TETUN Budget Book 1 UPDATE 12.03 FINAL
REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE
1
Livru
“Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun”
República Democrática de Timor-Leste
Ministério das Finanças
Gabinete da Minsitra
“ S e j a
u m
b o m
c i d a d ã o ,
s e j a
u m
n o v o
h é r o i
p a r a
a
n o s s a
N a ç a o ”
Livru 1 – Panorama Orsamentu
Prefásiu
Lei Orgánika husi Ministériu Finansas espesifika responsabilidade Diresaun Nasional Orsamentu
atu foti no jere informasaun finansial ne’ebé iha relasaun ho setor públiku no publika rezultadu
estatístika.
Tuir provizaun ida ne’e no atu aumenta transparénsia kona-bá finansas publikas, Ministériu
Finansas publika versaun final kona-bá dokumentu sira ne’ebé iha relasaun ho Orsamentu Jerál
Estadu 2013, ne’ebé promulga husi Sua Eselensia Prezidente da Repúblika hafoin debate iha
Sesaun Plenária Parlamentu Nasional.
Dokumentasaun husi Orsamentu Jeral Estadu 2013 hamutuk ho Lei Orsamentu, ne’ebé públika
iha Gazette, no mos produs livru orsamentu apoiu oi-oin hanesan tuir mai:
Livru 1 : Panorama Orsamentu
Livru 2
: Planu Asaun Anuál
Livru 3
: Distritus
Livru 4
: Items liña Orsamental
Livru 5
: Parseiru Dezenvolvimentu
Livru 6
: Fundu Espesial
Livru 7
: Matadalan ba Sidadaun sira
Livro 1 Panorama Orsamentu descreve konabá estratéjia orsamentu jeral Governu nian, fó
informasaun konabá panorama económiku internasional no doméstiku, reseitas ne’ebé ita
hakarak iha nível doméstiku no hosi base petróleu, inklui mos rendimentu sustentável ne’ebé ita
hakarak, nune’e mos despesa jeral iha médiu prazu no mos inisitiva foun ne’ebé prinsipal ba
tinan tuir mai.
Dokumentasaun orsamental bele hetan iha website Ministériu Finansas, www.mof.gov.tl.
Perguntas kona-bá publikasaun bele dirije ba Diretor Nasional Orsamentu, Sr Agostinho Castro
iha e-mail: [email protected] ka telefone +670 333 9520.
Bainhira Timor-Leste hatete “Sidadaun ida ne’ebé diak, sei sai héroi foun ba ita nian Nasaun”,
ita hotu fiar katak dokumentu sira ne’e sei aumenta koinesimentu no kompriensaun kona-bá
finansa Governu nia no bainhira disemina ba povu Timor-Leste, sosiedade sivil no Parseiru
Dezenvolvimentu sira hanesan informasaun importante kona-bá Orsamentu Estadu 2013.
Emília Pires
Ministra das Finanças
Page 1 of 110
Índise
PART 1: DISKURSU PRIMEIRU-MINISTRU....................................................................................... 4
PARTE 2: DESKRISAUN NO ANÁLIZA KONA-BA ORSAMENTU ESTADU 2013 .................................. 25
2.1: SUMÁRIU EZEKUTIVU ............................................................................................................................ 25
2.1.1: Introdusaun .............................................................................................................................................25
2.1.2: Vizaun Global Ekonomia .........................................................................................................................28
2.1.3: Despeza....................................................................................................................................................28
2.1.4: Reseitas ....................................................................................................................................................29
2.1.5: Finansiamentu .........................................................................................................................................29
2.2: REVIZAUN REFORMAS ATUAL JESTAUN FINANSA PÚBLIKA ........................................................................... 29
2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Públika .....................................................................................29
2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai .......................................................................................30
. . . For ese Doku e tu Orsa e tal e’eb hatudu tra spare te e te Polítika Gover u ia ................30
. . Hadi’a Jestau Despeza ............................................................................................................................31
2.2.5 Transparênsia ...........................................................................................................................................32
. .6 Hadi’a A áliza, Revizau o Efisi sia Despeza ......................................................................................33
2.3: VIZAUN GLOBAL EKONOMIA .................................................................................................................. 34
2.3.1: Ekonomia Internasional ..........................................................................................................................34
2.3.1.1: Tendênsia iha Kresimentu Internasional ............................................................................................................ 34
2.3.1.2: Tendênsia Folin Internasional ............................................................................................................................ 35
2.3.2: Ekonomia Doméstika ..............................................................................................................................38
2.3.2.1: Produtu Internu Brutu........................................................................................................................................ 38
2.3.2.2: Economia Naun-Petroliferu................................................................................................................................ 38
2.3.2.3: Inflasaun Doméstika ........................................................................................................................................... 41
2.3.2.4: Empregu ............................................................................................................................................................. 43
2.3.3: Perspetiva Prazu Badak no Médiu (2012-2017) .....................................................................................43
2.4: DESPEZA HO KOMPROMISU PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU ......................................................................... 45
2.4.1 Despeza tuir Fundu ...................................................................................................................................45
2.4.2 Despeza KFTL ............................................................................................................................................45
2.4.2.1: Saláriu no Vensimentu ....................................................................................................................................... 46
2.4.2.2: Sasan no Servisu................................................................................................................................................. 47
2.4.2.3: Transferênsia Públika ......................................................................................................................................... 48
2.4.2.4: Kapital Menor .................................................................................................................................................... 48
2.4.2.5: Kapital no Dezenvolvimentu .............................................................................................................................. 49
2.4.3: Fundu Infra-Estrutura ..............................................................................................................................50
2.4.4: Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu ................................................................................................53
2.4.5 Parseiru- Dezenvolvimentu ......................................................................................................................53
2.4.6 Suporta Kultura Timor ..............................................................................................................................54
2.5: RESEITA .............................................................................................................................................. 55
2.5.1: Vizaun Global - Projesun Reseita ............................................................................................................55
2.5.2: Reseita Doméstika ...................................................................................................................................55
2.5.2.1: Vizaun Global ..................................................................................................................................................... 55
2.5.2.2: Impostu .............................................................................................................................................................. 56
Page 2 of 110
2.5.2.3: Tasa no Enkargu ................................................................................................................................................. 57
2.5.2.4: Hun Reseita- Seluk ............................................................................................................................................. 59
2.5.2.5: Ajênsia Autónoma .............................................................................................................................................. 59
2.5.3: Reseitas no Fundu Minarai .....................................................................................................................60
2.5.3.1 Reseita Minarai ................................................................................................................................................... 60
2.5.3.2 Rikusoin Minarai no Kálkulu RSE ......................................................................................................................... 64
2.5.3.3 Jere Fundu Minarai ............................................................................................................................................. 70
2.6: FINANSIAMENTU .................................................................................................................................. 75
2.6.1 Definisaun kona-ba Finansiamentu .........................................................................................................75
2.6.2 RSE ho Exesu Levantamentus osan ..........................................................................................................76
2.6.3 Emprêstimus .............................................................................................................................................76
2.6.4 Utilizasaun Saldu Osan ka Kaixa nian ......................................................................................................78
2.6.5 Parserias Públikas no Privadas ................................................................................................................79
PARTE 3: LEI ORSAMENTU JERAL ESTADU ................................................................................... 80
PARTE 4: DOCUMENTUS SUPLEMENTARIOS .............................................................................. 109
4.1: LEI FUNDU PETROLIU ARTIQU 8 ............................................................................................................ 109
4.1.1: T a fe e sia Husi Fu du Mi a Rai e’e é Re ue e .............................................................................. 109
4.1.2: Relatoriu Reafirmasaun Independente ................................................................................................. 110
Page 3 of 110
Part 1: Diskursu Primeiru-Ministru
DISKURSU
SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU
KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN
IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU BA
2013
Parlamentu Nasional, Díli
4 Fevereiru 2013
Page 4 of 110
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus
Karus kolegas, membrus Governu
Señoras no señores,
Ho lara ksolok te es aka ha u ai hak esik Vosa E el sia, “eñor Prezide te, ho
disti tus deputadus sira hotu iha U a Fuku ida e e, hodi aprezenta Orsamentu Jeral do
Estadu ba 2013.
Iha Setembru tinan kotuk, ha u heta i a atu ai apreze ta iha e e, iha U a Fuku
ida e e duni, Programa V Governu Konstitusional nian, hodi realsa katak, agora, ita iha ona
vizaun ida ho planu ida atu implementa, hodi bele sai husi País kiak, ba País ho rendimentus
médius altus, iha 2030, ho populasau e e segura, saudável, instruída no produtiva.
Iha tinan sanulu laran, moris núdar Estadu independente no soberanu, ita hasoru
problemas oioin, tuir ita-nia situasaun pós-konflitu, maibé tanba líderes timoroan sira hatene
hatudu, di ak liufali paízes sira-seluk, o tade polítika e e ko siste te, ho partisipasau husi
komponentes hotu-hotu husi ita-nia sosiedade, mak konsege duni ho aten-barani no matenek
ultrapasa situasaun pós-konflitu né.
Iha prosesu ti a sa ulu hala o ko strusau
e hahú husi zero o ko solidasau a
ita- ia jo e Estadu, ita repara katak ita perte se a grupu LDCs Least De eloped Cou tries
ka Paízes menus Dezenvolvidus).
Iha ona estudus barak, husi peritus, kona- a oi s LDC ida bele dezenvolve, ho
perspetivas kona-ba sustentabilidade futura, no konsidera mós katak tenke alkansa Objetivus
Dezenvolvimentu Miléniu nian.
Teorias ho experiênsias hirak né, husi i stituisoe s e ebé envolvidas ho pobreza
permanente rai-seluk nian, maka tulun ita lidera diálogus g7+ kompostu husi 18 paízes, ho
total populasaun liu 350 milhoens. Ita fó hanoin beibeik ba komunidade internasional kona-ba
nesesidade atu adopta mekanizmus foun, hodi troka sira tua , e e utiliza iha ti a barak
tebes no hatudu ona katak mekanismus né la efikazes.
Page 5 of 110
New Deal ka Akordu Foun, e e la sa iha Busa /Koreia do “ul o heta de ates iha
korredores ONU, reflete bazikamente nesesidade atu paízes sub-dezenvolvidus sira bele koñese
sira-nia realidade rasik (sosial, polítika no ekonómika), sira-nia frakezas ho sira-nia
pote sialidades, hodi u e e sira ele ko duz prosesu o tuir dala
e
di ak liu a
dezenvolvimentu, gradual no seguru, atu bele asegura ninia sustentabilidade.
Prinsípiu orientador ida ba Grupu ne e maka atu konsidera, iha nia liñas jerais, prinsípius
makro ho doutrinas mikro nebé u i ersais, ai ha esa de it guia, ba nia polítikas anuais no
ba tempu naruk, no politikas sira né tenke reflete nesesidades atuais no reais país ida-idak nian,
hodi bele evita katak governus sira sai deit teorétikus no subjetivistas demais iha sira-nia
planus.
Teorias makroekonómikas né hotu la ko sege rezol e krize fi a seira u dial e e
boot no arrastadu ona. Mundu ohin-loro presiza doutri a ida e e u a a liu, katak e
tau valor no importância ba dignidade emar nian, atu bele liberta-an husi kálkulus matemátikus
ba lukrus, kona ba sura deit osan, atu define PIB estatístiku ba nasoens, hanesan instrumentu
hodi avalia no haketak tiha rikus ho kiak, enkuantu kiak sira hadau sira nia moris, hodi depende
ba espekulasoens merkadu nian, iha mundu. Espekulasoens ho merkadu, nebé la hatudu katak,
iha EUA, riku- a i sira tra sfere ti a -tinan 1.7 trilioens dólares ba liur, hodi evita selu impostu
no, iha Uniaun Europeia, tinan-ti a , halo os tra zasoe s e e ha esa , to o . trilioe s
dólares.
Mundu kompreende tiha ona katak sistema nebé agora kaer ekonomia iha mundu, la ós
de it oras ai dodok husi laran, no hatene mos ona katak 99% husi umanidade depende ba
rikus ho poderozus sira, tamba sira-nia peritus, iha deit sira nia servisu fatin ho salárius mesak
ás, produz nafatin doutrinas oi-oin atu kiak sira bele kumpre.
Iha ona 2004, mak Timor-Leste foin tuir Programa mundial ONU nian, kona-ba kombate
ba pobreza, koñesidu hanesan Objetivus Dezenvolvimentu Mileniu. Apezar de ikus, ita konsege
susesus ki ik alu ha esa redusau
ortalidade i fa til, ko ate a tu erkuloze, st , di ak
liufali paízes indepe de tes e e
oris liu o a ti a li a ulu. Mai , ita realistas, ta a
hate e katak uat e e ita ko sege daudau e e, relati u te ete es, a-sá ita, nasaun ida
ki ik, ho de it a ita tes ilhau
ida . Ita la iha prete sau atu ko para ho asoe s ho ona
bazes ekonómikas sólidas, iha nebé konseitus klásikus kona-ba makroekonomia (hanesan:
empregu - dezempregu, importasaun- exportasaun, despezas - reseitas) bele aplika duni maibé
sira la aplika.
