèèèéy
ãäë äêt
è çìçìí èîèê å äåì ïì íì é ì ïèì ðéì ïèì ïñòu
ê çèé ãäêì ïèíu
æäêíèêèít
äêóy
èéî å äïì ãt
ìu
êèéè ò ô ïè ò ãìíì ê ó ô ïèò òèt
ìó ô ïè ò êèîè õíìé äst
òät
ìíöó çèé ô ïè ò êèëè÷ øìíè çìùäêåèt
ì ó åô ç äï ãäéçìçìíèé íè êèít
äêy
èéî åäéùèíu
ã äå ãèt
êèéè ò ìé ì èçè ïè ò å äéîèùu
ãèçè íè êèít
äê í äãêìæèçìèé èèt
u
èí òïèí êèsu
ïñ ïïô ò úu
òèåå èç û÷ü÷ý óy
èé î å äéùèíu
ãþÿè
t
òô éèò õùäêçès
öó ë äæèîèì òè ëì ï çè êì ô ïè ò ãìíì ê ó ëì ççì õ ñ ñêöó ë äæèîèì òèëì ï çè êì ô ïè ò òèt
ìó èå èéè ò õæäêèéîît
u
éî èw
èæöó ëäæèîèì òèëì ï çè êì ô ïè ò íìé äst
ät
ìí ó çèét
è æïìî ò õãäçu
ïìö ëäæèîèì òèëìï çèêì ô ïèò êèë è÷ üçô ãë ìt
äêòèçè ã íèêèí
t
äê õèíòïèíö èsu
ïñï ïô ò ìéì åäå ìïìíì ãäçô åèéy
èéî íèu
t
y
èéî çìçèëè êíèé ãèçè ÿìêåèé üï ïô ò ë÷
w
÷t
çè ïèå ûu
êèt
üï üòz
èæó èy
èt
õáöóy
èéî èê
t
ìéy
è ûäsu
éîîu
òéy
èt
äïèò èçè ãèçè õçì êìö èsu
ïñ ïïô ò ìu
ñsw
è ò èt
èu
su
êìèt
u
ïèçèéy
èéîæèìí æèîì åu
õy
èìu
ö ÷÷ ÷û äùèêè êìéùì ó ê
u
èéî ïì éîíu
ã å ô ç äï ã äéçì çìíèé íè êèít
äêt
äês
äæu
t
ç ì èt
ès
åäéùèíu
ãþ õáö ô ïè ò ãìíì ê óu
étu
í å äéîäå æèéîíèé í äùäêçèë èé ìét
äïäíèïtu
õÿèt
òô éè ò èt
èu
ëåè êt
öó õö ô ïèò òèt
ì éu
tu
í åäé îèëèò í äùäêçèëèé ë ãì êìu
è ïó ëäòìéîî è åäåæäétu
í íèêèít
äêy
èé î ñ ñê õëìççì öó õö ô ïèò êèîèu
étu
í å äïèì òt
í äùäêçèëèé ëô ëìè ïó çèé í äæì èëèèé òì çu
ãy
èéî ë äòèt
ë äêt
è æäêë ì òó çèé õâö ô ïè ò êèëèu
étu
í å äé î äå æèéîíèé í äùäêçèëèé äåô ëìô éè ïóçèé åäéîèëèòíèêèít
äêy
èéî ãäçu
ïìõcare
ö÷5. Nilai Karakter yang Diajarkan di Sekolah
êìé ëì ã ãäåæäïèè êèé
y
èéî çìîu
éèíèé çè ïèå ãäéî äå æèéîèé íè êèít
äê æèé îëè èçè ïèò ç äéîèé å äéîu
ëè òèíèé èîè ê ãäëäêt
è çìçìí å äéî äéè ï çèé å äé äêìåè éì ïèìðéì ïèì æu
çèy
è çèé íè êèít
äê æèéîë è ë äæèîèì(30)
t
u
w
t
s
u
tu
y
y
t
tu
t
y
su
tu
s
y
t
s
u
t
t
s
su
u
tu
u
t
u
t
s
t
u
tu
t
u
u
!""#$
t
u
tu
tu
u
u
tu
% &
u
t
'u
t
u
u
u
v
tu
st
u
tu
u
t
u
u
u
'( $
t
tu
t
u
w
tu
)
sy
t s
&u
u
u
y
t
t
tu
u
t
'v
u
u
!"#*$
u
y
t
u
+
t
u
y
u
y
t
y
t
u
t
su
tu
t
y
% &
u
u
y
t
(31)
./01 /0 2 /0 341
u
. /t
/u
41 56 76 24 8 /0 29 / :016 0 594/; /2/< /; 8u
1 /y
/; 1 /0 0 47/4=0 47/4y
/02t
5>u
<u
9?/0 1 /7 /<tu
@A /0.50141 4? /0 0 /946 0 /7B
C 501 41 4? /0 0 47 /4 =047 /4 ? /> /?
t
5> 8 /029/ < 57 /7A4 @ /7A > .501 414? /0 D6 ></7 1 4 95? 67/3 < 5>u
./? /0 9/7 /3 9/tu
st
> /t
524u
0?tu
<5< 8 /0 20u
? />/?
t
5> 8 /0 29/y
/0 2 1 /7 /< .57 /? 9/0//0y
/ 1 /./t
1 47/?u
? /0 1 50 2/0 E/>/ 96 94/7 49 /94 /t
/u
.50y
/1/> /0 ; .5< 8 5>1 /y
//0 ; 1 /0 ? 5>@ /9/< / 957A >u
3 ?6 < .6 0 50 95?67/3y
/0 2t
5>748 /t
; ? 57A />2/; < /.u
0u
.5<5> 40t
/3B C 50 /0/</0 047 /4 =0 47 /4 ? />/?t
5> 8 /0 29/ <57 /7A 4 @ /7A > .50 1 41 4? /0 D6 >< /7 1 4 95?6 7 /3 1 /. /t
1 47 /?u
? /0 < 57 /7A 4 .>6 2> /< .50 25< 8 /02/0 1 4>4 1 /7/< ? 524/t
/0 =? 524/t
/0 5?st
>/?u
> 4?u
7 5> ; 1 /0 < 57 /7A 4 8u
1 /y
/ 9 5?6 7 /3 1 /7/< 8 50tu
? .5<8 4 /9/0B F/7 /< 3/7 40 4; .501 41 4? 1 /0 .502576 7 / 9 5?6 7 /3 .5>7A < 50 240t
52> /94? /0 0 47/4 =0 47 /4 ? />/?t
5>y
/0 2 /? /0 1 4? 5<8 /0 2? /0t
5> 958u
t
? 51 /7 /< ?u
>4?u
7A<; 947 /8u
s
1 /0 G50E/0 / C 57 /?s
//0 C 5<857 /@ /> /0 HGC CIy
/0 2
su
1 /3 /1 /; <50u
/02? /0 ? 51 /7 /< .>6 2>/< .50 25<8 /0 2/0 1 4 >4; 95>t
/ < 5<8 4/9/? /0 0 47 / 4=0 47 /4 ?/> /?t
5>t
5>9 58u
t
1 /7 /<t
/t
/ .5> 2/u
7/0 H8u
1 /y
/I9 5?6 7 /3BC 501 41 4? /0 0 47 /4 =0 47/4 ? /> /?
