lmu Pangaweruh Patani jeung Anomali Iklim.

1H/lCfl1J1gHffJ

Elmu Pangaweruh Patani
jeung A n o r n a l i I k l i m
VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

Ku Johan Iskandar
a g a la ru p a
n g a ru h

S

bencana

a n o m a li

t i n a 'p e m a n a s a n
c a a h , h a lo d o
je u n g

a la m


ik Iim

g l o b a l ', s a p e r t i

p a n ja n g

s a ja b a n a

w e rit c a i

d in a

sa b a ra h a

d a s a w a rs a k iw a ri k a b a n d u n g a n a n a
s e rin g

w ae


tu m ib a

pa-

b a lu k a r

d i h a m p ir

beuki

sakabeh

w ila y a h In d o n e s ia , k a a s u p w iIa y a h T a ta r
S u n d a . B a lu k a rn a tim b u l ru p a -ru p a k a ru g ia n k a m a s y a ra k a t,

u ta m a n a

ka m asya-

ra k a t p a ta n i. M a rg a la n ta ra n a p a ra p a ta n i

d in a

n g a la k o n a n

usaha

ta n i

k a c id a

gu-

m a n tu n g k a n a ik Iim je u n g c u a c a . C o n to n a
w a e , p a n g a ru h h a lo d o p a n ja n g ta u n 1 9 8 2 1 9 8 3 , 1 9 8 7 , 1 9 9 1 , 1 9 9 7 -1 9 9 8 , 2 0 0 2 -2 0 0 3 ,
je u n g s a b a b a ra h a
enggeus

ta u n c a n liIa k a tu k a n g ,

n g a b a lu k a rk e u n


p a re (p u s o ) je u n g
n e p i k a ra tu s a n

ju ta

m a ta k

n g a ru g ik e u n

saw ah.

T im b u ln a

bencana

gagal

pan en


p ro d u k s i g a b a h tu ru n
to n . H a ! ie u k a c id a
e k o n o m i p a ra p a ta n i
bencana

a la m

a ta w a

e k o lo g i ie u te h jig a n a k a h a re u p

m a h b a k a l le u w ih s e rin g p is a n . M a rg a -la n -

Bijil kidang

ta ra n a n a , p o lu s i u d a ra lim b a h tin a in d u s tri-in d u s tri
anasan

anu


n g a b a lu k a rk e u n

pem -

k e h a d ira n

g lo b a l b a k a l b e u k i n in g k a t. T a p i,

n g u m b a ra

s a b a lik n a e lm u p a n g a w e ru h s is te m e k o lo -

desana.

ru p a -ru p a
a ta w a

N gan

m ig ra s i


k a c id a

kujang. Nyacar reuma pihumaeun

anu

b ia s a

d a ta n g

h a n ja k a ln a

g i tra d is io n a l p a ra p a ta n i p ik e u n n g a d a p -

k iw a ri, e lm u p a n g a w e ru h

ta s ik e u n k a n a a n o m a li ik Iim , b e u k i lu n tu r

tra d is io n a l


k a g e ru s k u p a n g a ru h

soal

tu ru n

m anuk

s is te m

n g a n a lis is

ka

re h n a
e k o lo g i

p a ro b a h a n


(poto:

n e t)

ra n a d a t (p ik u k u h ) U ra n g B a d u y . K u s a b a b
k itu ,

u la h

m a ta k

h e ra n

Ia rn u n

U ra n g

B a d u y n e p i k a k iw a ri m a s ih n g a b a ro g a a n
ru p a -ru p a


e lm u p a n g a w e ru h

d is io n a l, s a p e rti

e k o lo g i tra -

n g a n a lis is a ta w a n g a ra -

c u a c a a ta w a m u s im te h e n g g e u s lo b a a n ti

m a l p a ro b a h a n

R e v o lu s i

k a g e ru s

enggeus

k a le n d e r


p e rta n ia n

H ija u d i a w a l rc z o -a n , p a ra p a ta n i s a w a h

tu m p u r,

ku

m a n d iri,

m ake

d i T a ta r S u n d a n g a b a ro g a a n p a n g a w e ru h

d e rn is a s i u s a h a ta n i s a w a h R e v o lu s i H ija u

p im p in a n

a d a t je u n g n ite n a n in d ik a to r d i

a n u s ifa tn a k u ra n g m iro s e a k a n a p a n g a -

a la m . C o n to n a , U ra n g B a d u y d in a n g a m -

P adahal saencana

m o d e rn is a s i.