Ne e ak dezafiu atual u du oder u o glo alizadu, e e e a kiak sira si u
tomak no habosu-an ho konseitus no teorias bara-barak, no la hatene katak konseitus ho
Page 6 of 110
teorias hirak e e só fó a taje a oot sira iha u du, e kaer poder desizau o kaer
osan, hodi hanehan ho artimañas, katak ho bobar no matenek, ho tan ameasas, povu sira hotu
nebé fraku no kiak liu.
Exelênsias,
Se Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu trasa metas ba tinan 20 nian, V Governu
Ko stitusio al apreze ta o a ia progra a polítiku a ti a , e e defi e etas atu alka sa
to o a datu remata. Ohin, dala ida tan, ho laran ksolok ha u ai iha e e, hasoru disti tus
deputadus, hodi apreze ta OJE
ia , orsa e tu e e fó resposta a progra as tinan
dahuluk mandatu nian.
Mai , ha u te ke fó ha oi iha e e, o a Po u to ak, katak programa tinan 5 nian
e e, pr tika e te, sai ha esa progra a ki k iu dahuluk, ka ti a li a dahuluk, a PED.
Tuir ninia obrigasaun, Governo ida né orientadu atu haré ba futuru nebé naruk, hodi
labele monu-an ba hanoin atu tau-matan deit no rezolve problemas hotu-hotu loroloron nian.
Governu konsiente katak, se la iha vizaun ida nebé luan no futurista, ou, se la adopta ‘oad
Map ka ‘oteiru ida, hodi hahú o ko ti ua prosesu deze ol i e tu, e e gradual o
konsistente, mak ita sei lakon tempu iha a lizes ho eskala alores e e
ki ik o kria
konfuzaun iha ita-nia esforsus.
Sá-tán iha nia inísiu hanesan Timor-Leste nia kazu, prosesu sósiu-ekonómiku nebé deit,
sempre prosesu ida ke kompleksu. Atu ele fó resposta e e di ak, te ke iha uluk-liu análize
kle a ko a-ba prioridades, sira nebé sei fó impaktu, iha médiu prazu, ba prosesu tomak, no
análize kona-ba interdependênsia iha atividades hotuhotu englobadas.
Ta a e e, mak projesoens makroekonómikas tenke tau iha konta metas nebé hakarak
alkansa, iha médiu no longu prazu. Nuné mós, polítikas e e atu implementa tenke merese
fazeamentu ida kona-ba sira-nia projesoens, relasiona ho impaktus no benefísius, nebé nunka
bele imediatus, tanba buat nebé imediatu sempre tranzitóriu deit.
Ta a e e mos mak, purezemplu, projetus Rede Nasional ba Eletrisidade ho Projetu
Tasi Mane tenke haree iha âmbitu integral, kona-ba nia ezekusaun, no integradu, kona-ba
impaktu no benefísius nebé bele estimula no produz, ba médiu ho longu prazu.
Governu adere ba paradigma foun ba dezenvolvimentu. Fu u hasoru kiak sai ha esa
sloga per a e te ida husi ko u idade i ter asio al o Nasoe s U idas, Ba ku Mu dial,
FMI ho OCDE, sira hotu mak hamrik iha oin, hodi promove luta hasoru pobreza, enkuantu nia
Page 7 of 110
rezultadus ita hotu bele haré, liu-liu iha kontinente afrikanu. Bilioens no bilioens de dólares,
mak investe tinan-tinan, maibé ema barak liu husi populasaun mundial mak kontinua la hetan
ai-hán, la iha uma, la iha tratamentu ba saúde, la iha edukasaun no la iha seguransa.
Iha ema kuriozu ida mak deskobre katak só iha Timor-Leste, e tre fi s
to o
,
komunidade internasional investe duni, liu dólares bilioens 8, maibé ita timoroan mak sala,
bain-hira númeru populasaun kiak aumenta 5% iha 2007.
Ita, timoroan, tenke evita tuir deit moda, nebé halo kálkulus estatístikus no
matemátikus simples, kona-ba rezultadu husi ita-nia asoens, só para justifika investimentus
e e ita hakarak halo. Wainhira amerikanus tokon-ba-toko iha dezesperu lara , ta uk lako
sira-nia uman, tanba labele ona kontinua selu sira-nia tusan tanba empréstimu husi bankus,
bainhira europeus sira, tokon-ba-tokon, la hetan kbit atu hán dala ida loron ida, ita bele dehan
o a katak sira e e kiak ka, deha de it katak sira la iha e pregu? Iha Ti or-Leste, ita adopta
padrau i ter asio al katak kiak ak e a e e loro ida oris ho e us de dolar ida .
Ha u koloka kestoe s hirak e e, atu ita hotu-hotu kontinua tuba metin ba ita-nia
realidade no hatene foti ita-nia matan, hodi haré ba prosesu, iha médiu no longu prazu nian.
I Governo Constitucional lansa kedas ona o jeti u luta ko tra po reza , hanesan Kauza
Nasio al , no ita hotu kontinua desididus ho meta ida e e, atu halakon moris kiak iha ita-nia
país.
Programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu,
estabelese no promove Zonas Ekonómikas Espesiais. Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-kuse
no Ataúru, rejimes espesiais. Atu territórius rua né bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke
halo estudus e di ak o kle a .
Timor-Leste sai ona protagonista iha inisiativas barak, iha nível internasional, pelu
menus kona-ba EITI (Iniciativa ba transparênsia iha indústrias extractivas, no sai 3o. iha mundu
no 1o. iha Ázia nebé haktuir padroens sira né, hodi fó ona tulu a paízes arak e e hakarak
koñese di ak liu ita-nia prátika, atu bele banati tuir) no kona- os a lidera sa iha g + .
Ita timoroan sei protagoniza tan inisiativa ida, kaer paradigma foun ba dezenvolvimentu,
lori buka konvense mundu kona-ba kombate ba pobreza, nebé efikaz no sustentadu.
Page 8 of 110
Hodi apro eita azes jurídikas o ko septuais e e ita iha, Go er u deside o a katak
Oe-kuse sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonómika Espesial, no paradigma foun
e e sei hanaran )o a Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu .
Nudar membru CPLP, no halo parte mos iha Forum Ekonómiku, Macau nian, entre CPLP
ho Xi a o ta a daudauk iha prosesu adezau a á“EáN, iha e hala o hela de ates a
te as, ha esa
o
o
arket ho arket hai , )o a ekonómika Espesial Oe-kuse nian,
tuir ita bele haré, bele sai hanesan entrepostu komersial no industrial ida, ho hanoin ba
erkadu ai ho a ra j sia sosial kle a liu, hodi fó i paktu oot a populasau ato i o,
konsekuentemente, ba Timor tomak.
Ho konkordânsia husi Prezidente da Repúblika, Governu deside hili Dr. Mari Alkatiri,
hanesan Reprezentante Estadu iha inisiativa ida e e, a estudus, análizes no kontaktus, ho
paízes CPLP no, tan-sá lae?, ho paízes ASEAN no Pasífiku, ba Programa ida ke iha nia relevansia
estratéjika, nebé sei habelar mos ba Ataúro ho partes seluk, iha ita-nia país.
Exelênsias,
Filosofia e orie ta Go er o ida e e, aka ia ai husi IV Go er o, ou, ho liafua
seluk, ami simu knar atu kontinua implementa programas no refor as e la o ho susesu.
Kontinuidade husu korresaun permanente ba mekanismus aktuasaun nian, no ba sistemas
trabalhu no mós aperfeisoamentu iha metodolojias no iha operasionalidade administrasaun ho
jestaun nian.
Orsamentu nebé, ohin, ha u ai apreze ta ba Parlamentu Nasional, tetu didi ak o a
objetivus polítika makroekonómika nian no sai ha esa e presau fi a seira husi uat e e
ami propoen, atu halo iha kurtu prazu, hodi u e e, a
diu o lo gu prazu, ele halakon
moris-kiak iha Timor-Leste.
Ne e dezafiu toda ida, nebé rekere krescimentu ekonómiku forte, ligadu ho infraestruturas e di ak ho rekursus u a us kualifikadus. Ko kretizasau o jeti us hirak e e sei
husu ka ezije i esti e tu pú liku e e
oot.
Milagres ekonómikus, nebé mosu iha 2a. metade sékulu pasadu, no balun mak la iha
rekursus naturais relevantes, hatudu konsistênsia, nebé orientada ba investimentu públiku, ba
kriasaun kondisoens bázikas kona-ba jerasaun fontes rikeza sira-seluk, hodi mantein
krescimentu kontinuadu, ho díjitus rua, no dezafia inflasaun nebé mos ho díjitus rua. Pergunta
e e sira halo ak, e tre, ho lo it should e a d ho high it a e , iha sira nia análize
hodi buka solusoens nebé adekuadas, iha kada períodu implementasaun ba sira nia programas.
Page 9 of 110
Maibé, dilema loloos ba sira mak, se sira tenki pára ho programas dezenvolvimentu hodi fó liu
atensaun ba inflasaun, ou, se sira tenki esforsa atu labele husik inflasaun haksoit aas liu, no
sem kontrolu, enkuantu sira kontinua nafatin ho programas dezenvolvimentu, nebé husu hela
investimentu públikus boot.
Orsamentu ba 2013 ninia partikularidade maka, investe iha polítikas foun, nebé bazeia
ba Programas V Governu no Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, no reforsa investimentu iha
polítikas nebé hahú ona iha tinan sira uluk, e lori du i País e e a esta ilidade e
eti , a jestau asu tus Estadu ia e e di ak liu o a arra ke eko ó iku.
Timor-Leste iha rikusoin nebé boot tebetebes kona-ba rekursus naturais, liuliu petróleu
ho gás. Ita hotu hatene katak rekursus hirak e e la renováveis, ai
os ha esa ha u
hatete o a iha Parla e tu e e, ita presiza te ete es utiliza rekursus hirak e e hodi
dezenvolve país, atu iha futuru nebé bele badak no bele naruk, ita konsegue ekonomia ida nebé
la dependente ona ba setor petrolíferu.
Husi kedas I Governu, ita hotu assume kompromisu ba Povu Timor tomak, katak sei
utiliza osan husi reseitas petrolíferas ho forma sustentável, ho objetivu atu proteje jerasoens
aban- ai rua ia . Ta a e e o a ida e e, ak Parlamentu Nasional autoriza halo
diversifikasaun ba investimentu husi Fundu Petrolíferu.
Iha ter us fi a seirus, e e sig ifika katak ita har , iha orizo te, perspeti a ida a
futuru, kona-ba dekréscimu husi total despezas públikas, no signifika mos katak tenki hahú,
daudauk ona, limita krescimentu abuzivu kona-ba despezas korrentes - dezafiu ida nebé koloka
ba administrasaun públika tomak, hodi la haluha katak instituisoens Estadu iha hela sira nia
prosesu krescimentu rasik. Tan-né mak, Governu ida ne e komprometidu atu hadi a prestasau
servisus ba povu no atu korriji irregularidades jestaun nian, hodi hetan estabilizasaun
orsamental iha despezas korrentes.
Só orientadus iha pensamentu kona- a ko strusau o ko solidasau , ak ita ele
garante, husi parte ida no iha médiu prazu, atu jera ka kria reseitas doméstikas, hodi finansia
persentajen nebé boot liu husi despezas Estadu nian no, husi parte seluk, atu atrai
investimentus iha setores produtivus, nebé bele fó liután benefísius ba timoroan tomak.
O sa e tu Estadu a
ida nebé prudente.
via iliza dezíg iu, ka ha oi
o haka ak, ida e’e ho fo
Orsamentu Estadu ba 2013 estabelese duni prioridades, ho didiak.
Page 10 of 110
a
O sa e tu Estadu
ida e’e, o sa e tu ida e
ekili adu.
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus,
Iha debate kona- a OJE
ia , e e
ohi ita hahú, ha u te ki loke, a
konsiderasaun, susesus ho konkretizasoens nebé hetan ona, husi polítikas no orsamentus
e e i ple e ta iha tinan sira uluk.
Bainhira ita fila pájina kona-ba primeira dékada, núdar Nasaun independente, ita labele
haluha atu rekoñese katak, maski ho obstákulus, ita bele harii duni arkitetura polítika no
i stitusio al ida ke eti te es, e e hatúr o a estabilidade sosial.
Ti a ida e e, Ti or-Leste ta a iha ko ju tura ida e e difere te, espesial. Iha ti a
kotuk, ita asiste momentus markantes rua, núdar experiênsia hanesan Nasaun soberana - husi
parte ida, ita liuhusi epizódiu eleitoral ida e e
ai hametin liután ita-nia demokrasia; husi
parte seluk, ita asiste desmobilizasaun ba Misaun Nasoens Unidas nian no ba Forsas
Internasionais Estabilizasaun, hodi konfirma katak ita prontu atu assume, mesak ona, lideransa
ba ita nia destinu.
Ita-nia kompromisu atu garante klima paz no seguransa, la monu ba rai, tanba TimorLeste ohin loron sai hanesan promesa ba dezenvolvimentu.
Progresu, tuir dalan dezenvolvimentu, bele sukat ho formas barak. Forma ida mak
kres i e tu eko ó iku, e e ta a
dia kres imentu ekonómiku naun-petrolíferu ita-nia
Nasaun nian, mak 11,9% hahú husi 2007!