t
5> 1 /./t
1 440t
52> /94?/0 ? 51 /7 /< .5<8 57 /@ /> /0 ./1 / 95t
4/. < /t
/ . 57 /@ /> /0B J/t
5> 4 .5<8 57 /@ /> /0y
/0 2 8 5>? /4K/0 1 50 2/0 06 >< / /t
/u
047 /4 =0 47 /4 ./1 / 95
t
4/.</t
/.57 /@ /> /0 .5>7A 1 4? 5<8 /0 2? /0 ; 145? 9.7 494K? /0 ; 1 4?/4?t
/0 1 50 2/0 ?6 0t
5?s
?5341u
./0 953/>4=3/>4B F50 2/0 1 5<4? 4/0 ; .5<8 57 /@ /> /0 0 47 /4=047 /4 ? /> /?t
5>t
41 /? 3/0y
/ ./1 /t
/t
/>/0 ?6 20 4 K4D;t
/.4 < 50y
50tu
3 ./1 / 40t
5>0/7 49 /94 ; 1 /0(32)
NO
sy
OP OQ Ot
RSTU OVWV Xu
NTWPu
u
t
Yu
Z[\V]^_L_ `ab c TW \V \VQ OW Q OP OQt
TPy
OWd \VVWt
TdPOeVQ OW \OU ON c TNf TU OgOPOW f TP f OdOV fV\OW dstu
\V \Oc Ot
NTNf TP VQ OW c TW dOU ONOWy
OW d f TP N OQWO f OdV Nu
P V \ hNu
P V \ Q OP TW O NTPTQ O NTNO[ONV i NTW dVWt
TP W OU Ve OeV i \OW N TW dOQtu
OU Ve Oe VQ OWWy
O NTU OUjV cP ke Ts
c TNf TU OgOPOWR lTW dOW \TNVQ V OW i W VU OVhW VU OVt
TPeTfu
t
\Oc Ot
t
TPeTPOc e TZ OPOOUONVUT
w
Ot
Q TdV Ot
OWe T[OPV h[OP VRm PVW eVc c TNf TUOgOP OW
y
OW d \V du
W OQ OW \OUON c TW dTNf OW dOW c TW \V \VQ OW fu
\Oy
O \OW QOPOQTPt
fOW de O NTWdu
e O[ OQ OW OdOP c Te TPt
O \V \VQ NTW dTW OU \OW N TWTP V NO WVUOVhW VU OV fu
\Oy
O \OW Q OP OQt
TP f OW ds
O e Tf OdOV NVUVQ N TPTQ O \OW f TPt
OW ddu
W d gOOfw
Ot
Os
QTctu
e OWu
y
OWd\V ONfVU W
y
O N TUOUj V O[ Oc OWt
NTW dTW OU cVUV [ OW i NTWVU OV cVUV[OWi NTW TWtu
Q OW c TW\VPVOW i \OW e TU OW gjt
WOy
NTW gO \VQ OWsu
Otu
WV U OV e Tsu
OV\TW dOW QT
y
OQVW OW \VP VR lTW dOW cPVW eVc V WV i c Te TPt
O \V \VQ f TU OgOP N TUOUj V cPke Ts
f TPcVQV Pi f TPe VQ Oc i \OW f TPfu
ORt
n Tt
VdO cPke Ts
VWV \V N OQsu
\Q OWu
W
tu
Q NTW dTNf OW dQ OW Q TNONcOWu
c TeTPt
O \V \VQ \ OU ON NTU OQu
Q OW Q TdV Ot
OW e keV OU \OW NTW\kPkW d cTe TPt
O \V \VQu
Wtu
Q NTUV [Ot
\VPV e TW \VP V e Tf OdOVNOQ [UjQs
keV OURlOUON POWdQ O U TfV [ N TNc TP Q
u
Ot
c TU OQe OW OOW c TW \V\VQ OW Q OP OQt
TP c O\O e Otu
OW c TW \V \VQ OW it
TUO[t
TP V \TWt
VoVQ Oe V L p WVU OV Q OP OQt
TPy
OWd f TPsu
Nf TP \OP V Od ONOi c OWZ OeVUOi fu
\Oy
Oi \OWtu
gj OW c TW \V \VQ OW W OeV kW OU iy
OV Xu
e Tf OdOVfTP VQu
t
`(33)
stuvwqxyzwtz{t|}v~ z~ zy zwtz v| {z{zt|
u
{ty
t{t| t t t
vt| ~t su
uvu
~tt
zu
w v v|t
zt| v| {z {zt| yt~z |twqq q y
yzwtz |zwtz t t
t
v}v~ z ~zyzwtz