a y a p ro g ra m

s is te m

e k o lo g i tra d is io n a l

p is a n ,

d i a n ta ra n a

n g a ra m a l

anu beunghar

s o a l n g a n a lis is je u n g

p a ro b a h a n

m u s im , k a tu t n y u -

s u n k a le n d e r ta n i a ta w a p ra n a ta m a n g s a .

m a !a h a n
di

w e ru h

s is te m

saw ah

k iw a ri

K a b u p a te n

R e v o lu s i H ija u , p a ra

p a ta n i

pede-

T a ta r

Sunda

n g a b a ro g a a n

e lm u

panga-

w e ru h s is te m e k o lo g i tra d is io n a l a n u k a c id a le u b e u tn a . C o n to n a w a e , U ra n g S u n d a
b a h e u la

p ik e u n

n g a n a lis is

p a ro b a h a n

'm u s i m ' g u y u b p i s a n n g a g u n a k e u n
ru p a

p e rta n d a

a ta w a

in d ik a to r

s a p e rti n ite n a n ra s i b in ta n g je u n g

ru p a d i a la m ,
n ite n a n

e k o lo g i tra d is io n a l

T a p i, s a n a ja n

D in a ja m a n

s a a n d i I n d o n e s i a ', k a a s u p p a t a n i s a w a h d i

k a g e ru s

m o-

p a ra

m ita n

k itu , b e d a je u n g

guyubna

w a rg a

d i T a ta r

p a ra

Sunda,

B aduy di D esa K anekes,

L ebak,

B a rite n

P a k id u la n ,

m a s ih te g u h p e n g k u h n g a g u ria k e u n e lm u
p a n g a w e ru h

e k o lo g i tra d is io n a l

s is te m

d in a m e la k p a re g o g o a ta w a n g a h a ru m a
w a ris a n p a ra k a ru h u n

S a m a la h w a k tu a y a p ro g ra m
, H ija u ,U r a n g
b le n g n a ,

B aduy m ah

kusabab

s a lu y u je u n g

R e v o lu s i

n o la k

d ia n g g a p n a

ta n d a -ta n d a

sagem h e n te u

a la m lin g k u n g a n (e k o s is te m )

d e s a n a , o g e h e n te u s a p a g o d o s je u n g a tu -

tra d is io n a l

sa c a ra

itu n g a n -itu n g a n

je u n g

ngahum a

p a ra

ngagaw ean

b ia s a n a

tia p

ngagunakeun

p o s is i ra s i b e n ta n g

d i la n g it,

b ia s a d itite n a n w a k tu fa ja r s a e n c a n s u b u h .
A ya

dua

b e n ta n g

anu

b ia s a

d ija d ik e u n

p a d o m a n k u U r a n g B a d u y p i k e u n 'm i g a w e
ta h a p a n -ta h a p a n

ngahum a,

n y a e ta

ben-

ta n g k id a n g (th e b e lt o f o rio n ) je u n g b e n ta n g k a rtik a (p le ia d e s ).
K usabab

m a ra n e h n a .

m u s im , k a tu t b is a n y u s u n

ngahum a

ta h a p a n

Nganalisis Parobahan Musim
g ra m

a n ta ra n a

p a ta n i.