Iha i pre sa i ter asio al, The Economist , re ista ho reputasau
oot, klasifika
ekonomia Timor-Leste nian hanesan sextu krescimentu nebé lais liu iha mundu. Rekoñesimentu
ida e e fó, a ita, espíritu ko fia sa o rezili sia, hodi hasoru futuru nebé hakbesik-an
daudauk. The E o o ist’ la dehan katak ita mak 6a. ekonomia mundu nian, dehan deit katak
ita deze ol e ho di ak, liu-liu iha konjuntura ekonómika mundu nian, nebé difísil.
Kres i e tu eko ó iku e e sig ifika katak iha du i ati idade eko ó ika e e
oot,
iha ita-nia País. Reflete mós ezistênsia setor privadu maski sei emerjente, katak iha kriasaun
e pregu e e
arak liu, o katak iha au e tu iha ati idades komersiais no turístikas, reflete
Page 11 of 110
í eis produsau e e
oot liu, ha esa prudosau agríkola, o refle te perse taje e e
boot liu iha reseitas fiskais hodi suporta servisus Estadu nian. Ho liafuan badak, iha jerasaun derikeza.
Progresu iha nível dezenvolvimentu bele mos sukat liuhusi saúde ho edukasaun, áreas
e e Ti or-Leste rejista os progresus aka as. E tre
ho
, ú eru total la arik
ee
atrikula au e ta % iha e si u ziku, % iha e si u seku d riu jeral o % iha
ensinu seku d riu t k iku. Ta as ortalidade i fa til tuu
aka as, husi
ee
ate iha
kada
ee
oris, iha
, a
ee
ate iha kada
ee
oris, e tre
/
, e kua tu espera sa oris sa e husi ti a
. , iha
, a ti a
. , iha 2011.
Suas Exelênsias
Señores Deputadus,
Ba jerasoe s futuras ia di ak, ka e a ita hotu agora, atu uza rekursus e e ita iha ho
for a ekli rada o respo s el, ai
os a isioza. Nu e e, ak V Go er u Ko stitusio al,
ho prioridades a País e e é klaras tebes, sei kontinua aposta iha frentes fundamentais haat:
Dezenvolvimentu kapital sosial, hodi destaka investimentu iha kualifikasaun ba ita-nia
rekursus umanus no iha edukasaun ho saúde timoroan tomak nian;
Dezenvolvimentu iha infra-estruturas bázikas;
Dezenvolvimentu ekonómiku, ho insidênsia iha agrikultura, turizmu ho indústria
petrolífera;
Konsolidasaun kuadru institusional, hodi kontinua promove boa governasaun no hahú
prosesu desentralizasaun.
Krescimentu ekonómiku só bele konsidera hanesan indikador favorável ida ba
dezenvolvimentu nacional, bainhira observa prinsípius fundamentais rua: inkluzaun no
ekuidade.
Ne e sig ifika katak ti oroa to ak te ke bele sente, direta ka indiretamente,
benefísius nebé mosu no bele hetan oportunidades husi krescimentu ekonómiku né. Atu mane
ka feto, foi sa e ka katuas, hela iha Fatu ea to o Tutuala, Níti e to o Laklu ar, husi Alas ba
Ataúru, atu sira agrikultores, peskadores, karpinteirus, komersiantes ka profesores.
Dezde I Governu, mak hahú halo esforsus hodi estabelese desentralizasaun
ad i istrati a o i ple e tasau a Poder Lokal. Ti a ida e e, ita sei estabelese kuadru
normativu ba munisípius. “ei hala o ko sulta pú lika alargada, e e sei hahú iha á ril, hodi
Page 12 of 110
bele deside hamutuk modelu ida nebé adekuadu liu ba nesesidades timororoan nian, hafoin
mak hahú kria Komisoens Instaladoras Munisipais iha distritus 13.
Kriasaun Munisípius sei hakbesik administrasaun públika ba sidadauns no, la ós deit fó
fatin ba partisipasaun demokrátika ida ne e efeti a liu, sei pro o e prestasaun servisus
públikus nebé bele impulsiona ka dudu liután krescimentu sosial no ekonómiku, estimula
dezenvolvimentu setor privadu iha áreas rurais, hodi garante sustentabilidade ambiental ho
promosaun ba igualdade jéneru. No, i porta te os, ele o iliza di ak liut esforsu koleti u
kona-ba implementasaun ba Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu.
Programa Dezenvolvimentu Lokal, Planu Dezenvolvimentu Sukus ho Programa kona-ba
Deze ol i e tu Dese tralizadu, e e hahú iha 2010, ajuda ona administrasoens lokais no
distritais atu familiariza, ka hatoman-an, ho prosedimentus, sistemas no asoens planeamentu
ia , jestau o ezekusau projetus, hodi prepara di ak liu ta ita ia País a prosesu oot
tebes kona-ba demokatizasaun nebé ho abut no kona-ba dezenvolvimentu. Sei iha tan aspetus
ee
presiza korriji, ai
ita ele la o o a ho ko fia sa o serteza ba iha melhoria
implementasaun.
Pla ea e tu a Deze ol i e tu I tegradu Distrital, e e te i os ara PDID, ho
baze iha e peri sias e e
heta , esta elese o a siste a ida ko a-ba planeamentu no
implementasaun orsamentu, iha nível distritu ho sub-distritu, e e prepara Distritus sira
antesde sai ba Munisípius.
Governu sei fó ko ti uidade o hadi a jestau
a fu dus boot rua – Fundu Infraestruturas no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu – e e ti a e e, sei sai ha esa
objetu ba atensaun privilejiada, iha perspetiva kona-ba impaktu transversal iha sosiedade
to ak. Pilares rua e e ese siais a projetu dezenvolvimentu ekonómiku e e ekili radu o
sustentável, no mós hanesan fonte kriasaun oportunidades ba mane no feto, jovens, adultus,
iha País tomak.
Tan-né, sei iha aumentu ba númeru bolsas husi Fundu ida e e. Iha 2012, ita finansia
3.256 bolsas estudu no, ti a ida e e, sei kontinua atribui bolsas de estudu, iha áreas
relevantes liu ba dezenvolvimentu País. Iha
, Go er u hakarak halo estudu ida hodi hadi a
aplikasaun FDKU, ho planu ba formasaun nebé espesializada ba ona areas estratéjikas, ho
vizaun ida kona- a esesidades e País sei hasoru, iha prazu
diu ti a to o .
Page 13 of 110
Ita sei proporsiona nafatin formasaun profisional, ho média anual ba jovens 2.500, no
sei garante katak asesu ba kapasitasaun jovens sira sei hanesan, husi kapital ho Distritus, hodi
fó rekoñesimentu ba sentrus ba formasaun profisional komunitária, 20 kada tinan.
Provizaun servisus bázikus edukasaun ho saúde nian, hetan karákter prioritáriu, ba
2013.
Ami sei kontinua harii postus saúde, hodi garante katak Sukus hotu-hotu sei hetan asesu
ba kuidadus esensiais, ho atensaun espesial ba hirak nebé iha áreas remotas. Ami mos sei hahú
hadi a di ak liu ta servisus iha Ospital Nasional, hodi aumenta kuidadus, nebé atu fó iha tinan
hirak ai e e.
Ba edukasaun, iha planu atu konstroe pré-eskolas foun 250 no fó prioridade atu
estabelese escolas tékniku-vokasional 5 iha Distritus no Institutus Politéknikus 4. Iha nesesidade
premente ka urjente duni, atu kapasita jovens sira atu bele hetan empregu profisional, hodi
evita katak hotu-hotu tenke mai iha Instituisoens Superiores, iha Dili, ta de it la iha alter ati a
seluk atu hetan koñesimentus, hanesan preparasaun ba sira-nia vida produtiva.
Kria rikeza, husi kriasaun empregu nebé barak, liuhusi investimentus iha setores
ekonómikus, sai núdar meta atu alkansa iha 2013.
‘edusau po reza iha ós relasau
aka as ho elhoria direta iha ko disoe s oris
timoroan nian, no OJE 2013 sei permite inísiu ba instalasaun sistemas bé-mós, ba 25.000 lares
rurais, no fó kontinuidade ba projetu MDGs Sukus, hodi harii, iha tinan sira mai né, uma 55.000
iha agregados komunitárius iha País tomak.
Kompromisu e
aka as o a, a setores ekonómikus tradisionais, hanesan
agrikultura ho peskas, sei hanesan mós atu fó impulsu ba áreas sira-seluk, nebé Timor-Leste
bele sai kompetitivu tebetebes, liuliu Turizmu.
Tinan ida ne'e, iha planu atu harí Sentru Formasaun ida iha Turizmu no Otelaria, no atu
estabelese Sentrus Informasaun Turístika foun rua, iha Batugade no iha Díli. Liuhusi unidade
implementasaun, sei prepara atu estabelese Akademia de Artes, Kultura no Indústrias Kriativas
ida, sei konklui, husi total nen, Sentru Kultural Rejional foun ida no hakat ba estabelesimentu
Biblioteka, Muzeu ho Sentru Kultural iha Díli, e e hetan ona rai. Nu e e os, sei kontinua
halo trabalhus de identifikasaun ba patrimóniu kultural timornian.
Se knar Governu nian krusial duni iha ninia kontribuisaun ba investimentus boboot, iha
áreas fundamentais hirak né, prioritáriu mos atu fortalese setor privadu, hodi nuné, iha médiu
Page 14 of 110
prazu, setor e e bele asume protagonizmu boot liu iha dezenvolvimentu Timor-Leste.
Inkluzaun Sekretaria Estadu de Apoiu no Promosaun Setor Privadu nian, iha Orgânika V
Governu Konstitusional, la ós deit nesesária maibé oportuna duni.
Maibé infra-estruturas mós tenke responde ba nesesidades husi komponentes
eko ó ikus país ia , o ida e e ak ezije atu hahú ho s riu ko strusau estradas asio ais.
Husi parte seluk, aposta boot iha Kosta Sul ho infra-estruturas lubun boot ida iha área refinaria
no petrokí ika, o os ias ko u ikasau hodi ser e setor e e, la o daudau o a, hodi
asegura katak nia potensial ekonómiku sei la husik ka la aproveita.
ee
Governu prevê, to o fi al a datu, esta elesi e tu
sei kontribui ba objetivus dezenvolvimentu nasional.
Parserias Públiku-Privadas 7,
Ti a ida e e, projetus Parserias Públiku-Privadus rua mak sei hahú nia konstrusaun:
expansaun Aeroportu Prezidente Nicolau Lobato ho Portu Tibar. Portu Dili la aguenta ona ho
fluxu mercadoria nebé boot, hodi sai mós kauza ida ba subida de presus ba beins konsumu,
ta a de ora iha atrakaje , uat ke la ele du i e ita ho ko disoe s atuais. átu fó ha oi de it
katak, semanas balun antes de Natal, kargeirus 24 mak hein hela iha tasi Dili nian, no balun até
seidauk consegue deskarrega sira nia merkadoria.
“ó hadi’a tiha jestau ad i ist ativa o fi a sei a país ia ,
governasaun.
ak ele ga a te oa
Nu e e, Go er u sei fó liu ate sau iha asist sia a i stituisoe s Estadu, atu sira ele
haka as-an kona-ba rigor, transparênsia no responsabilidade. Sekretaria Estadu ba
Fortalesimentu Institusional sei hala o auditoria ba dezempeñu no hala o fiskalizasaun susesiva,
ba liñas ministeriais hotu, hodi promove kapasitasaun operasional iha administrasaun públika.
Hanesa
e e mos, Ministériu Finansas sei kontinua fó formasaun iha áreas
aprovizionamentu, jestaun kontratus, prosedimentus legais no administrativus no kontinua
reporta publikamente desizoens polítikas Governu nian, inkluzivamente iha áreas Orsamentu,
Ajuda, Aprovizionamentu no Rezultadus, liuhusi Portal Transparênsia.
Governu defende korresaun konstante ba sistemas no prosesu, no mós korresaun ba
polítikas, bain-hira hatudu katak i efisie tes ka ho frajilidades. Ne e i plika fiskalizasau
e e ko sta te o, ta a razau ida e e, ak sei esta elese Ko isau ida hodi a aliza o
sujere korresoens kona-ba opsoens polítikas ho despezas Governu nian.
Page 15 of 110
Komisaun nia servisu sei inklui produsaun relatórius ho análizes kona-ba despeza,
hanesan kona-ba Fundu Infra-estruturas nian, Programa Dezenvolvimentu Dexentralizadu I no II
nian no kona-ba temas seluk tan, hodi haré ba sustentabilidade, iha tempu naruk, kona-ba
polítikas sosiais ho mós estudus seluktán relasiona ho impaktu ekonómiku.
Governu kontinua komprometidu tebes ho Boa Governasaun. Dezempeñu iha área ida
e e, husi i situisoe s to ak Estadu ia , rekoñesidu o a iha í dise Persepsoe s ko a-ba
Korrupsau husi Tra spar sia I ter asio al, iha
, ee
sa e pozisoe s
, iha
klasifikasaun organizasaun e e ia – elhoria e e
oot te ete es, ai la ele halo ita
hamamar fali ita-nia esforsus.
Suas Exelênsias
Señoras no Señores,
Governu konsciente katak ita ia kres i e tu eko ó iku e e aka as la ha utuk
ho i flasau e e aas, to o , % iha Dezembru 2011, no tuun hikas fali hodi estabiliza besik
11%.