q vw z z
s
z t {t| vzwt
u
y
t| ttu
{twt vwt ~t| tt| tt t| t t ty
t| {zt|u
t
|y
tt
w vt|
t
v t{t vwt ~t|tt| z ut{t t tt wtz | {t| z {u
u
u
| {v| t| vvw t t t wtz |
u
vzw t
u
t|y
{z{tt t|s
t {tu
ty
t v|t {z t| {zz|y
t ~ vut z t|y
t| ~ vwtw {ttt
{z vty
t {twt v tt
tt|t
z| {t t| {t| v vtt|
sw vt|~ z
z t {t|
t
z| {t t|y
t| v| t tz v uv{tt| t ttsu
u
v
t
|z~ v| {t tt
~z t {t|
t
z| {t t| t| wtz|
y
t| uv uv{t{tz{zz|y
tx }z~zwz|sz | {tt|
y
t| v||t|u
vzwt u
t
vt
z u {t| ttu
t {tuv ut tzvt
v|tu
t|{t| vttu
t|5
vt vts
vzw t
u
y
t| v|| tu
|u
ty
tsu
|u
su
|
u
{tw t v| t
t
t~ z uvut z t utt
t| uvw tt {t|tu
t~ ~ vt
t v|y
vw v~tz t|tu
ts
{v| t|~ vutz utz |y
t6
vtt
z v z z {t| vwt
u
t| ~ vsu
ttu
u
|tu
v| t~zw t| tt tt
tu
t~zw utu
{t z ~ vtsu
tu
y
t|
t
vwt {zzwzzx7
t| {z zz t {t| vzwt
u
y
t|t
z {t u
{tt
v t||tu
t{t t| wtz| {twt vw t~t|t t|
tu
ts
tu
t
s
r }v tt
z~tt uv z z uv~ z t {t| uv
t
z| {ty
t| v|zwtz ~tt t {t| vw
tz ut| {zz|y
t {t| t| wtz |
t~t| z| st
u
z t {t| sz | {tt|
y
t| ~ vw tw u vu
ty
tu
|tu
v| vt
tu
z wvuz v|{twt {t| vw t
s
{t z ~ vsu
ttu
y
t| {zvwtt z |y
t{zwztt
{t|{z{v| t q
vt| t
t
vut| ~tt|tt uv z z uv
t
z| {t {t| uvw
tw
t~t|y
t| v|t t|t
vv|z| t|t
ut| ~ t {t| |v t t {ztt
ts
vv|t
z| t|{z z{t| vw |y
tz|
t
tst|t z tt uvz z uv~ z t {t| uv u
u
tt y
t| v||t|u
v~ vt
ztt| vv{wzt|u
{t| v| t tt|y
t|t
z| zt
vt {t utt~t wz| u
| t| z~ z ~ ~ztw uu
{ty
t v| z {t| wz z ut| ~t(34)
¡
¢£¤ ¥¦§¨ ¥ §© ª¨£
st
§« ©¬ ©§® ¯§¤
t
©¤ ¯§§¤y
§¤ ¥ ° £¤ ¯±¨ ± ¤ ¥ ¯©¨ ©¤y
§u
¤
tu
° £¤ ¥¦ §«©² §¤ «£§su
tu
y
§¤ ¥ ³£¨¥¤§u
³§¥© °§sy
§¨§§t
´ ¯§¤ ° £¤ ¥ §u
©´ «£¨t
§ ° £¤ ¥¦±¨ °§t
© £³£¨¦§«©²§¤± ¨§¤¥²§©¤µ
¶ £¨«§¦§³§
t
· ¸ ± °u
¤ ©§t
©¹º ©¤ ¯§§¤
y
§¤¥ ° £°® £¨²©¦§t
§¤ ¨ §« § « £¤ §¤ ¥ ³£¨³©»§¨§´ ³£¨¥§u
²´ ¯§¤ ³££¨¼§ «§°§ ¯£¤¥§¤ ± ¨ §¤ ¥ ²§©¤½ ¾©¤
t
§¿§° §©¬ ©§® ´ ® £¨ §
t
§§¤ ´ ¯§¤t
©¤ ¯§§¤y
§¤ ¥ °£¤y
£³§³§¤ ± ¨§¤¥ ²§©¤ °£¨ §«§ « £¤ §¤ ¥ ¯§¤ §° §¤§t
§s
£¦§¯©¨ §¤ ¯©¨ ©¤y
§
5
À £°§¨ ° £° ³§»§
¸ £³©§«§§¤ °£¤
y
£¯©§§¤w
§tu
u
¤tu
°£°³§»§³£¨³§¥§© ³ §»§§¤
y
§¤¥ °£°³£¨ © §¤ £³§¼©§¤ ³§¥©¯©¨©¤y
§
6
ª £¯
u
²© Á©¤ ¥u
¤ ¥§¤¬ ©§® ¯§¤
t
©¤ ¯§§¤y
§¤ ¥ «£²§²Â ³£¨u
® §y
§ °£¤»£¥§¦ £¨u
«§ §¤ ® §¯§ ²©¤¦u
¤¥§¤ §²§° ¯© «£©Ã §¨¤y
§´ ¯§¤ °£¤ ¥£°³§¤ ¥§¤u
® §y
§ Äu
® §y
§u
¤
tu
° £°® £¨³§© © £¨u
«§§¤ §²§°y
§¤ ¥su
¯§¦t
£¨¼§¯©
7
ª £¯u