p a ta n i

b a h e u la , s a e n c a n a y a p ro -

lo b a o g e a n u

la m u n

k itu ;

h e n te u

d i m a sa ra k a t

ru p a -ru p a

p a rib a s a

anu

a n ta ra

ta h a p a n -ta h a p a n

je u n g

p o s is i b e n ta n g

w a e , a y a p a rib a s a

m a ta k

h e ra n

B a d u y d ik e n a l
aya

aya

p a k a itn a

k a g ia ta n

hum a

d i a la m . C o n to n a

a n u k a te la h

ta n g g a l

Mangle No. 2387

30

Kllplne

HumilS

Unpild

2012

b ia s a n a

la m u n

usum

h a lo d o

m anuk

k a n g k a n g k o t b ia s a n a n g a n jre k d i w ila y a h
A s ia b a g ia n k a le r, ta p i la m u n u s u m h u ja n
m anuk

kangkangkot

w ila y a h

s e la ta n .

b ia s a

m ig ra s i

K usabab,

k itu

B a d u y b ia s a n y ir ik e u n .la m u n
kangkangkot

di

desana,

ka

U ra n g

aya m anuk

osok

d ia n g g a p

w a k tu n a m u s im h u ja n je u n g u s u m n g a h u m adi B aduy.
L am un

k u u ra n g

d itite n a n

to h -c o n to h

d i lu h u r,

b is a

tin a

con-

d is im p u lk e u n

y e n te ta la : U ra n g B a d u y n g a b o g a a n
p a n g a w e ru h

s is te m

(T ra d itio n a l

e k o lo g i

E c o lo g ic a l

S y s te m s ) a n u

cukup

e lm u p a n g a w e ru h
B a ra t (W e s te rn

e lm u

tra d is io n a l
K n o w le d g e

s a lu y u je u n g je u n g

s is te m

e k o lo g i O ra n g

S c ie n tific S y s te m s ). H a l

ie u o g e p e n tin g p ik e u n n g a ra m a lk e u n
p a ro b a h a n

m u s im

je u n g

soal

a d a p ta s i

pen-

d u d u k s u p a y a u la h g a g a l p a n e n . K u s a b a b
k itu , ru p a -ru p a

e lm u p a n g a w e ru h

e k o lo g i tra d is io n a l
le u w ih d ig ia tk e u n

di

p ik e u n

Bada panen, ngalantay pare (poto: net)VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA

s is te m

In d o n e s ia

kudu

d ita lu n g tik

ku

p a ra a h li ti p a g u ro n tin g g i. H a l ie u la in w a e
k id a n g

tu ru n

k u ja n g ,

H al

ie u

h a rtin a ,

la m u n p o s is i ra s i b e n ta n g k id a n g e n g g e u s
k a tin g a li

m uncul

di

upuk

tim u r

d in a

L a in k itu w u n g k u l, U ra n g B a d u y b ia s a
. oge ngagunakeun
m u s im

di

a la m ;

c ic ire n s o a l p a ro b a h a n
ngagunakeun

c ic ire n

p e n tin g p ik e u n n g a je m b a rk e u n
tis n a , b is a d ik a w in k e u n

w a k tu fa ja r, s a k a b e h n a U ra n g B a d u y k u d u

a ta w a in d ik a to r h a d im a

n g a m im itia n

d e s a n a . C o n to n a w a e , la m u n U ra n g B a d u y

te rn e k o lo g i O ra n g

e n g g e u s s e rin g

jo n g p a n g w a n g u n a n

hum a

n y a c a r le u w e u n g

saencana

(re u m a )'

(k u ja n g ), p ik e u n

u ru t

ku

p a ra n g

ngahum a.

m anuk

C o n to Iia n n a , s a p e rti k id a n g m a n c e r k u d u

te rn s ).

n g a s e u k H a rtin a ,

m ah

b e n ta n g

la m u n

k id a n g

(m a n c e ra n ),
p a re .