Ita hotu hatene katak aumentu iha presus sasán, liu-liu alimentares, reduz timoroan
sira nia kbiit sosa ka poder de kompra. Ami rekoñese os katak i flasau e e aas au e ta
kustus material nian no provoka difikuldades ba emprezas iha Timor-Leste, hodi prejudika
kualidade servisu iha ia relasau ho gañus e e lejiti a e te sira iha direitu. á i rekoñese
os katak i flasau hasa e kustus a Bei s o “er isus ho a Kapital Me or ia , e ebé Estadu
sosa.
Ta a razoe s hirak e e, ak Go er u ko pro etidu te ete es atu hatuu
i flasau o, a ida e e, sei ko ti ua rejista, o itoriza o a aliza didi ak i flasau .
Mai , kauzas i flasau e e ko pleksas o kauzas sira
ele uda ho tempu. Ho
resesau
u dial o ia efeitus to o agora, dólar a erika u tuu
aka as ko para ho oedas
husi ita-nia parseirus komersiais, hanesan Indonézia ho Austrália, hodi aumenta kustu ba
importasoens. Aumentus iha presus internasionais hahán nian, tanba mudansas klimátikas, no
mos iha matérias primas, ko tri ui os a i flasau iha te pu kotuk. Kauzas hirak e e, no
os petróleu foli e e sa e, ta a rezultadu husi fu u ka ha esa resposta a sa soe s
ekonómikas, Governu (nebé deit) sei la bele kontrola.
Kauza inflasaun ida seluk iha Timor-Leste, mak relasaun entre kuantidade osan ho
ei s e e produz. Iha ita-nia ekonomia nebé sei embrionária, tenki iha maka esforsu nebé
Page 16 of 110
persistente, sukat ho tempu, atu aumenta produsaun beins iha país, tanba la iha solusaun
májika ba né.
Nuné, Timor-Leste presiza produz liután. Orsa e tu ida e e fó prioridade a
agrikultura. Investimentu ida nebé boot (husi setor públiku no sector privadu) iha setor
agrikultura, pekuária no peska, mak bele kontribui ba aumentu produsaun iha kurtu no médiu
prazu.
Governu hakarak fasilita estabelesimentu emprezas foun hodi kria incubadoras-dee prezas o kria
alkau ú iku , e sei si plifi a o ha e us te pu a rejistus. “ei fó
mos apoiu ba pekenas no mikro emprezas, kooperativas ho grupus industriais no komersiais
hodi potensia kriasaun empregu no estimula setores produtivus diversifikadus.
Só aumentu produtividade, ezistênsia maun-de-obra kualifikada no kompetitividade
empresarial, mak bele suporta krescimentu ekonómiku e e sólidu, a tempu naruk, no bele
reduz no estabiliza inflasaun. Maibé, husi parte Governu, tanba estabelesimentu prioridades
e e tau iha Orsamentu Estadu ba 2013, mak ami sei halo buat hotu atu inflasaun bele tuun
ba 8% nia ókos.
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus
Señoras no señores,
Iha 2013, ita sei investe total osan dolar $1.797,52 milhoens ba nesesidades País nian,
hodi fó prioridade ba Infra-estruturas, ba Agrikultura, ba Saúde no ba Edukasaun.
Kompara ho uluk, ami aumenta investimentu iha agrikultura ba 28%, iha edukasaun ba
12% no iha saúde ba 15%.
Orsamentu Estadu ba 2013 prevê atu investe $892 milhoens iha kapital
dezen ol i e tu, husi e e $753 milloens a projetus pluria uais e e
oot iha Fu du I fraestruturas.
Page 17 of 110
Progra as tolu e e
oot liu iha Fu du I fra-estruturas mak hanesan:
1. Eletrisidade ($173,9 milloens)
Iha 2013, ita sei konklui trabalhus iha Betanu o re ata, u e e, ko strusau ‘ede
Nasional Transmisaun no Distribuisaun. Melhoria iha jerasaun no fornesimentu eletrisidade
mak sei suporta krescimentu ekonómiku nebé forte, atu mikro no pekenas emprezas, iha
interior, ka
dias o gra des i dústrias e ebé sei mosu.
Erru boot ida hotu iha tinan sanulu ba konstrusaun Estadu, mak ita la iha kultura
a ute sau
o, atu ele korriji ida e e, a i aloka $10 milloens iha kategoria Beins no
Servisus ba Ministériu kompetente, atu bele garante funsionamentu no manutensaun ba
Sentral Elétrika Hera no ba sub-estasoens lubuk ida. Aumentu iha produsaun eletrisidade, husi
sentrais-elétrikas Hera ho Betanu, nudar faktor ida atu impulsiona, ka dudu indústria, implika
ko su u ko ustí el e e
oot liu o, a ida e e, ami prevê ona $117,8 milhoens.
2. Estradas ($116 milloens)
Go er u deter i adu atu halo estradas ho kualidade di ak iha País to ak, atu fasilita
tra sporte a e a ho erkadorias, hodi reduz os kustus a ei s e e produz.
Além de konstrusaun estradas e e pre o a iha Fu du I fra-estruturas, prepara
daudaun konstrusaun estrada Díli – Manatutu – Baukau no estrada Díli – Likisá – Tibar –
Er era. O ras hirak e e sei fi a sia liuhusi progra a e pr sti us, husi JICá o Ba ku
Aziátiku Dezenvolvimentu.
Governu sei investe besik $44 milhoens iha programa empréstimu, nebé finansia
projetus ho ta as retor u eko ó iku e
s. Ta a juru ka fu a husi e pr sti us rua e e,
ki ik liudook re di e tu e pre o a husi i esti e tus Fu du Petrolíferu ian. Ami sei
kontinua estuda, ho instituisoens finanseiras no ho paízes balun, kona-ba viabilidade
empréstimus sira-seluk ba konstrusaun projetus boot, inklui estradas, hanesan Aileu – Ainaru –
Maubise no Manatutu – Natarbora.
3. Tasi Mane ($139 milloens)
Ho kriasaun Kompañia Nasional, TIMOR GAP, konsegue duni fó impulso ba preparasaun
ko disoe s, atu hahú, ti a e e, ho tra alhus iha Kosta “ul, ha esa petrokí ika ho “uppl
Page 18 of 110
Base. Iha 1 Fevereiru foin liu ba, asina ona, iha Dili, Memorandu Entendimentu entre TIMOR
GAP ho PPT estatal, husi Tailândia.
$139 milhoens seluk, e e i klui iha kategoria kapital deze ol i e tu, husi Fu du
Konsolidadu Timor-Leste, sei finansia dezenvolvimentu infra-estruturas ho eskala ki ik,
hanesan konstrusaun instalasoens ensinu no saúde nian, sistemas abastesimentu bee,
sa ea e tu ho irrigasau , tuir esesidades lokais. Projetus hirak e e sei adjudika a e prezas
konstrusaun sivil timoroan sira nian, hodi nuné bele fomenta dezenvolvimentu lokal no rai hela
lukrus iha ita nia Rai laran.
Investimentu $68,2 milhoens, liuhusi PDID, sei kontinua promove konstrusaun infraestruturas iha País tomak, hodi fó resposta ba nesesidades bázikas populasoens sira-nian, ho
forma justa no inkluziva, liu husi partisipasaun ativa husi sidadauns no líderes lokais.
Ha u hakarak i for a a disti tus deputadus, katak a Orsa e tu Jeral Estadu
,
a i só ko sidera elejí eis projetus kapital deze ol i e tu e satisfaz krit rius tuir ai e e:
Sertifikasaun husi Diresaun Terras no Propriedades kona- ba uzu rai;
ápro asau a dezeñu o BoQ s husi áDN; o
Aprovasaun husi Komisaun Polítika ba Revizaun Orsamentu.
Nu e e, a i ko ta katak ele gara te
estruturas nian.
elhoria a ta as ezekusau iha projetus i fra-
Exelênsias,
Señoras no Señores,
Governu determinadu atu fomenta produsaun agríkola. Melhoria iha produsaun
agrí ola, ese sial te es, hodi ha e us i portasau o hadi a segura sa ali e tar, e kua tu
ita halo daudau estudu kle a ko a-ba mal-nutrisaun, hodi haré ba kalorias husi ita nia
produtus, atu bele insentiva dieta alimentar foun ida iha ita-nia sosiedade.
Orsamentu Estadu ba 2013 prevê, iha kategoria Bens no Servisus, $3 milhoens hodi
sosa fi i, e sei ko tri ui atu hasa e olu e o alor produsau agríkola. Fu du I fraestruturas inklui serkade $10 milhoens ba projetus agríkolas, liuliu ba konstrusaun no
super izau eske as irrigasau
ia , e e
sei ko tri ui os hodi hadi a produtividade
agríkola.
Iha setor saúde, ita konsidera áreas tolu ho aumentus orsamentais.
Page 19 of 110
Ba dahuluk, mak implementasaun rejime karreira foun ba profisionais saúde, ho
aumentu iha despeza ba Salárius no Vensimentus ho valor $21 milhoens. ‘eji e ida e e sei
aumenta remunerasoens profisionais saúde nian, ho ona kualifikasoens apropriadas.
Entretantu, Go er u sei ko ti ua ezije aka as liut , atu profisio ais saúde respo de didi ak
a i se ti us hirak e e hotu o hatudu zelu, dedikasau , u a iz u iha kumprimentu sira-nia
deveres. Go er u sei e prega o ko pe sa didi ak os profisio ais for adus foun, nebé fila
husi Ku a. Ho profisio ais saúde e e
oti adus o kualifikadus, ak ele o a hadi a
kualidade kuidadus saúde iha Timor-Leste, ba tempu badak.
Ba daruak, ami aumenta orsamentu hodi sosa ai-moruk ba $7 milhoens, nebé sei
kontribui atu hadi a kuidadus o hadi a rezultadus iha rea saúde.
Ba datoluk, aloka mós $5 milhoens dolares hodi sosa ekipamentu médiku, inklui
iluminasaun no mezas ba sala operasoens, máquinas ba anestezia, máquina ba monitorizasaun
kardíaka, desfibrilador ida ho ekipamentus médikus seluktán.
Edukasaun hanesan fator fundamental seluk ida tan, iha dezenvolvimentu Nasaun
nian. Governu sei fó ate sau e di ak a Progra a Edukasaun ba E a Hotu , ha esa
asaun konkreta ba inisiativa Sekretáriu-Jeral Nasoens Unidas, ha ara Edukasau , Uluk . Ha u
fiar ita hotu konkorda katak labarik hotu-hotu te ke si u edukasau ida e e di ak o katak
maun-de-obra nebé matenek sei sai maun-de-obra nebé produtiva. Progresus balun iha tiha
ona no ami empenhados atu progride nafati , hodi hadi a edukasau iha Ti or-Leste.
Kualidade iha e si u sai ha esa fator deter i a te a rezultadus e di ak iha
setor edukati u. Nu e e, Governu sei kontinua halo buat hotu, atu bele asegura kualidade
ensinu, hahú husi ensinu báziku ba to o nível instituisoens ensinu superior. Governu konsciente
katak la iha ema ida mak bele sente satisfeitu ho deit kuantidade formadus, nebé hotu tinantinan, bainhira kualidade ensinu sei dook husi expetativas no bain-hira ezije inan-aman sira
hasai osan barak, ho sacrifisius oi-oin atu ele gara te futuru di ak a sira nia oan.
Orsamentu Estadu ba 2013 inklui medidas atu aumenta salárius grupus fundamentais
edukadores sira- ia . Nu e e, orsa e tu a sal rius o e si e tus a UNTL, au e ta a
$7,6 milhoens, tanba estatutu karreira foun ba profisionais ensinu superior. Ita mós sei selu
sal rios para professores sira e , to o agora, ha ori hela ho regi e olu tariado.
Husi parte seluk, osan $42 milhoens alokadus iha Fundu Dezenvolvimentu Kapital
Umanu, e e i klui Progra a a Bolsas Estudu, a For asau Profisio al, a For asau
Page 20 of 110
Téknika ho tipus formasaun sira-seluk iha setores fundamentais, sei forma no kapasita ita-nia
rekursus umanus atu bele sai protagonistas dezenvolvimentu nasional nian.
Tina ida e e, ita sei ko ti ua investe iha polítikas sosiais hodi hadi a afati
kondisoens moris timoroan nian. Investe iha ema, liu-liu a sira e e k iit laek liu, e e
ha esa o rigasau
oral Estadu ia . Ba ida e e ak, a i aloka $236,5 milhoens iha
kategoria Tra sfer sias Pú likas, e e ko pree de:
$84,8 milhoens, hodi halo pagamentu hanesan benefísius pessoais ba Kombatentes
Libertasaun Nasional.
$38,2 milhoens, hodi halo pagamentu fula-fulann ba ita- ia idozus ho sira e e
duni kbiit atu halo servisu.
$18 milhoens, hodi fo tulun ba ONGs ho Organizasoens Relijiozas, nebé promove
atividades kulturais no relijiozas, hodi kontribui ba bein-estar sosial, kultural no
espiritual timoroan sira nian.
$10,5 milhoens, hodi finansia programa osa
ba redusaun dezempregu.
$8 milhoens, hodi finansia Programa Nasional Dezenvolvimentu Sukus, nebé envolve
diretamente komunidades iha sira-nia dezenvolvimentu rasik.