²©¬± «©§²¬ ©§® ¯§¤
t
©¤ ¯§§¤y
§¤ ¥ «£²§²Â ©¤ ¥©¤ ° £° ³£¨ © ³§¤tu
§¤ ® §¯§ ± ¨ §¤ ¥ ²§ ©¤ ¯§¤ °§sy
§¨ §§t y
§¤¥ °£°³u
tu
¦§¤Å
º §¤ ¥¥
u
¤ ¥ Ƨw
§³¬ ©§® ¯§¤ ® £¨©²§
u
«£«£± ¨ §¤¥y
§¤ ¥ °£²§«§¤§§¤tu
¥§s
¯§¤ £w
§¼©³§¤¤y
§´y
§¤¥ «£¦§¨u
«¤y
§ ¯© § ²§u
§¤ ´t
£¨¦§¯§® ¯©¨ ©¤y
§ «£¤ ¯©¨©´ °§sy
§¨ §§t
´ ²©¤¥u
¤ ¥§¤ ǧ²§°´ «± «© §² ¯§¤³u
¯§y
§È´¤ £¥§¨§¯§¤ºu
¦§¤É§¤ ¥ ¢§¦§ Ê«§¢ £«©®
u
¤t
£²§¦ ¯©¨u
°« §¤u
Å ¤ ©²§© ® £°³£¤tu
§¨§t
£¨ ³§¤ ¥«§´ ¤ §°u
¤ «§tu
§¤ ® £¤ ¯© ¯©§¤ ¯§® §t
° £¤ £¤tu
§¤ ®¨©± ¨ ©Ã§s
® £¤ ¥£°³§¤ ¥§¤y
§u
¤
tu
° £²§¤¼Ât
§¤ ¤ © ²§© Ĥ © ²§© ®¨§± ¤ ¯© «©y
§¤¥t
£²§¦ ¯© £° ³§¤ ¥ §¤Ë ª £°©² ©¦§¤¤ © ²§© Ĥ ©²§©t
£¨«£ ³u
t
³£¨§¤¼§¯§¨©£® £¤t
©¤ ¥§ ¤ ¯§¤± ¤ ¯©« © « §tu
§¤ ® £¤ ¯©¯©§¤ °§« ©¤ ¥ Ä°§«©¤ ¥´y
§¤ ¥ ¯© ²§u
§¤ °£²§²Â © §¤ §²©«©« ± ¤t
£«´ «£¦©¤ ¥¥§ ¯§²§° ©°® ²£°£¤t
§«©¤y
§ ¯© °u
¤ ¥©¤ §¤t
£¨ ¯§® §t
® £¨ ³£¯§§¤ ¼£¤ ©« ¤ ©² §© §¨ §t
£¨y
§¤ ¥ ¯ ©£° ³§¤ ¥§¤ §¤t
§¨§ «§tu
« £± ²§¦ ¯§¤ §t
§u
¯§£¨ § ¦y
(35)
ÏÐÑÒÓ ÔÕÖ ×ÑÕÖ ÏÕØ Õ
t
ÏÐÓÙ ÕÐu
ÏÕÚ Ð Ö ÐÙ ÕÐ ÛÖÐÙ ÕÐy
ÕÖ × ÒÜ ÒÖÜ ÐÕÙÝ Ü ÒÏ ÒÚ Þ ÕÖÕÝ ÏÕÖ Óu
ÏÕÞÏ ÐÙ ÕÑÜÕÖ ÕÑÕÖßà ÐÙ ÕÐÛÖÐÙ ÕÐ ÑÕÚÕÑ
t
ÒÚy
ÕÖ × á ÒÙ Õs
ÕÑÕÖ Ó ÒÓ ÔÒÚ Ð ØÒtu
Ö áâ Ñy
ÕÖ × áÒÙ Õs
Øu
Ù Õt
ÒÚ Þ ÕÏÕØ ÓÕt
ÒÚÐy
ÕÖ × Þ ÕÚu
s
ÏÐØ ÒÙ ÕáÕÚÐÝ Ø ÒÖ Òt
ÕØ ÕÖ Ó Òt
ãÏÒÏÕÖ Ó ÒÏÐÕ Ø ÒÓ ÔÒÙ ÕáÕÚÕÖÝ Ü ÒÚt
Õ Ó ÒÓ ÔÒÚÐ Ø Òtu
Ö áâÑt
ÒÚ Þ ÕÏÕØ Ø ÒÖ ÐÙ ÕÐÕÖß äÙ ÒÞ ÑÕÚ ÒÖÕ ÐåÝu
Ø ÒÖ ÏÐÏÐÑÕÖ ÑÕÚÕÑt
ÒÚ Þ ÕÚu
s
ÓÒÖy
Õtu
ÏÒÖ×ÕÖ ÓÕt
Õ ØÒÙ ÕáÕÚ ÕÖ ÏÐÜ ÒÑãÙ ÕÞ Ý Ü Ò
su
ÕÐ ÏÒÖ ×ÕÖ ÓãÏÒÙ ÑÚÐÑu
u
Ù âÓ ÏÕÖ Ø ÒÓÔÒÙÕáÕÚ ÕÖÖy
Õß àÐÙÕÐ ÛÖ ÐÙ Õ Ð ÑÕÚ ÕÑt
ÒÚy
ÕÖ × ÏÐ ÐÖt
Ò×Ú ÕÜ ÐÑÕÖ ÏÕÙ ÕÓ Ø ÒÓ ÔÒÙ ÕáÕÚ ÕÖ áâ ×Õ Þ ÕÚu
s
ÏÐÚÒÖæÕÖ ÕÑÕÖ ÏÒÖ ×ÕÖ ÔÕÐÑ ÏÕÙ ÕÓ Ü ÐÙÕÔu
s
ÏÕÖ çÒÖæÕÖÕ èÒÙ ÕÑÜ ÕÖÕÕÖ èÒÓ ÔÒÙ ÕáÕÚÕÖ éçè èêÝ ëÒÖu
Úu
t
Øu
Ü Õt
Ñu
ÚÐÑu
Ù âÓ ì ÒÓ ÒÖt
ÚÐÕÖ èÒÖ ÏÐÏÐÑÕÖ àÕÜ ÐãÖ ÕÙ éÍÎ ííî íïêÝ Ø ÒÖ×ÒÓÔÕÖ × ÕÖ Ö ÐÙ ÕÐÛÖ ÐÙ ÕÐ ÑÕÚÕÑt
ÒÚ ÏÕÖ ÜÐÙ ÕÔu
s
ÏÕØ Õt
ÏÐåÒÓØu
Þ Ó ÒÙ ÕÙ âÐæÕÚ Õ ÛæÕÚÕÔÒÚÐ Ñu
t
îÕß ë ÒÖ ×ÑÕáÐ ð
t
ÕÖ ÏÕÚ ìãÓØÒt
ÒÖÜ Ð éðìê ÏÕÖ ìãÓØ Òt
ÒÖÜ Ð ñÕÜ ÕÚ éìñê Ø ÕÏÕ ðt
ÕÖ ÏÕÚ òÜ Ð éð òêu
Ötu
Ñ ÓÒÖÒÖtu
ÑÕÖ ÕØ ÕÑÕÞ Ö ÐÙ ÕÐ ÛÖ ÐÙÕÐ Ôu
ÏÕy
Õ ÏÕÖ ÑÕÚÕÑt
ÒÚÔÕÖ×Ü Õy
ÕÖ×t
ÒÚæÕÖtu
ÓÐåu
su
ÏÕÞt
ÒÚæÕÑu
ØÏÐ ÏÕÙ ÕÓÖy
ÕÔß ë ÒÖ ××ÖÕÑÕÖ
u
t
ÕÔÒÙ Ö ÐÙ ÕÐ Ø ÒÖ ÏÐÏÐ ÑÕÖ ÑÕÚ ÕÑt
ÒÚ ÔÕÖ×Ü Õy
ÕÖ × Ó ÒÓØ ÒÚ Ù ÐÞ Õt
ÑÕÖ Ñ Òt
ÒÚÑÕÐå ÕÖ ÕÖt
ÕÚ ðì ÏÕÖ ìñ Ï ÒÖ ×ÕÖ Ö ÐÙ ÕÐ ÏÕÖ ÐÖ ÏÐÑÕt
ãÚu
Ötu
ÑÓ ÒÖÖ Òtu
ÑÕÖÖ ÐÙ ÕÐy