n g a m im itia n

nga-

Pon

w a rg a B a d u y k u d u
k itu

d e u i,

n g a g a m b a rk e u n

aya

re h n a

m angsa

k id a n g

p a re u m

kungkang.
b e n ta n g

ngaseuk
anu

b e n ta n g

k a te m p o

ngahum a

N y a e ta , p a ra ib a s a n a

h u lu

p a rib a s a

la m u n

k id a n g e n g g e u s h e n te u
la n g it,

k a tin g a li p o s is i

p e rs is d ilu h u re u n

kudu

m a n u k m ig ra s i d i

ngadenge

kangkangkot

re a n g

H a l ie u n u ru tk e u n

n y irik e u u

enggeus usum

re h n a

ku

{ C u c u lu s

U ra n g

d in a w a k tu

n g ijih je u n g

so ra

m ic ro p -

usum

e lm u p a -

n g a w e ru h w u n g k u l, ta p i o g e s a c a ra p ra k a ta w a " d ih ib rid -

k e u n " je u n g s is te m e lm u p a n g a w e ru h

pangaw angunan

B a ra t, p ik e u n

s is -

n g a ro -

d i In d o n e s ia , s a p e rti

p e rta n ia n

anu

le s ta ri

B aduy

je u n g ta n g g u h d in a n y a n g h a re u p a n s a g a la

h a rita ,

p a ro b a h a n

ngahu-

lin g k u n g a n ,

s a p e rti

ik lim , b a lu k a r tin a p e m a n a s a n

a n o m a li

g lo b a l.

m a . N g a u a lis is h a l ie u th e jig a n a m a h h e n te u

s a la h -s a la h

n u ru tk e u n

deui di

m anuk

e u re u n .

ra s /v a ria s i

te u in g .

ilm u

kangkakot
m anuk

M a rg a

b io lo g i
kaasup

la n ta rn a

(o rn ito lo g i),
.s a l a h

m ig ra s i.

s a h iji
N y a e ta

JOHAN ISKANDAR
Dosen Etnobiologijeung
Panaluntik Linqkunqan. UNPAD

a n u k a te la h b in ta n g

u la h

m e la k

H a l ie u ja d i

p a re

p a to k a n

lo b a
la m u n

k id a n g e n g g e u s r n a r e m .d i

a la m ,

b ia s a n a U ra n g B a d u y h e n te u w a s a (ta b u )
p ik e u n

m e la k

p a re .

K usabab

ta n e u h n a

d ia n g g a p e n g g e u s p a n a s , p a n o n p o e

eng-

g e u s n g a g e s e r k a k a le r. S a lia n ti e ta , la m u n
d ip a k s a k a e u n w a e m e la k p a re , p e n d u d u k
b a k a l n a n g g u n g re s ik o lo b a h a m a , s a p e rti
k u n g k a n g (tin g a li s e ra ta n Is k a n d a r,
K u s a b a b k itu , k u ja la ra n
k a le n d e r

ta n i

1 9 9 8 ).

a y a n a p a d o rn a n

tra d is io n a l,

U ra n g

B aduy.

d in a m e la k p a re je u n g p a n e n p a re h u m a
b ia s a n a k o m p a k

p is a n , w a k tu n a

H a ] ie u m a n g ru p a
a d a p ta s i
nyegah

kana

ru p a -ru p a

lo b a

b a re n g .
p ik e u n

k o n d is i ik lirn , je u n g

ceuyahna

b ia s a n a

u p a y a p e n tin g

ham a

p a re ,

h a m a p a re re n g se p a n e n

p a ra e h ,

m a rg a

k a d a h a ra n a n a

la n ta ra n
deui

K u s a b a b k itu o g e h e n te u

b is a

kusabab
p a re ,

h e n te u

di

hum a.

m a ta k

h e ra n ,

n e p i k a k iw iri d i h u m a B a d u y m a h h e n te u
p e rn a h

k a ta ra ja n g

s e riu s jig a d i s a w a h .

ham a

w e re n g

anu

Panen di huma (poto: net)

31