$3,7 milhoens, hodi halo paga
1
Livru
“Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun”
República Democrática de Timor-Leste
Ministério das Finanças
Gabinete da Minsitra
“ S e j a
u m
b o m
c i d a d ã o ,
s e j a
u m
n o v o
h é r o i
p a r a
a
n o s s a
N a ç a o ”
Livru 1 – Panorama Orsamentu
Prefásiu
Lei Orgánika husi Ministériu Finansas espesifika responsabilidade Diresaun Nasional Orsamentu
atu foti no jere informasaun finansial ne’ebé iha relasaun ho setor públiku no publika rezultadu
estatístika.
Tuir provizaun ida ne’e no atu aumenta transparénsia kona-bá finansas publikas, Ministériu
Finansas publika versaun final kona-bá dokumentu sira ne’ebé iha relasaun ho Orsamentu Jerál
Estadu 2013, ne’ebé promulga husi Sua Eselensia Prezidente da Repúblika hafoin debate iha
Sesaun Plenária Parlamentu Nasional.
Dokumentasaun husi Orsamentu Jeral Estadu 2013 hamutuk ho Lei Orsamentu, ne’ebé públika
iha Gazette, no mos produs livru orsamentu apoiu oi-oin hanesan tuir mai:
Livru 1 : Panorama Orsamentu
Livru 2
: Planu Asaun Anuál
Livru 3
: Distritus
Livru 4
: Items liña Orsamental
Livru 5
: Parseiru Dezenvolvimentu
Livru 6
: Fundu Espesial
Livru 7
: Matadalan ba Sidadaun sira
Livro 1 Panorama Orsamentu descreve konabá estratéjia orsamentu jeral Governu nian, fó
informasaun konabá panorama económiku internasional no doméstiku, reseitas ne’ebé ita
hakarak iha nível doméstiku no hosi base petróleu, inklui mos rendimentu sustentável ne’ebé ita
hakarak, nune’e mos despesa jeral iha médiu prazu no mos inisitiva foun ne’ebé prinsipal ba
tinan tuir mai.
Dokumentasaun orsamental bele hetan iha website Ministériu Finansas, www.mof.gov.tl.
Perguntas kona-bá publikasaun bele dirije ba Diretor Nasional Orsamentu, Sr Agostinho Castro
iha e-mail: [email protected] ka telefone +670 333 9520.
Bainhira Timor-Leste hatete “Sidadaun ida ne’ebé diak, sei sai héroi foun ba ita nian Nasaun”,
ita hotu fiar katak dokumentu sira ne’e sei aumenta koinesimentu no kompriensaun kona-bá
finansa Governu nia no bainhira disemina ba povu Timor-Leste, sosiedade sivil no Parseiru
Dezenvolvimentu sira hanesan informasaun importante kona-bá Orsamentu Estadu 2013.
Emília Pires
Ministra das Finanças
Page 1 of 110
Índise
PART 1: DISKURSU PRIMEIRU-MINISTRU....................................................................................... 4
PARTE 2: DESKRISAUN NO ANÁLIZA KONA-BA ORSAMENTU ESTADU 2013 .................................. 25
2.1: SUMÁRIU EZEKUTIVU ............................................................................................................................ 25
2.1.1: Introdusaun .............................................................................................................................................25
2.1.2: Vizaun Global Ekonomia .........................................................................................................................28
2.1.3: Despeza....................................................................................................................................................28
2.1.4: Reseitas ....................................................................................................................................................29
2.1.5: Finansiamentu .........................................................................................................................................29
2.2: REVIZAUN REFORMAS ATUAL JESTAUN FINANSA PÚBLIKA ........................................................................... 29
2.2.1 Vizaun global Reforma Jestaun Finansa Públika .....................................................................................29
2.2.2 Auditoria Komprehensivu ba Impostu Minarai .......................................................................................30
. . . For ese Doku e tu Orsa e tal e’eb hatudu tra spare te e te Polítika Gover u ia ................30
. . Hadi’a Jestau Despeza ............................................................................................................................31
2.2.5 Transparênsia ...........................................................................................................................................32
. .6 Hadi’a A áliza, Revizau o Efisi sia Despeza ......................................................................................33
2.3: VIZAUN GLOBAL EKONOMIA .................................................................................................................. 34
2.3.1: Ekonomia Internasional ..........................................................................................................................34
2.3.1.1: Tendênsia iha Kresimentu Internasional ............................................................................................................ 34
2.3.1.2: Tendênsia Folin Internasional ............................................................................................................................ 35
2.3.2: Ekonomia Doméstika ..............................................................................................................................38
2.3.2.1: Produtu Internu Brutu........................................................................................................................................ 38
2.3.2.2: Economia Naun-Petroliferu................................................................................................................................ 38
2.3.2.3: Inflasaun Doméstika ........................................................................................................................................... 41
2.3.2.4: Empregu ............................................................................................................................................................. 43
2.3.3: Perspetiva Prazu Badak no Médiu (2012-2017) .....................................................................................43
2.4: DESPEZA HO KOMPROMISU PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU ......................................................................... 45
2.4.1 Despeza tuir Fundu ...................................................................................................................................45
2.4.2 Despeza KFTL ............................................................................................................................................45
2.4.2.1: Saláriu no Vensimentu ....................................................................................................................................... 46
2.4.2.2: Sasan no Servisu................................................................................................................................................. 47
2.4.2.3: Transferênsia Públika ......................................................................................................................................... 48
2.4.2.4: Kapital Menor .................................................................................................................................................... 48
2.4.2.5: Kapital no Dezenvolvimentu .............................................................................................................................. 49
2.4.3: Fundu Infra-Estrutura ..............................................................................................................................50
2.4.4: Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu ................................................................................................53
2.4.5 Parseiru- Dezenvolvimentu ......................................................................................................................53
2.4.6 Suporta Kultura Timor ..............................................................................................................................54
2.5: RESEITA .............................................................................................................................................. 55
2.5.1: Vizaun Global - Projesun Reseita ............................................................................................................55
2.5.2: Reseita Doméstika ...................................................................................................................................55
2.5.2.1: Vizaun Global ..................................................................................................................................................... 55
2.5.2.2: Impostu .............................................................................................................................................................. 56
Page 2 of 110
2.5.2.3: Tasa no Enkargu ................................................................................................................................................. 57
2.5.2.4: Hun Reseita- Seluk ............................................................................................................................................. 59
2.5.2.5: Ajênsia Autónoma .............................................................................................................................................. 59
2.5.3: Reseitas no Fundu Minarai .....................................................................................................................60
2.5.3.1 Reseita Minarai ................................................................................................................................................... 60
2.5.3.2 Rikusoin Minarai no Kálkulu RSE ......................................................................................................................... 64
2.5.3.3 Jere Fundu Minarai ............................................................................................................................................. 70
2.6: FINANSIAMENTU .................................................................................................................................. 75
2.6.1 Definisaun kona-ba Finansiamentu .........................................................................................................75
2.6.2 RSE ho Exesu Levantamentus osan ..........................................................................................................76
2.6.3 Emprêstimus .............................................................................................................................................76
2.6.4 Utilizasaun Saldu Osan ka Kaixa nian ......................................................................................................78
2.6.5 Parserias Públikas no Privadas ................................................................................................................79
PARTE 3: LEI ORSAMENTU JERAL ESTADU ................................................................................... 80
PARTE 4: DOCUMENTUS SUPLEMENTARIOS .............................................................................. 109
4.1: LEI FUNDU PETROLIU ARTIQU 8 ............................................................................................................ 109
4.1.1: T a fe e sia Husi Fu du Mi a Rai e’e é Re ue e .............................................................................. 109
4.1.2: Relatoriu Reafirmasaun Independente ................................................................................................. 110
Page 3 of 110
Part 1: Diskursu Primeiru-Ministru
DISKURSU
SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU
KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN
IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI KONA-BA ORSAMENTU BA
2013
Parlamentu Nasional, Díli
4 Fevereiru 2013
Page 4 of 110
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus
Karus kolegas, membrus Governu
Señoras no señores,
Ho lara ksolok te es aka ha u ai hak esik Vosa E el sia, “eñor Prezide te, ho
disti tus deputadus sira hotu iha U a Fuku ida e e, hodi aprezenta Orsamentu Jeral do
Estadu ba 2013.
Iha Setembru tinan kotuk, ha u heta i a atu ai apreze ta iha e e, iha U a Fuku
ida e e duni, Programa V Governu Konstitusional nian, hodi realsa katak, agora, ita iha ona
vizaun ida ho planu ida atu implementa, hodi bele sai husi País kiak, ba País ho rendimentus
médius altus, iha 2030, ho populasau e e segura, saudável, instruída no produtiva.
Iha tinan sanulu laran, moris núdar Estadu independente no soberanu, ita hasoru
problemas oioin, tuir ita-nia situasaun pós-konflitu, maibé tanba líderes timoroan sira hatene
hatudu, di ak liufali paízes sira-seluk, o tade polítika e e ko siste te, ho partisipasau husi
komponentes hotu-hotu husi ita-nia sosiedade, mak konsege duni ho aten-barani no matenek
ultrapasa situasaun pós-konflitu né.
Iha prosesu ti a sa ulu hala o ko strusau
e hahú husi zero o ko solidasau a
ita- ia jo e Estadu, ita repara katak ita perte se a grupu LDCs Least De eloped Cou tries
ka Paízes menus Dezenvolvidus).
Iha ona estudus barak, husi peritus, kona- a oi s LDC ida bele dezenvolve, ho
perspetivas kona-ba sustentabilidade futura, no konsidera mós katak tenke alkansa Objetivus
Dezenvolvimentu Miléniu nian.
Teorias ho experiênsias hirak né, husi i stituisoe s e ebé envolvidas ho pobreza
permanente rai-seluk nian, maka tulun ita lidera diálogus g7+ kompostu husi 18 paízes, ho
total populasaun liu 350 milhoens. Ita fó hanoin beibeik ba komunidade internasional kona-ba
nesesidade atu adopta mekanizmus foun, hodi troka sira tua , e e utiliza iha ti a barak
tebes no hatudu ona katak mekanismus né la efikazes.
Page 5 of 110
New Deal ka Akordu Foun, e e la sa iha Busa /Koreia do “ul o heta de ates iha
korredores ONU, reflete bazikamente nesesidade atu paízes sub-dezenvolvidus sira bele koñese
sira-nia realidade rasik (sosial, polítika no ekonómika), sira-nia frakezas ho sira-nia
pote sialidades, hodi u e e sira ele ko duz prosesu o tuir dala
e
di ak liu a
dezenvolvimentu, gradual no seguru, atu bele asegura ninia sustentabilidade.
Prinsípiu orientador ida ba Grupu ne e maka atu konsidera, iha nia liñas jerais, prinsípius
makro ho doutrinas mikro nebé u i ersais, ai ha esa de it guia, ba nia polítikas anuais no
ba tempu naruk, no politikas sira né tenke reflete nesesidades atuais no reais país ida-idak nian,
hodi bele evita katak governus sira sai deit teorétikus no subjetivistas demais iha sira-nia
planus.
Teorias makroekonómikas né hotu la ko sege rezol e krize fi a seira u dial e e
boot no arrastadu ona. Mundu ohin-loro presiza doutri a ida e e u a a liu, katak e
tau valor no importância ba dignidade emar nian, atu bele liberta-an husi kálkulus matemátikus
ba lukrus, kona ba sura deit osan, atu define PIB estatístiku ba nasoens, hanesan instrumentu
hodi avalia no haketak tiha rikus ho kiak, enkuantu kiak sira hadau sira nia moris, hodi depende
ba espekulasoens merkadu nian, iha mundu. Espekulasoens ho merkadu, nebé la hatudu katak,
iha EUA, riku- a i sira tra sfere ti a -tinan 1.7 trilioens dólares ba liur, hodi evita selu impostu
no, iha Uniaun Europeia, tinan-ti a , halo os tra zasoe s e e ha esa , to o . trilioe s
dólares.
Mundu kompreende tiha ona katak sistema nebé agora kaer ekonomia iha mundu, la ós
de it oras ai dodok husi laran, no hatene mos ona katak 99% husi umanidade depende ba
rikus ho poderozus sira, tamba sira-nia peritus, iha deit sira nia servisu fatin ho salárius mesak
ás, produz nafatin doutrinas oi-oin atu kiak sira bele kumpre.
Iha ona 2004, mak Timor-Leste foin tuir Programa mundial ONU nian, kona-ba kombate
ba pobreza, koñesidu hanesan Objetivus Dezenvolvimentu Mileniu. Apezar de ikus, ita konsege
susesus ki ik alu ha esa redusau
ortalidade i fa til, ko ate a tu erkuloze, st , di ak
liufali paízes indepe de tes e e
oris liu o a ti a li a ulu. Mai , ita realistas, ta a
hate e katak uat e e ita ko sege daudau e e, relati u te ete es, a-sá ita, nasaun ida
ki ik, ho de it a ita tes ilhau
ida . Ita la iha prete sau atu ko para ho asoe s ho ona
bazes ekonómikas sólidas, iha nebé konseitus klásikus kona-ba makroekonomia (hanesan:
empregu - dezempregu, importasaun- exportasaun, despezas - reseitas) bele aplika duni maibé
sira la aplika.
Ne e ak dezafiu atual u du oder u o glo alizadu, e e e a kiak sira si u
tomak no habosu-an ho konseitus no teorias bara-barak, no la hatene katak konseitus ho
Page 6 of 110
teorias hirak e e só fó a taje a oot sira iha u du, e kaer poder desizau o kaer
osan, hodi hanehan ho artimañas, katak ho bobar no matenek, ho tan ameasas, povu sira hotu
nebé fraku no kiak liu.