ÕÖ × ÕÑ ÕÖ ÏÐÑÒÓ ÔÕÖ ×ÑÕÖæß ë ÒÖæÕÖÓ ÑÕÖ
tu
Ö ÐÙ ÕÐ ÛÖ ÐÙ ÕÐ Ôu
ÏÕy
Õ ÏÕÖ ÑÕÚÕÑt
ÒÚ ÔÕÖ ×Ü Õ ÏÕÙ ÕÓt
ÕÔÒÙ Ðåu
ÑÒÏÕÙ ÕÓÜ ÐÙ ÕÔu
s
Ïß ë ÒÖæÕÖÓ ÑÕÖ
tu
Ö ÐÙ ÕÐ ÛÖ ÐÙ ÕÐy
ÕÖ ×su
ÏÕÞt
ÒÚt
ÒÚÕ ÏÕÙ ÕÓ Ü ÐÙ ÕÔu
s
ÑÒ ÏÕÙ ÕÓ çè è(36)
õö ÷ õøù õúûüø ùýüø þÿ õ
s
þ õúû õüüÿüø þ õõÿt
ü ý õüÿü üýt
y
üøù úõúu
øùýø ýüø þ õõÿt
ü ý úõúý ý õs
õúþüt
üø ú õüýu
ýüø øt
õÿ øüüø üüøúõøu
ø ýýüø øüy
ü üúþ õÿ üýu
y
üø ù õsu
üö ÷ õúû õÿý üø ûüø
tu
üø ý õþü ü þ õõÿüt
ý ûüýy
üøù úõøùü ü ú ý õ üøsu
u
øtu
ý úõøùøt
õÿ øü ü øü úüu
þu
øu
øtu
ý úõøu
ø ýýüøøy
üüüúþ õÿüý
u
6. Implementasi Pendidikan Karakter di Sekolah
üü
t
üüþ úþ õúõøt
ü þ õø ýüø ýüÿüýt
õÿ þ õøù õúûüøùüø üýu
ýüø ú õü þ õøùüüúüø û õüüÿ üø þ ÿ õs
þ õúû õüüÿüøy
üøù û õÿ úu
üÿ ü þüüþ õúûõøtu
ýüø ý üÿ üýt
õÿ ü ü ú ÿþ õ õÿt
ü ýö ÿ õs
ø üý üøüý üø úõü þÿ õs
þ õúû õÿ üüüøy
üø þ õúûu
üy
üüø þ õõÿüt
ý üùüÿ ú õü ø üø üu
ÿ üø þ õÿ üýu
û õÿ ýüÿüýt
õÿ õûüùü úüøü ùüÿýüø õûüùü ü ü ütu
þÿ ø þ þõøy
õõø ùùüÿ üüø þ õøý üø øü øü ÿüøõùø õøýüø üÿ üýt
õÿõúõøýøü óô5
öõøùü ü úüø û õüüÿ ûüøù
u
ø ú õü ú õüu
ü þ õø õýüt
üøy
üu
øt
õÿv
õø ý õúûüøùýüøsu
ü üø ü øt
õÿ üý û õüüÿ üø þ õúû õüüÿüøy
üøù õøùüü ÿ üøüøù
u
øýtu
úõøüþütu
üø þ õúûõøtu
ýüø ýüÿ üýt
õÿ õøùüø ú õø õÿ üþýüø ý õùüt
üøy
üøù û õÿÿst
u
ýtu
ÿ ö ùüÿ þÿ õs
þ õúû õüüÿ üøt
õÿ õûu
t
üþüt
û õÿ ü þ õÿ üø ùu
ÿu
õûüùü þ õø ý üø ý þüøüøu
t
üø ùüt
þ õøøùt
üø ú õø õtu
ýüøö õú õøt
üÿ üu
üüú üûüu
þt
üýüøs
u
ü üø ý øs
õÿt
ü þ õø ùu
üüøt
y
üøù úõúøùý øýüøu
þ õ õÿt
ü ý úõúûü üýüø ÿ û õÿ þ õÿ üýu
õsu
ü ø ü üø úõøü ýüÿ üýt
õÿy
üø ùt
õü õøt
õÿ øü ü üÿ üø úõü þÿ õs
(37)
t
v
!s
"#$%y
% "#$%u
y
y
& # '(u
" " #$ '!t
! )* " #$+, * " #$ * % " &u
t
)u
s
% ( #$ & ( ' - #t
( % % # ./ % 0 & % % ( 1(t
1#% (* 23245
56(! +) #
u
" ( (t
!u
t
#y
& ' ! "t
#+ # # 7t
( % # #$ %y
( #u
+ & (u
& $+ ,y
& %u
tu
( ##"$ (* #&u
t
(* % #y
#"u
( 't
u
s
#u
s
" !s
" % % ( ((t
%tu
" % % ( & #$ & $u
%y
% ( (t
$ & % (! +) "% " "y
t
% ( $$
tu
( $& " ! (! ( $) *t
t
"t
t
& ( %+#t
" #t
"+ , * " ! & # "& #$& % #++8 (&t
(st
(u
(u
+ * % $u
%y
(! +)%+# $tu
( "#$ % % (% (! +) " +8 #&
t
& ( + 9+y
& ( % (#$& ( %+# " % % ( $%u
y
% ( (t
$ & ( %+ # (u
(u
+8 # 6+ $u
s
% ' "! & # " #$+ , .: 5y
&su
% ) %* #u
& ( %+ # " ! & # "& #$& % * % #+t
)t
# #$ ( + 9+($ ,(t
$u
t
%+ #t
t
"&u
+ .$u
%y
5(! +) .