Exelênsias,
Se Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu trasa metas ba tinan 20 nian, V Governu
Ko stitusio al apreze ta o a ia progra a polítiku a ti a , e e defi e etas atu alka sa
to o a datu remata. Ohin, dala ida tan, ho laran ksolok ha u ai iha e e, hasoru disti tus
deputadus, hodi apreze ta OJE
ia , orsa e tu e e fó resposta a progra as tinan
dahuluk mandatu nian.
Mai , ha u te ke fó ha oi iha e e, o a Po u to ak, katak programa tinan 5 nian
e e, pr tika e te, sai ha esa progra a ki k iu dahuluk, ka ti a li a dahuluk, a PED.
Tuir ninia obrigasaun, Governo ida né orientadu atu haré ba futuru nebé naruk, hodi
labele monu-an ba hanoin atu tau-matan deit no rezolve problemas hotu-hotu loroloron nian.
Governu konsiente katak, se la iha vizaun ida nebé luan no futurista, ou, se la adopta ‘oad
Map ka ‘oteiru ida, hodi hahú o ko ti ua prosesu deze ol i e tu, e e gradual o
konsistente, mak ita sei lakon tempu iha a lizes ho eskala alores e e
ki ik o kria
konfuzaun iha ita-nia esforsus.
Sá-tán iha nia inísiu hanesan Timor-Leste nia kazu, prosesu sósiu-ekonómiku nebé deit,
sempre prosesu ida ke kompleksu. Atu ele fó resposta e e di ak, te ke iha uluk-liu análize
kle a ko a-ba prioridades, sira nebé sei fó impaktu, iha médiu prazu, ba prosesu tomak, no
análize kona-ba interdependênsia iha atividades hotuhotu englobadas.
Ta a e e, mak projesoens makroekonómikas tenke tau iha konta metas nebé hakarak
alkansa, iha médiu no longu prazu. Nuné mós, polítikas e e atu implementa tenke merese
fazeamentu ida kona-ba sira-nia projesoens, relasiona ho impaktus no benefísius, nebé nunka
bele imediatus, tanba buat nebé imediatu sempre tranzitóriu deit.
Ta a e e mos mak, purezemplu, projetus Rede Nasional ba Eletrisidade ho Projetu
Tasi Mane tenke haree iha âmbitu integral, kona-ba nia ezekusaun, no integradu, kona-ba
impaktu no benefísius nebé bele estimula no produz, ba médiu ho longu prazu.
Governu adere ba paradigma foun ba dezenvolvimentu. Fu u hasoru kiak sai ha esa
sloga per a e te ida husi ko u idade i ter asio al o Nasoe s U idas, Ba ku Mu dial,
FMI ho OCDE, sira hotu mak hamrik iha oin, hodi promove luta hasoru pobreza, enkuantu nia
Page 7 of 110
rezultadus ita hotu bele haré, liu-liu iha kontinente afrikanu. Bilioens no bilioens de dólares,
mak investe tinan-tinan, maibé ema barak liu husi populasaun mundial mak kontinua la hetan
ai-hán, la iha uma, la iha tratamentu ba saúde, la iha edukasaun no la iha seguransa.
Iha ema kuriozu ida mak deskobre katak só iha Timor-Leste, e tre fi s
to o
,
komunidade internasional investe duni, liu dólares bilioens 8, maibé ita timoroan mak sala,
bain-hira númeru populasaun kiak aumenta 5% iha 2007.
Ita, timoroan, tenke evita tuir deit moda, nebé halo kálkulus estatístikus no
matemátikus simples, kona-ba rezultadu husi ita-nia asoens, só para justifika investimentus
e e ita hakarak halo. Wainhira amerikanus tokon-ba-toko iha dezesperu lara , ta uk lako
sira-nia uman, tanba labele ona kontinua selu sira-nia tusan tanba empréstimu husi bankus,
bainhira europeus sira, tokon-ba-tokon, la hetan kbit atu hán dala ida loron ida, ita bele dehan
o a katak sira e e kiak ka, deha de it katak sira la iha e pregu? Iha Ti or-Leste, ita adopta
padrau i ter asio al katak kiak ak e a e e loro ida oris ho e us de dolar ida .
Ha u koloka kestoe s hirak e e, atu ita hotu-hotu kontinua tuba metin ba ita-nia
realidade no hatene foti ita-nia matan, hodi haré ba prosesu, iha médiu no longu prazu nian.
I Governo Constitucional lansa kedas ona o jeti u luta ko tra po reza , hanesan Kauza
Nasio al , no ita hotu kontinua desididus ho meta ida e e, atu halakon moris kiak iha ita-nia
país.
Programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu,
estabelese no promove Zonas Ekonómikas Espesiais. Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-kuse
no Ataúru, rejimes espesiais. Atu territórius rua né bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke
halo estudus e di ak o kle a .
Timor-Leste sai ona protagonista iha inisiativas barak, iha nível internasional, pelu
menus kona-ba EITI (Iniciativa ba transparênsia iha indústrias extractivas, no sai 3o. iha mundu
no 1o. iha Ázia nebé haktuir padroens sira né, hodi fó ona tulu a paízes arak e e hakarak
koñese di ak liu ita-nia prátika, atu bele banati tuir) no kona- os a lidera sa iha g + .
Ita timoroan sei protagoniza tan inisiativa ida, kaer paradigma foun ba dezenvolvimentu,
lori buka konvense mundu kona-ba kombate ba pobreza, nebé efikaz no sustentadu.
Page 8 of 110
Hodi apro eita azes jurídikas o ko septuais e e ita iha, Go er u deside o a katak
Oe-kuse sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonómika Espesial, no paradigma foun
e e sei hanaran )o a Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu .
Nudar membru CPLP, no halo parte mos iha Forum Ekonómiku, Macau nian, entre CPLP
ho Xi a o ta a daudauk iha prosesu adezau a á“EáN, iha e hala o hela de ates a
te as, ha esa
o
o
arket ho arket hai , )o a ekonómika Espesial Oe-kuse nian,
tuir ita bele haré, bele sai hanesan entrepostu komersial no industrial ida, ho hanoin ba
erkadu ai ho a ra j sia sosial kle a liu, hodi fó i paktu oot a populasau ato i o,
konsekuentemente, ba Timor tomak.
Ho konkordânsia husi Prezidente da Repúblika, Governu deside hili Dr. Mari Alkatiri,
hanesan Reprezentante Estadu iha inisiativa ida e e, a estudus, análizes no kontaktus, ho
paízes CPLP no, tan-sá lae?, ho paízes ASEAN no Pasífiku, ba Programa ida ke iha nia relevansia
estratéjika, nebé sei habelar mos ba Ataúro ho partes seluk, iha ita-nia país.
Exelênsias,
Filosofia e orie ta Go er o ida e e, aka ia ai husi IV Go er o, ou, ho liafua
seluk, ami simu knar atu kontinua implementa programas no refor as e la o ho susesu.
Kontinuidade husu korresaun permanente ba mekanismus aktuasaun nian, no ba sistemas
trabalhu no mós aperfeisoamentu iha metodolojias no iha operasionalidade administrasaun ho
jestaun nian.
Orsamentu nebé, ohin, ha u ai apreze ta ba Parlamentu Nasional, tetu didi ak o a
objetivus polítika makroekonómika nian no sai ha esa e presau fi a seira husi uat e e
ami propoen, atu halo iha kurtu prazu, hodi u e e, a
diu o lo gu prazu, ele halakon
moris-kiak iha Timor-Leste.
Ne e dezafiu toda ida, nebé rekere krescimentu ekonómiku forte, ligadu ho infraestruturas e di ak ho rekursus u a us kualifikadus. Ko kretizasau o jeti us hirak e e sei
husu ka ezije i esti e tu pú liku e e
oot.
Milagres ekonómikus, nebé mosu iha 2a. metade sékulu pasadu, no balun mak la iha
rekursus naturais relevantes, hatudu konsistênsia, nebé orientada ba investimentu públiku, ba
kriasaun kondisoens bázikas kona-ba jerasaun fontes rikeza sira-seluk, hodi mantein
krescimentu kontinuadu, ho díjitus rua, no dezafia inflasaun nebé mos ho díjitus rua. Pergunta
e e sira halo ak, e tre, ho lo it should e a d ho high it a e , iha sira nia análize
hodi buka solusoens nebé adekuadas, iha kada períodu implementasaun ba sira nia programas.
Page 9 of 110
Maibé, dilema loloos ba sira mak, se sira tenki pára ho programas dezenvolvimentu hodi fó liu
atensaun ba inflasaun, ou, se sira tenki esforsa atu labele husik inflasaun haksoit aas liu, no
sem kontrolu, enkuantu sira kontinua nafatin ho programas dezenvolvimentu, nebé husu hela
investimentu públikus boot.
Orsamentu ba 2013 ninia partikularidade maka, investe iha polítikas foun, nebé bazeia
ba Programas V Governu no Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, no reforsa investimentu iha
polítikas nebé hahú ona iha tinan sira uluk, e lori du i País e e a esta ilidade e
eti , a jestau asu tus Estadu ia e e di ak liu o a arra ke eko ó iku.
Timor-Leste iha rikusoin nebé boot tebetebes kona-ba rekursus naturais, liuliu petróleu
ho gás. Ita hotu hatene katak rekursus hirak e e la renováveis, ai
os ha esa ha u
hatete o a iha Parla e tu e e, ita presiza te ete es utiliza rekursus hirak e e hodi
dezenvolve país, atu iha futuru nebé bele badak no bele naruk, ita konsegue ekonomia ida nebé
la dependente ona ba setor petrolíferu.
Husi kedas I Governu, ita hotu assume kompromisu ba Povu Timor tomak, katak sei
utiliza osan husi reseitas petrolíferas ho forma sustentável, ho objetivu atu proteje jerasoens
aban- ai rua ia . Ta a e e o a ida e e, ak Parlamentu Nasional autoriza halo
diversifikasaun ba investimentu husi Fundu Petrolíferu.
Iha ter us fi a seirus, e e sig ifika katak ita har , iha orizo te, perspeti a ida a
futuru, kona-ba dekréscimu husi total despezas públikas, no signifika mos katak tenki hahú,
daudauk ona, limita krescimentu abuzivu kona-ba despezas korrentes - dezafiu ida nebé koloka
ba administrasaun públika tomak, hodi la haluha katak instituisoens Estadu iha hela sira nia
prosesu krescimentu rasik. Tan-né mak, Governu ida ne e komprometidu atu hadi a prestasau
servisus ba povu no atu korriji irregularidades jestaun nian, hodi hetan estabilizasaun
orsamental iha despezas korrentes.
Só orientadus iha pensamentu kona- a ko strusau o ko solidasau , ak ita ele
garante, husi parte ida no iha médiu prazu, atu jera ka kria reseitas doméstikas, hodi finansia
persentajen nebé boot liu husi despezas Estadu nian no, husi parte seluk, atu atrai
investimentus iha setores produtivus, nebé bele fó liután benefísius ba timoroan tomak.
O sa e tu Estadu a
ida nebé prudente.
via iliza dezíg iu, ka ha oi
o haka ak, ida e’e ho fo
Orsamentu Estadu ba 2013 estabelese duni prioridades, ho didiak.
Page 10 of 110
a
O sa e tu Estadu
ida e’e, o sa e tu ida e
ekili adu.
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus,
Iha debate kona- a OJE
ia , e e
ohi ita hahú, ha u te ki loke, a
konsiderasaun, susesus ho konkretizasoens nebé hetan ona, husi polítikas no orsamentus
e e i ple e ta iha tinan sira uluk.
Bainhira ita fila pájina kona-ba primeira dékada, núdar Nasaun independente, ita labele
haluha atu rekoñese katak, maski ho obstákulus, ita bele harii duni arkitetura polítika no
i stitusio al ida ke eti te es, e e hatúr o a estabilidade sosial.
Ti a ida e e, Ti or-Leste ta a iha ko ju tura ida e e difere te, espesial. Iha ti a
kotuk, ita asiste momentus markantes rua, núdar experiênsia hanesan Nasaun soberana - husi
parte ida, ita liuhusi epizódiu eleitoral ida e e
ai hametin liután ita-nia demokrasia; husi
parte seluk, ita asiste desmobilizasaun ba Misaun Nasoens Unidas nian no ba Forsas
Internasionais Estabilizasaun, hodi konfirma katak ita prontu atu assume, mesak ona, lideransa
ba ita nia destinu.
Ita-nia kompromisu atu garante klima paz no seguransa, la monu ba rai, tanba TimorLeste ohin loron sai hanesan promesa ba dezenvolvimentu.
Progresu, tuir dalan dezenvolvimentu, bele sukat ho formas barak. Forma ida mak
kres i e tu eko ó iku, e e ta a
dia kres imentu ekonómiku naun-petrolíferu ita-nia
Nasaun nian, mak 11,9% hahú husi 2007!
Iha i pre sa i ter asio al, The Economist , re ista ho reputasau
oot, klasifika
ekonomia Timor-Leste nian hanesan sextu krescimentu nebé lais liu iha mundu. Rekoñesimentu
ida e e fó, a ita, espíritu ko fia sa o rezili sia, hodi hasoru futuru nebé hakbesik-an
daudauk. The E o o ist’ la dehan katak ita mak 6a. ekonomia mundu nian, dehan deit katak
ita deze ol e ho di ak, liu-liu iha konjuntura ekonómika mundu nian, nebé difísil.
Kres i e tu eko ó iku e e sig ifika katak iha du i ati idade eko ó ika e e
oot,
iha ita-nia País. Reflete mós ezistênsia setor privadu maski sei emerjente, katak iha kriasaun
e pregu e e
arak liu, o katak iha au e tu iha ati idades komersiais no turístikas, reflete
Page 11 of 110
í eis produsau e e
oot liu, ha esa prudosau agríkola, o refle te perse taje e e
boot liu iha reseitas fiskais hodi suporta servisus Estadu nian. Ho liafuan badak, iha jerasaun derikeza.
Progresu iha nível dezenvolvimentu bele mos sukat liuhusi saúde ho edukasaun, áreas
e e Ti or-Leste rejista os progresus aka as. E tre
ho
, ú eru total la arik
ee
atrikula au e ta % iha e si u ziku, % iha e si u seku d riu jeral o % iha
ensinu seku d riu t k iku. Ta as ortalidade i fa til tuu
aka as, husi
ee
ate iha
kada
ee
oris, iha
, a
ee
ate iha kada
ee
oris, e tre
/
, e kua tu espera sa oris sa e husi ti a
. , iha
, a ti a
. , iha 2011.
Suas Exelênsias
Señores Deputadus,
Ba jerasoe s futuras ia di ak, ka e a ita hotu agora, atu uza rekursus e e ita iha ho
for a ekli rada o respo s el, ai
os a isioza. Nu e e, ak V Go er u Ko stitusio al,
ho prioridades a País e e é klaras tebes, sei kontinua aposta iha frentes fundamentais haat:
Dezenvolvimentu kapital sosial, hodi destaka investimentu iha kualifikasaun ba ita-nia
rekursus umanus no iha edukasaun ho saúde timoroan tomak nian;
Dezenvolvimentu iha infra-estruturas bázikas;
Dezenvolvimentu ekonómiku, ho insidênsia iha agrikultura, turizmu ho indústria
petrolífera;
Konsolidasaun kuadru institusional, hodi kontinua promove boa governasaun no hahú
prosesu desentralizasaun.
Krescimentu ekonómiku só bele konsidera hanesan indikador favorável ida ba
dezenvolvimentu nacional, bainhira observa prinsípius fundamentais rua: inkluzaun no
ekuidade.
Ne e sig ifika katak ti oroa to ak te ke bele sente, direta ka indiretamente,
benefísius nebé mosu no bele hetan oportunidades husi krescimentu ekonómiku né. Atu mane
ka feto, foi sa e ka katuas, hela iha Fatu ea to o Tutuala, Níti e to o Laklu ar, husi Alas ba
Ataúru, atu sira agrikultores, peskadores, karpinteirus, komersiantes ka profesores.
Dezde I Governu, mak hahú halo esforsus hodi estabelese desentralizasaun
ad i istrati a o i ple e tasau a Poder Lokal. Ti a ida e e, ita sei estabelese kuadru
normativu ba munisípius. “ei hala o ko sulta pú lika alargada, e e sei hahú iha á ril, hodi
Page 12 of 110
bele deside hamutuk modelu ida nebé adekuadu liu ba nesesidades timororoan nian, hafoin
mak hahú kria Komisoens Instaladoras Munisipais iha distritus 13.
Kriasaun Munisípius sei hakbesik administrasaun públika ba sidadauns no, la ós deit fó
fatin ba partisipasaun demokrátika ida ne e efeti a liu, sei pro o e prestasaun servisus
públikus nebé bele impulsiona ka dudu liután krescimentu sosial no ekonómiku, estimula
dezenvolvimentu setor privadu iha áreas rurais, hodi garante sustentabilidade ambiental ho
promosaun ba igualdade jéneru. No, i porta te os, ele o iliza di ak liut esforsu koleti u
kona-ba implementasaun ba Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu.
Programa Dezenvolvimentu Lokal, Planu Dezenvolvimentu Sukus ho Programa kona-ba
Deze ol i e tu Dese tralizadu, e e hahú iha 2010, ajuda ona administrasoens lokais no
distritais atu familiariza, ka hatoman-an, ho prosedimentus, sistemas no asoens planeamentu
ia , jestau o ezekusau projetus, hodi prepara di ak liu ta ita ia País a prosesu oot
tebes kona-ba demokatizasaun nebé ho abut no kona-ba dezenvolvimentu. Sei iha tan aspetus
ee
presiza korriji, ai
ita ele la o o a ho ko fia sa o serteza ba iha melhoria
implementasaun.
Pla ea e tu a Deze ol i e tu I tegradu Distrital, e e te i os ara PDID, ho
baze iha e peri sias e e
heta , esta elese o a siste a ida ko a-ba planeamentu no
implementasaun orsamentu, iha nível distritu ho sub-distritu, e e prepara Distritus sira
antesde sai ba Munisípius.
Governu sei fó ko ti uidade o hadi a jestau
a fu dus boot rua – Fundu Infraestruturas no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu – e e ti a e e, sei sai ha esa
objetu ba atensaun privilejiada, iha perspetiva kona-ba impaktu transversal iha sosiedade
to ak. Pilares rua e e ese siais a projetu dezenvolvimentu ekonómiku e e ekili radu o
sustentável, no mós hanesan fonte kriasaun oportunidades ba mane no feto, jovens, adultus,
iha País tomak.
Tan-né, sei iha aumentu ba númeru bolsas husi Fundu ida e e. Iha 2012, ita finansia
3.256 bolsas estudu no, ti a ida e e, sei kontinua atribui bolsas de estudu, iha áreas
relevantes liu ba dezenvolvimentu País. Iha
, Go er u hakarak halo estudu ida hodi hadi a
aplikasaun FDKU, ho planu ba formasaun nebé espesializada ba ona areas estratéjikas, ho
vizaun ida kona- a esesidades e País sei hasoru, iha prazu
diu ti a to o .
Page 13 of 110
Ita sei proporsiona nafatin formasaun profisional, ho média anual ba jovens 2.500, no
sei garante katak asesu ba kapasitasaun jovens sira sei hanesan, husi kapital ho Distritus, hodi
fó rekoñesimentu ba sentrus ba formasaun profisional komunitária, 20 kada tinan.
Provizaun servisus bázikus edukasaun ho saúde nian, hetan karákter prioritáriu, ba
2013.
Ami sei kontinua harii postus saúde, hodi garante katak Sukus hotu-hotu sei hetan asesu
ba kuidadus esensiais, ho atensaun espesial ba hirak nebé iha áreas remotas. Ami mos sei hahú
hadi a di ak liu ta servisus iha Ospital Nasional, hodi aumenta kuidadus, nebé atu fó iha tinan
hirak ai e e.
Ba edukasaun, iha planu atu konstroe pré-eskolas foun 250 no fó prioridade atu
estabelese escolas tékniku-vokasional 5 iha Distritus no Institutus Politéknikus 4. Iha nesesidade
premente ka urjente duni, atu kapasita jovens sira atu bele hetan empregu profisional, hodi
evita katak hotu-hotu tenke mai iha Instituisoens Superiores, iha Dili, ta de it la iha alter ati a
seluk atu hetan koñesimentus, hanesan preparasaun ba sira-nia vida produtiva.
Kria rikeza, husi kriasaun empregu nebé barak, liuhusi investimentus iha setores
ekonómikus, sai núdar meta atu alkansa iha 2013.
‘edusau po reza iha ós relasau
aka as ho elhoria direta iha ko disoe s oris
timoroan nian, no OJE 2013 sei permite inísiu ba instalasaun sistemas bé-mós, ba 25.000 lares
rurais, no fó kontinuidade ba projetu MDGs Sukus, hodi harii, iha tinan sira mai né, uma 55.000
iha agregados komunitárius iha País tomak.
Kompromisu e
aka as o a, a setores ekonómikus tradisionais, hanesan
agrikultura ho peskas, sei hanesan mós atu fó impulsu ba áreas sira-seluk, nebé Timor-Leste
bele sai kompetitivu tebetebes, liuliu Turizmu.
Tinan ida ne'e, iha planu atu harí Sentru Formasaun ida iha Turizmu no Otelaria, no atu
estabelese Sentrus Informasaun Turístika foun rua, iha Batugade no iha Díli. Liuhusi unidade
implementasaun, sei prepara atu estabelese Akademia de Artes, Kultura no Indústrias Kriativas
ida, sei konklui, husi total nen, Sentru Kultural Rejional foun ida no hakat ba estabelesimentu
Biblioteka, Muzeu ho Sentru Kultural iha Díli, e e hetan ona rai. Nu e e os, sei kontinua
halo trabalhus de identifikasaun ba patrimóniu kultural timornian.
Se knar Governu nian krusial duni iha ninia kontribuisaun ba investimentus boboot, iha
áreas fundamentais hirak né, prioritáriu mos atu fortalese setor privadu, hodi nuné, iha médiu
Page 14 of 110
prazu, setor e e bele asume protagonizmu boot liu iha dezenvolvimentu Timor-Leste.
Inkluzaun Sekretaria Estadu de Apoiu no Promosaun Setor Privadu nian, iha Orgânika V
Governu Konstitusional, la ós deit nesesária maibé oportuna duni.
Maibé infra-estruturas mós tenke responde ba nesesidades husi komponentes
eko ó ikus país ia , o ida e e ak ezije atu hahú ho s riu ko strusau estradas asio ais.
Husi parte seluk, aposta boot iha Kosta Sul ho infra-estruturas lubun boot ida iha área refinaria
no petrokí ika, o os ias ko u ikasau hodi ser e setor e e, la o daudau o a, hodi
asegura katak nia potensial ekonómiku sei la husik ka la aproveita.
ee
Governu prevê, to o fi al a datu, esta elesi e tu
sei kontribui ba objetivus dezenvolvimentu nasional.
Parserias Públiku-Privadas 7,
Ti a ida e e, projetus Parserias Públiku-Privadus rua mak sei hahú nia konstrusaun:
expansaun Aeroportu Prezidente Nicolau Lobato ho Portu Tibar. Portu Dili la aguenta ona ho
fluxu mercadoria nebé boot, hodi sai mós kauza ida ba subida de presus ba beins konsumu,
ta a de ora iha atrakaje , uat ke la ele du i e ita ho ko disoe s atuais. átu fó ha oi de it
katak, semanas balun antes de Natal, kargeirus 24 mak hein hela iha tasi Dili nian, no balun até
seidauk consegue deskarrega sira nia merkadoria.
“ó hadi’a tiha jestau ad i ist ativa o fi a sei a país ia ,
governasaun.
ak ele ga a te oa
Nu e e, Go er u sei fó liu ate sau iha asist sia a i stituisoe s Estadu, atu sira ele
haka as-an kona-ba rigor, transparênsia no responsabilidade. Sekretaria Estadu ba
Fortalesimentu Institusional sei hala o auditoria ba dezempeñu no hala o fiskalizasaun susesiva,
ba liñas ministeriais hotu, hodi promove kapasitasaun operasional iha administrasaun públika.
Hanesa
e e mos, Ministériu Finansas sei kontinua fó formasaun iha áreas
aprovizionamentu, jestaun kontratus, prosedimentus legais no administrativus no kontinua
reporta publikamente desizoens polítikas Governu nian, inkluzivamente iha áreas Orsamentu,
Ajuda, Aprovizionamentu no Rezultadus, liuhusi Portal Transparênsia.
Governu defende korresaun konstante ba sistemas no prosesu, no mós korresaun ba
polítikas, bain-hira hatudu katak i efisie tes ka ho frajilidades. Ne e i plika fiskalizasau
e e ko sta te o, ta a razau ida e e, ak sei esta elese Ko isau ida hodi a aliza o
sujere korresoens kona-ba opsoens polítikas ho despezas Governu nian.
Page 15 of 110
Komisaun nia servisu sei inklui produsaun relatórius ho análizes kona-ba despeza,
hanesan kona-ba Fundu Infra-estruturas nian, Programa Dezenvolvimentu Dexentralizadu I no II
nian no kona-ba temas seluk tan, hodi haré ba sustentabilidade, iha tempu naruk, kona-ba
polítikas sosiais ho mós estudus seluktán relasiona ho impaktu ekonómiku.
Governu kontinua komprometidu tebes ho Boa Governasaun. Dezempeñu iha área ida
e e, husi i situisoe s to ak Estadu ia , rekoñesidu o a iha í dise Persepsoe s ko a-ba
Korrupsau husi Tra spar sia I ter asio al, iha
, ee
sa e pozisoe s
, iha
klasifikasaun organizasaun e e ia – elhoria e e
oot te ete es, ai la ele halo ita
hamamar fali ita-nia esforsus.
Suas Exelênsias
Señoras no Señores,
Governu konsciente katak ita ia kres i e tu eko ó iku e e aka as la ha utuk
ho i flasau e e aas, to o , % iha Dezembru 2011, no tuun hikas fali hodi estabiliza besik
11%.