u
(u
* 2324 335 6'v
8 +*st
t
& "% % ( ( (t
% (! +)% +8 (( "%/ #$ 3 $ (u
t
(38)
=>? @>ABCD EF >AD GHIE IEJ>HK >A>J
t
GA >C DGAG HL>H>>HM? NFG? GHt
>O E D GHIE IEJ >H K >A>Jt
GA IEPGJ QF >RM? NFG? GH
t
>OE NG HIEIEJ>H J >A>Jt
GA IE OGJ QF >R >t
>u
N>I>t
E HSJ >t
O>tu
>HNG HIE IEJ >H ?G?@u tu
RJ >Hst
A>t
GSEy
>HS @>EJ I>H ? >t
>HSu
Htu
J I>N>t
?G HL>N>E R >O EFy
>HS ?>J O E? >F C PA>t
t
GSE NGF >J O>H >>H NGHI EIEJ >H J >A>Jt
GA IEO>tu
>HNG HIEIEJ >H ?GAu
N>J >Hsu
>tu
JGO >tu
>H I>A E NA QSA >?? >H>TG H NG HEHSJ >
t
>H ?u
tu
@GA @>OEO OGJ QF >Ry
>HSt
GA E? NFG?G Ht
>OE I>F>? NGHSG?@HS>HU NGF >JO>>H I>H Gv
>F V >O E Ju
A EJu
FV? QFGR OGt
E>N O>tu
>H NG HIEIEJ>HC WGHu
Au
t
NO>u
t
Ju
A EJu
FV ? KG? GHt
A E>H DG HIEIEJ>HX >OEQ H>F Y;Z BB[ B\] NG HIEIEJ>H J >A>J
t
GA I>N>t
IEF > J O >H>J >H OG L>A > Q Nt
E? >F ? GF>FV EF >HSJ >R^F >HSJ >R@GAEJu
t
[B] PQ OE >F EO >OE J G
stakeholders
YJ Q? E_G OGJ QF >RU ? >sy
>A >J >t
U FG?@>S> ^ FG? @>S>](39)
bc defgh
t
hij eklemhnhohide fgh
t
hi peklemh nho hi qhmhk reo hifrh peifeklhi fhi rhohrt
eopeseot
hqgqgr qhpht
k ei ffu
i hrhipeiqerht
hilem hnhohrt
gt se peot
g pei qerht
hi lemh nho r uit
erstu
hm v p eklemh nho hi r u upeo ht
gtv peklemhnho hi leol hsgs khshmhwv peklemh nho hi leo lhsgs po uxerv peklemhnho hi pemhy
hihiv peklemh nho hi leolhsgs r eo nh qhi yz{|} ~Introduction, Connection, Application, Reflection, Extension
c qhpht
qgfu
ihrhiu
itu
r pei qg qgrhirhohrt
eo j eo ei hihhi gi pemek e i
t
hsg pei q gqgrhi rhohrt
eo ph qh re fght
hi peklemhnho hit
gqhr me phs
qho g peohifrht
peo eihihhiy
hi f qgs
su
i fu
ou
selemk peklemhnhohi j eo eihihhi gu
qghw
hm gqho g kei
y
u
su
i sgmhlu
hs
qhi | |jy
hi f kekhu
t
i gmh g i gm hg rho hrt
eoy
hi f hrhi qg reklhi frhi qhi qggi
t
e fo hsgrhi qhmhk pek lemhnhohi hi frhwmhifrhwt
eoselu
ht
hit
hohmhgih c hi frhwmhifrhwk ei
y
u
su
isgmhlu
s
qei fhipei qgqgrhi rho hrt
eo gm hlu
s
kekl eogrhi turu
s
kei fei hg hphy
hi f whou
s
qgpemh nhogv seot
h pei nemhshi k ei feih g lhfhgk hih r uit
ei whou
s
qgp gm gw qhi qgssu
i hqg h phl gmh seuo hif pei fh nho hrhi kekleogrhi kht
eo g pek lemh nhohi ht
hu
kemhrshihrhi re fght
hi lemhnho k ei fhnhov k hrh whou
s
k ekpeosghprh i sgmhlu
s
h fho qh pht
kekleogrhi hmoy
hi f nemhs
qhi phst
g lhfg peseot
h qg qgrt
ei
t
hi f k ht
eogy
hif qgleo gr hi leseot
h rekhk pu
hiy
hi f whos
u
qghph g(40)
s
u
t
t
t
s
y
t
w
¡u
s
¢u
£ u
t
t
¤s
t
£¡¥ ¦st
£t
§ ¨©¦ ¨ £t
ª § ¨ ª©¦ t
£ ¡¥ «t
£ ¡¥¦ t
£¢ £ £t
¦£ ¡ ¦¡w
tu
¦ su
¡¥ ¬ ¡
u
s y
u
¦ u
s
su
u
su
£ t
¡ y
¦ t
¢ u
tu
su
¡ ¡ £ ¡u
y
u
s
¤ £ ®¬¯° ¡
su
y
u
¡u
s
y
u
t
£ t
¡ u
t
± § © t
st
£
t
§¨© £t
§ ¨ ª© ¬ §© ¡ ¡ t
tu
t
£ ¡¥ y
su
£t
¢u
t
u
u
su
¡¥ ¬ §²© ³¢
t
£ ¡¥ u
t
£ ¡¥y
su
y
u
¬ ´u
t
¡ t
£ ¡ ¥ t
u
t
u
£t
¤µ sw
u
tu
£ ¡¥ ¬ § © tu
t
£¢ £ ¡ u
¢ £ ¡ y
¬ §5
© ¡su
u
£ ¡ y
t
t
y
u
¦ tu
st
u
¦ ¢ t
¡¬ §
6
© ¶¡ w
tu
t
£ ¡¥ ¬ su
t
y
¬ §7
© ³ su
su
(1)
.
-
3.
! " # $ % & '# $ (
2
) " !-
" * ! * " + !
(
,)
!,
! "!
! ,- !
! !
. ! " "
,
!
,
!
,
!,
,
!
-
"
.
/
.
01 23 4567 4#$ % & ' # $ (
2
) "!
18
" *
.
(-
.,
" .
,
. *,
. ",
,
,
,,
./
" *,
(2)
84
89:9;
.
<=>9>?@ A=BC @C @D 9B D 9E 9DF=E A= G= EF 9 C@C @D C @H 9E 9AD 9B I 9IA ? G=J9E 9 I9BC @E @ I=B @BKD 9FD 9B C 9B I= BKK?B 9D 9B A= BK=F 9H ?9BBL9,
I= BKD 98@ C 9B I= BK@BF=E B9>@G9G@D 9B B@>9@-
B @>9@ D 9E 9DF= E C 9B 9D H>9D I?>@ 9 G= H@BKK9 F=E:? 8?C C 9>9IA= E @>9D ?G=H9E @-
H 9E @MN9>9I A=> 9D G9B99B A= BC @C @D 9B D 9E 9DF=E O?E ? P< Q R? E?G 9B S=D B @D Q=BC 9E 99B T@BK9B C @ P< Q U=K= E@
2
V WKL9D 9EF 9 F= >9H I= BKK?B 9D 9B12
GF E 9F =K@ A= I;= >989E 9B.
PF E 9F=K@ A= I;=> 989E9B F =E G=; ?F 9C 9> 9H J= E 9I9H,
C @GD?G@X A =B?K9G9B,
AE=G=BF 9G@ X ;= EI 9@ B A= E9B(
YZ [\ ][^_)
,
A= I;=>989E 9B F= I9F @D,
A= I;= >989E 9B DW WA= E 9F @`,
A= I;= >989E 9B DWBF=D GF ?9> X A=I; @9G99B,
I= I;= E @D 9B D=F= >9C 9B9B,
A= I; @B 99B C @ G@A >@B A= G= EF 9 C @C @D,
C 9B C @F=K9DD 9B 9F ?E9B L9BK G?C 9H C @G=A 9D 9F @ G=J9E 9 DWBG@GF=B.
N9>9I A= B= E9A 9B BL9,
K? E? I= >9D G9B9D 9B40
>9BKD9H A=I;=> 989E9B.
N= BK9B A= B= E9A 9B GF E 9F=K@ C9B >9BKD 9H A=I;=> 989E9B F=E G=; ?F C @H 9E 9AD 9B A= >9D G9B99B A= BC @C @D 9B D 9E9DF= E C 9A 9F ;=E 89>9B G= G?9@ C=BK9B DWBG=A I= I;= E@D 9B H 9G@ > G= G?9@ C=BK9B L9BK C @H9E 9AD 9B L9@F ?F=E;= BF?D BL9D 9E 9DF=E C 9B9D H>9D I?>@ 9 A= G= EF 9 C @C @DG= J9E9 ?F ?H,
F=EA 9C ?,
C 9B G= @I;9BK,
G=G ?9@C= BK9BGF 9BC 9EDWIA=F= BG@>?>?G 9B.
a= B@>9@9B A= BC @C @D 9B D 9E9DF=E G=;9K@9B ;=G 9E
(67%)
C@>9D ?D 9B A 9C 9 G99F A EWG= G A=I;=> 989E9B C 9B G=; 9K@9B D= J@>(33%)
?>9BK9B H9E @9B C= BK9B I= B= E9AD 9B9
GF E 9F=K@ A=B@ >9@9B L9@F ? F= G F =EF ?>@G X F=G >@G 9B,
F= G A=E; ?9F 9B,
W; G= Eb9G@X 9B= JCWF 9>E=JWEC,
:9:9BJ9E 9,
AWEFW`W>@WX=b 9>?9G@C @E @cA= B@>9@9BC @E @ G= BC @E @ C 9B A=B@ >9@9B 9BF 9E F= I9B.
a= B@>9@9B @B@ ;= EF ? 8?9B ?BF ?D I= BK?D ?E D=F=E J9A 9@9BA= BC @C @D9BD 9E 9DF=E.
(3)
defghih jek lemh k gh ihn oeihpmh fhh f oe fgqgqphf phkhpjek r sk s tu d vsksmhf wep fqp defg hkhh f xq fyhf gq tu d zeyekq
2
{| y}hph kj h }hqj s ~hpj|k hpj s oen leihh kh f }hfy jek lhjhm ie phkefh qj s oe k is mj khjeyq p sm sm sfj sp nef}qphoqh ijekme lsj.
.
a
a
a
e
e
a
e fe iqjqh f q fq je klhjhm h f}h ohg h fq ihq
-
fqihq ph khpje k }h fy gqq no ie ne fjhm qphf |ie r sk s tud vsk smh f wep fqp defg hkhh f xq fyhf gq tu d zeye kq2
{| y}hph kjh,
nej|ge oe nle ihh khf }h fy gqjekhop hf gh ih n ne fyq fjeykhmqph f n shjh f fq ihq-
fq ihq ph khpje k pe gh ihn oe nle ihhkhf gh f pe fghih-
pe fgh ih }hfy gqh ihnq |ie r sk s tu d vsk smh f wep fqp de fghkhhf xqfyhf gq tu d zeye kq2
{| y}hph kjh ghihn nefyqfjeykhmqph f nshjhf fqihq -fq ihqphkhpjekghih noe nleihh kh f.
h ih n oe feiqjqh f q fq qfmj k sne f }h fy gqysfhph f }hqj s le k soh h fypej gh f g|p sne fjhmq h ihnhfypej khh fje khgq f}hphm sm nh fqo sihmq ghjh |ie kem o|fgef
,
nqmh i gh ihn h fypej ne fe fjh fy je ih neihpmh fhphf q no ienefjhmq mqpho oeg siq iqfyp sfyh f jhoq keh iqjh f}h jq ghp.
h ihn g|p snefjhmq le k sohm q ihlsm ghf x syhkh hfphm sm j ekhgqf}h m hiqfy hfjh k kem o|fgef
.
ie phke fh qj s oe kis gqjhn lhq ge fyh f j kq hfysihmq gh ihnoe fe iqjqh fq fqwkq hfysihmq gh ih n me lsh oe fe iqjq hf oe fjq fy gq ihp sph f qph nefeiqjq le fhk
-
lefhk ne fyq fyq fphf ghjh }h fy hp s khj.
h ih n oefysno sihf ghjh(4)
86
¡ ¢£ ¤ ¥ ¦§¨ ¡ © ¥¡©¢¡¨¡¡ ¡ ¡£ ¡ ¥¡ ¡ ª¡¤ ¥ £ « ¬ ¥¡£ ¡£ ¡¢§¨£ ¢¡ § ¥¤ ¡ ª¡¤ ¡
.