Ita hotu hatene katak aumentu iha presus sasán, liu-liu alimentares, reduz timoroan
sira nia kbiit sosa ka poder de kompra. Ami rekoñese os katak i flasau e e aas au e ta
kustus material nian no provoka difikuldades ba emprezas iha Timor-Leste, hodi prejudika
kualidade servisu iha ia relasau ho gañus e e lejiti a e te sira iha direitu. á i rekoñese
os katak i flasau hasa e kustus a Bei s o “er isus ho a Kapital Me or ia , e ebé Estadu
sosa.
Ta a razoe s hirak e e, ak Go er u ko pro etidu te ete es atu hatuu
i flasau o, a ida e e, sei ko ti ua rejista, o itoriza o a aliza didi ak i flasau .
Mai , kauzas i flasau e e ko pleksas o kauzas sira
ele uda ho tempu. Ho
resesau
u dial o ia efeitus to o agora, dólar a erika u tuu
aka as ko para ho oedas
husi ita-nia parseirus komersiais, hanesan Indonézia ho Austrália, hodi aumenta kustu ba
importasoens. Aumentus iha presus internasionais hahán nian, tanba mudansas klimátikas, no
mos iha matérias primas, ko tri ui os a i flasau iha te pu kotuk. Kauzas hirak e e, no
os petróleu foli e e sa e, ta a rezultadu husi fu u ka ha esa resposta a sa soe s
ekonómikas, Governu (nebé deit) sei la bele kontrola.
Kauza inflasaun ida seluk iha Timor-Leste, mak relasaun entre kuantidade osan ho
ei s e e produz. Iha ita-nia ekonomia nebé sei embrionária, tenki iha maka esforsu nebé
Page 16 of 110
persistente, sukat ho tempu, atu aumenta produsaun beins iha país, tanba la iha solusaun
májika ba né.
Nuné, Timor-Leste presiza produz liután. Orsa e tu ida e e fó prioridade a
agrikultura. Investimentu ida nebé boot (husi setor públiku no sector privadu) iha setor
agrikultura, pekuária no peska, mak bele kontribui ba aumentu produsaun iha kurtu no médiu
prazu.
Governu hakarak fasilita estabelesimentu emprezas foun hodi kria incubadoras-dee prezas o kria
alkau ú iku , e sei si plifi a o ha e us te pu a rejistus. “ei fó
mos apoiu ba pekenas no mikro emprezas, kooperativas ho grupus industriais no komersiais
hodi potensia kriasaun empregu no estimula setores produtivus diversifikadus.
Só aumentu produtividade, ezistênsia maun-de-obra kualifikada no kompetitividade
empresarial, mak bele suporta krescimentu ekonómiku e e sólidu, a tempu naruk, no bele
reduz no estabiliza inflasaun. Maibé, husi parte Governu, tanba estabelesimentu prioridades
e e tau iha Orsamentu Estadu ba 2013, mak ami sei halo buat hotu atu inflasaun bele tuun
ba 8% nia ókos.
Sua Exelênsia
Señor Prezidente Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Vises-Prezidentes Parlamentu Nasional
Suas Exelênsias
Señores Deputadus
Señoras no señores,
Iha 2013, ita sei investe total osan dolar $1.797,52 milhoens ba nesesidades País nian,
hodi fó prioridade ba Infra-estruturas, ba Agrikultura, ba Saúde no ba Edukasaun.
Kompara ho uluk, ami aumenta investimentu iha agrikultura ba 28%, iha edukasaun ba
12% no iha saúde ba 15%.
Orsamentu Estadu ba 2013 prevê atu investe $892 milhoens iha kapital
dezen ol i e tu, husi e e $753 milloens a projetus pluria uais e e
oot iha Fu du I fraestruturas.
Page 17 of 110
Progra as tolu e e
oot liu iha Fu du I fra-estruturas mak hanesan:
1. Eletrisidade ($173,9 milloens)
Iha 2013, ita sei konklui trabalhus iha Betanu o re ata, u e e, ko strusau ‘ede
Nasional Transmisaun no Distribuisaun. Melhoria iha jerasaun no fornesimentu eletrisidade
mak sei suporta krescimentu ekonómiku nebé forte, atu mikro no pekenas emprezas, iha
interior, ka
dias o gra des i dústrias e ebé sei mosu.
Erru boot ida hotu iha tinan sanulu ba konstrusaun Estadu, mak ita la iha kultura
a ute sau
o, atu ele korriji ida e e, a i aloka $10 milloens iha kategoria Beins no
Servisus ba Ministériu kompetente, atu bele garante funsionamentu no manutensaun ba
Sentral Elétrika Hera no ba sub-estasoens lubuk ida. Aumentu iha produsaun eletrisidade, husi
sentrais-elétrikas Hera ho Betanu, nudar faktor ida atu impulsiona, ka dudu indústria, implika
ko su u ko ustí el e e
oot liu o, a ida e e, ami prevê ona $117,8 milhoens.
2. Estradas ($116 milloens)
Go er u deter i adu atu halo estradas ho kualidade di ak iha País to ak, atu fasilita
tra sporte a e a ho erkadorias, hodi reduz os kustus a ei s e e produz.
Além de konstrusaun estradas e e pre o a iha Fu du I fra-estruturas, prepara
daudaun konstrusaun estrada Díli – Manatutu – Baukau no estrada Díli – Likisá – Tibar –
Er era. O ras hirak e e sei fi a sia liuhusi progra a e pr sti us, husi JICá o Ba ku
Aziátiku Dezenvolvimentu.
Governu sei investe besik $44 milhoens iha programa empréstimu, nebé finansia
projetus ho ta as retor u eko ó iku e
s. Ta a juru ka fu a husi e pr sti us rua e e,
ki ik liudook re di e tu e pre o a husi i esti e tus Fu du Petrolíferu ian. Ami sei
kontinua estuda, ho instituisoens finanseiras no ho paízes balun, kona-ba viabilidade
empréstimus sira-seluk ba konstrusaun projetus boot, inklui estradas, hanesan Aileu – Ainaru –
Maubise no Manatutu – Natarbora.
3. Tasi Mane ($139 milloens)
Ho kriasaun Kompañia Nasional, TIMOR GAP, konsegue duni fó impulso ba preparasaun
ko disoe s, atu hahú, ti a e e, ho tra alhus iha Kosta “ul, ha esa petrokí ika ho “uppl
Page 18 of 110
Base. Iha 1 Fevereiru foin liu ba, asina ona, iha Dili, Memorandu Entendimentu entre TIMOR
GAP ho PPT estatal, husi Tailândia.
$139 milhoens seluk, e e i klui iha kategoria kapital deze ol i e tu, husi Fu du
Konsolidadu Timor-Leste, sei finansia dezenvolvimentu infra-estruturas ho eskala ki ik,
hanesan konstrusaun instalasoens ensinu no saúde nian, sistemas abastesimentu bee,
sa ea e tu ho irrigasau , tuir esesidades lokais. Projetus hirak e e sei adjudika a e prezas
konstrusaun sivil timoroan sira nian, hodi nuné bele fomenta dezenvolvimentu lokal no rai hela
lukrus iha ita nia Rai laran.
Investimentu $68,2 milhoens, liuhusi PDID, sei kontinua promove konstrusaun infraestruturas iha País tomak, hodi fó resposta ba nesesidades bázikas populasoens sira-nian, ho
forma justa no inkluziva, liu husi partisipasaun ativa husi sidadauns no líderes lokais.
Ha u hakarak i for a a disti tus deputadus, katak a Orsa e tu Jeral Estadu
,
a i só ko sidera elejí eis projetus kapital deze ol i e tu e satisfaz krit rius tuir ai e e:
Sertifikasaun husi Diresaun Terras no Propriedades kona- ba uzu rai;
ápro asau a dezeñu o BoQ s husi áDN; o
Aprovasaun husi Komisaun Polítika ba Revizaun Orsamentu.
Nu e e, a i ko ta katak ele gara te
estruturas nian.
elhoria a ta as ezekusau iha projetus i fra-
Exelênsias,
Señoras no Señores,
Governu determinadu atu fomenta produsaun agríkola. Melhoria iha produsaun
agrí ola, ese sial te es, hodi ha e us i portasau o hadi a segura sa ali e tar, e kua tu
ita halo daudau estudu kle a ko a-ba mal-nutrisaun, hodi haré ba kalorias husi ita nia
produtus, atu bele insentiva dieta alimentar foun ida iha ita-nia sosiedade.
Orsamentu Estadu ba 2013 prevê, iha kategoria Bens no Servisus, $3 milhoens hodi
sosa fi i, e sei ko tri ui atu hasa e olu e o alor produsau agríkola. Fu du I fraestruturas inklui serkade $10 milhoens ba projetus agríkolas, liuliu ba konstrusaun no
super izau eske as irrigasau
ia , e e
sei ko tri ui os hodi hadi a produtividade
agríkola.
Iha setor saúde, ita konsidera áreas tolu ho aumentus orsamentais.
Page 19 of 110
Ba dahuluk, mak implementasaun rejime karreira foun ba profisionais saúde, ho
aumentu iha despeza ba Salárius no Vensimentus ho valor $21 milhoens. ‘eji e ida e e sei
aumenta remunerasoens profisionais saúde nian, ho ona kualifikasoens apropriadas.
Entretantu, Go er u sei ko ti ua ezije aka as liut , atu profisio ais saúde respo de didi ak
a i se ti us hirak e e hotu o hatudu zelu, dedikasau , u a iz u iha kumprimentu sira-nia
deveres. Go er u sei e prega o ko pe sa didi ak os profisio ais for adus foun, nebé fila
husi Ku a. Ho profisio ais saúde e e
oti adus o kualifikadus, ak ele o a hadi a
kualidade kuidadus saúde iha Timor-Leste, ba tempu badak.
Ba daruak, ami aumenta orsamentu hodi sosa ai-moruk ba $7 milhoens, nebé sei
kontribui atu hadi a kuidadus o hadi a rezultadus iha rea saúde.
Ba datoluk, aloka mós $5 milhoens dolares hodi sosa ekipamentu médiku, inklui
iluminasaun no mezas ba sala operasoens, máquinas ba anestezia, máquina ba monitorizasaun
kardíaka, desfibrilador ida ho ekipamentus médikus seluktán.
Edukasaun hanesan fator fundamental seluk ida tan, iha dezenvolvimentu Nasaun
nian. Governu sei fó ate sau e di ak a Progra a Edukasaun ba E a Hotu , ha esa
asaun konkreta ba inisiativa Sekretáriu-Jeral Nasoens Unidas, ha ara Edukasau , Uluk . Ha u
fiar ita hotu konkorda katak labarik hotu-hotu te ke si u edukasau ida e e di ak o katak
maun-de-obra nebé matenek sei sai maun-de-obra nebé produtiva. Progresus balun iha tiha
ona no ami empenhados atu progride nafati , hodi hadi a edukasau iha Ti or-Leste.
Kualidade iha e si u sai ha esa fator deter i a te a rezultadus e di ak iha
setor edukati u. Nu e e, Governu sei kontinua halo buat hotu, atu bele asegura kualidade
ensinu, hahú husi ensinu báziku ba to o nível instituisoens ensinu superior. Governu konsciente
katak la iha ema ida mak bele sente satisfeitu ho deit kuantidade formadus, nebé hotu tinantinan, bainhira kualidade ensinu sei dook husi expetativas no bain-hira ezije inan-aman sira
hasai osan barak, ho sacrifisius oi-oin atu ele gara te futuru di ak a sira nia oan.
Orsamentu Estadu ba 2013 inklui medidas atu aumenta salárius grupus fundamentais
edukadores sira- ia . Nu e e, orsa e tu a sal rius o e si e tus a UNTL, au e ta a
$7,6 milhoens, tanba estatutu karreira foun ba profisionais ensinu superior. Ita mós sei selu
sal rios para professores sira e , to o agora, ha ori hela ho regi e olu tariado.
Husi parte seluk, osan $42 milhoens alokadus iha Fundu Dezenvolvimentu Kapital
Umanu, e e i klui Progra a a Bolsas Estudu, a For asau Profisio al, a For asau
Page 20 of 110
Téknika ho tipus formasaun sira-seluk iha setores fundamentais, sei forma no kapasita ita-nia
rekursus umanus atu bele sai protagonistas dezenvolvimentu nasional nian.
Tina ida e e, ita sei ko ti ua investe iha polítikas sosiais hodi hadi a afati
kondisoens moris timoroan nian. Investe iha ema, liu-liu a sira e e k iit laek liu, e e
ha esa o rigasau
oral Estadu ia . Ba ida e e ak, a i aloka $236,5 milhoens iha
kategoria Tra sfer sias Pú likas, e e ko pree de:
$84,8 milhoens, hodi halo pagamentu hanesan benefísius pessoais ba Kombatentes
Libertasaun Nasional.
$38,2 milhoens, hodi halo pagamentu fula-fulann ba ita- ia idozus ho sira e e
duni kbiit atu halo servisu.
$18 milhoens, hodi fo tulun ba ONGs ho Organizasoens Relijiozas, nebé promove
atividades kulturais no relijiozas, hodi kontribui ba bein-estar sosial, kultural no
espiritual timoroan sira nian.
$10,5 milhoens, hodi finansia programa osa
ba redusaun dezempregu.
$8 milhoens, hodi finansia Programa Nasional Dezenvolvimentu Sukus, nebé envolve
diretamente komunidades iha sira-nia dezenvolvimentu rasik.
$3,7 milhoens, hodi halo paga