®¬© ¡£ ¡ §,
¥§ §¬© ¡ ¢§¡ § © © ª¡¤ ¥¡¡ ¨ ¨§¡ ¥¡ ¡ ª¡ ¤ £¥¡ £¢§,
¡¤ ¡£ ¥¡ ¡ ¥ ¡£© © ¢¨§¡ª¡¤¡¢ ¥¡ ¡© §£¡.
¯
.
°±² ±³´£¥¡¢¡£ © ¡ ¥¡£ © ¢¨ §¡ ¥ ¡ ¡¢µ ¨¡© ¡ ¥¡¡ ¥ ¢¡¨ ¡© ¡ ¢¡£ ¡ £©¡ ¥¤ ¡ ¨¨ ¡¢ ¥ ¥© ¡ © ¡£ ¡© £ £ ¤£ ¡¢ © ¥¡¡¨ © ¤ ¡ ¡ ¨¡¦¡£¡ ¢ ¢¶¡ ¦§£ § ¢¡ © © © ¥¡£ ¡¡ £ ¤ ¡ ¥ · ¸¹ º¤ £
2
»« ¤ ª¡©¡£ ¡ ¢¡¤¡£ © §:
1.
· ©« ¡¬ ¥ ¬¡£¡© ¡ ¥¡¡ ¨¨£ © ¡ §¤¡¢ ¡¨¡¬ ¡ ª¡¤ £« « £ ¢ ¡¥¡ ¥¡© £¡ § ¡ ª¡© ¢¬¤¤ ¡ ¤ §£ § ¥¡¡ ¨ ¡©¢¨ ¡ ¥¡ ¡¨ ¨ ¡© ¢¡ ¡© ¡£« ¢¢¨¡¦¡£ ¡
.
2.
¼§£§ ¥ ¬ ¡£¡© ¡ ¨¡© §© ¡ ¡ ¡ © ¡£¡© £ ¥¡ ¡¨ £« ¢¢¨¡¦¡£¡
,
¢ ¬ ¤¤ ¡ ¡© ¡£¡© £ ª¡¤ ¥¥¡¡ © ¡¤ §£ § ¬ ¡.
3.
· ©« ¡¬ ¥ ¬ ¡£¡© ¡ ¥¡¡ ¨¨§¡ §© § ¡ ¥§¡ ¨ ¡¦¡£ ¡ ¡- ¡© ¡£¡© £
.
4.
· ©« ¡¬ £§ ¨ ¥¡© ¬ ¤ ¡¢ ¢ ¢¶ ¡ ª ¡¤ ¨¡¤¤ ¡£ ¡ ¡ £ ¥¢©« ¡¬ ¨ ¢¡ ¥¤ ¡ ¨¨¡ ¤¤ « £ ¡¤ § ¡
/
¶ ¡ ¨§£ ¥ ¥ ¡ ¨ ¨§¡ ¢§£¡ £ ª¡ ¡¡,
© ¡£ ¡ £¥¡¢¡£ © ¡ ¬¡¢ ¡ ¨ ¨ ¡¢ ¥ ¥© ¡© ¡£¡© £¥¢©« ¡¬¢§¥¡¬¡¤ §¢½(5)
À Á ÂÃÁ Ä ÅÆÇÃ Á ÈÁ
Anonim (2015)
Penerapan Nilai-Nilai Karakter Bangsa Pada Sekolah Dasar
Diakses dari http//
www.aonejoeanda.blogspot.com.
Pada tanggal 29
Januari 2016 , Jam 10.00 WIB
Anonim (2015)
Pengangguran Terdidik yang Mengkhawatirkan
Diakses dari:
http://www.tribunjabar.co.id/read/artikel/4317/
tentangkami.
Pada
tanggal 28 Januari 2015, Jam 00.30 WIB
Anonim. (2007).
Peraturan Menteri No. 20 Tahun 2007 Tentang Standar Proses
Untuk Satuan Pendidikan Dasar dan Menengah
. Jakarta: Depdiknas
Amat Jaedun. (2012). Implementasi Pendidikan Karakter Terintegrasi dalam
Kegiatan Pembelajaran Pada SMK Jurusan Bangunan di DIY, Jurnal
Penelitian Kolaborasi Dosen Mahasiswa, Yogyakarta: Universitas Negeri
Yogyakarta.
Djemari Mardapi. (2010).
Penilaian Pendidikan karakter
. Yogyakarta: Fakultas
Teknik Universitas Negeri Yogyakarta.
Doni Koesoema. (2007). Pendidikan Karakter:
Strategi Mendidik Anak di Zaman
Global
. Jakarta: grasindo.
Echols, M. John dan Hassan Shadily.1995
. Kamus Inggris Indonesia: An
English-Indonesian Dictionary
. Jakarta: PT Gramedia, Cet. XX1
Fahran, K (2014).
Setengah dari Jumlah Gadis Muda Kota Hilang Keperawanan
Diakses dari: http//www.beritakaltara.com Pada tanggal 27 Januari
2015, Jam 23.30 WIB
Ike Wahyu Desilia. (2014)
Manajemen Pembelajaran Berbasis Alam Dalam
Membentuk Karakter Peserta Didik (Study Kasus di SD Alam Al Ghifari
Blitar).
Malang : Universitas Negeri Malang
Karwur, S (2015).
Jumlah Kasus Korupsi Indonesia Meroket di Tahun 2014
Diakses dari: http://www.jokowinomics.com Pada tanggal 7 Januari
2016 , Jam 10.00 WIB
Kevin Ryan & Karen E. Bohlin. 1999.
Building Character in Schools: Practical
Ways to Bring Moral Instruction to life
. San Fransisco: Jossey Bass.
Kementrian Pendidikan Nasional, (2010).
Grand Design Pendidikan Karakter
Jakarta: Kementrian Pendidikan Nasional.
(6)
ÉÉ