Final Book I Tetum August 2005

REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA
TIMOR-LESTE

Orsamentu Jeral Estadu ba tinan 2005-06
Dokumentu Orsamental N° 1

Prepara hósi Ministériu Planu i Finansas
Repúblika Demokrátika Timor-Leste

ÍNDISE
ÍNDISE .............................................................................................................................................. 1
TABELAS NO GRÁFIKUS ..................................................................................................................... 3
PARTE 1 – PANORAMA ....................................................................................................................... 5
ORSAMENTU FONTES KOMBINADAS ......................................................................................................................... 6
POZISAUN ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN ................................................................................................... 8
EZEKUSAUN DESPEZAS NO ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN ............................................................................10
POLÍTIKA POUPANSAS NO FUNDU MINARAI ..............................................................................................................11
PROGRAMA INVESTIMENTU SEKTORIAL (PIS)............................................................................................................12
PROGRAMA APOIU BA KONSOLIDASAUN (PAC).........................................................................................................13

PARTE 2 –DEZENVOLVIMENTUS PRINSIPAIS IHA NASAUN................................................................. 17

PARTE 4 – RESEITAS ........................................................................................................................ 28
TOTAL RESEITAS ...................................................................................................................................................28
RESEITAS MINARAI ..............................................................................................................................................29
KAIXA 4.1 METODOLOJIA (MÉTODU) NO PRESSUPOSTU (PREVENSAUN)................................................................29
Riskus.......................................................................................................................................................................... 31

RESEITAS NEBÉ LAÓS MINARAI NIAN ........................................................................................................................32
RESEITAS AJÉNSIAS AUTÓNOMAS ...........................................................................................................................35

PARTE 5 – FUNDU MINARAI ............................................................................................................... 36
INFORMASOENS BA FUNDU NO KONSULTAS ..............................................................................................................36
PRINSIPIU PRINSIPAL KONA BA KONSEITU (HANOIN) ..................................................................................................36
ASPEKTUS PRINSIPAIS FUNDU MINARAI NIAN ............................................................................................................37
POLÍTIKA BA POUPANSAS .......................................................................................................................................40
KÁLKULU NÍVEL ESTIMADU BA DESPEZAS SUSTENTÁVEIS .........................................................................................41

PARTE 6 – DESPEZAS ....................................................................................................................... 45
PERSENTAJENS SEKTORIAIS ORSAMENTU ESTADU NIAN NO FONTES KOMBINADAS ..................................................45
JAPAUN FÓ TULUN NEBÉ LAÓS PROJEKTUS ..............................................................................................................48
MEDIDAS PRINSIPAIS FOUN BA ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN NO DESPEZAS ...........................................................48

PANORAMA ...........................................................................................................................................................48
PROGRAMA KONABÁ APOIU BA KONSOLIDASAUN (PAK) .............................................................................................55
NUMERU NO KESTAUN HIRAK KONABÁ FUNSIONARIU SIRA ..........................................................................................56
KUADRU KONABÁ FINANSIAMENTU NO MEDIDA BALUN HOSI MINISTERIU BA MINISTERIU SELUK NO HOSI
SEKRETARIU ESTADU IDA BA SEKRETARIU ESTADU SELUK .........................................................................................58
Gabinete Presidente nian ........................................................................................................................................... 58
Parlamentu Nasional................................................................................................................................................... 60
Gabinete Primeiru-Ministru nian no Presidensia Konsellu Ministru sira nian ............................................................ 63
Ministeriu Defeza ........................................................................................................................................................ 68
Sekretariu Estadu Konsellu Ministru nian................................................................................................................... 72

MINISTERIU ADMINISTRASAUN ESTATAL ...................................................................................................................74
Ministeriu Interior (la sura ho PNTL)........................................................................................................................... 79
Polisia Nasional Timor-Leste nian (PNTL) ................................................................................................................. 83
Ministeriu Dezenvolvimentu ........................................................................................................................................ 87
Ministeriu Justisa......................................................................................................................................................... 91
Ministeriu Agrikultura, Floresta no Peska ................................................................................................................... 97
Ministeriu Edukasaun no Kultura .............................................................................................................................. 106
Ministeriu Saude ....................................................................................................................................................... 112
Ministeriu Traballu no Reinsersaun Komunitaria (halo sosiedade bele simu fali ema hirak ne’ebé lakon naran di’ak)

................................................................................................................................................................................... 117
Ministeriu Negosiu ho Rai Li’ur no Kooperasaun ..................................................................................................... 122
Ministeriu Planu no Fiinansa......................................................................................................................................... 0
J.NEVES .................................................................................................................................................................

1

Ministériu Transportes ho Kominikasaun nian ............................................................................................................. 6
Ministériu Obras Públikas nian ................................................................................................................................... 11
Ministériu Rekursus Naturais, Minerais i Polítika Energétika nian............................................................................. 15
Secretáriu Estadu Juventude i Desportu nian ............................................................................................................ 18
Tribunais...................................................................................................................................................................... 21
Autoridade Bankaria i Pagamentus nian .................................................................................................................... 24
Servisu Públiku Radiodifuzaun Timor-Leste nian....................................................................................................... 26
Provedor Direitus Humanus........................................................................................................................................ 30
Ajénsia Autónoma - Servisu Eletrisidade Timór-Leste nian ....................................................................................... 34
Ajénsia Autónoma sira seluk ...................................................................................................................................... 36
BALUN 7 – DEKLARASAUN RISKU NIAN ...................................................................................... 38

RISKU ORSAMENTÁL XAVE – RESEITA NIAN .........................................................................................................38

Fundu Petrolíferu ........................................................................................................................................................ 38

Tasi Timór ................................................................................................................................................................... 39
Kontribuisaun Doadór sira nian .................................................................................................................................. 39
Risku Jerál sira............................................................................................................................................................ 39

RISKU ORSAMENTÁL XAVE – DESPEZA .................................................................................................................39
UNMISET no Avaliasaun ONU nian ........................................................................................................................... 40
Alterasaun iha Presu Kombustível nian...................................................................................................................... 40
Prosesu Eleitorál sira oin mai ..................................................................................................................................... 40
Nesesidade Kapitál ba Defeza no ba Polísia ............................................................................................................. 40
Subsídiu FCTL nian ba Eletrisidade Timór-Leste....................................................................................................... 40
Ezekusaun orsamentál ............................................................................................................................................... 41

ANEKSU 1 ORSAMENTU JERÁL ESTADU NIAN (ESKLUÍNDU AJÉNSIA AUTÓNOMA SIRA ($000) .....................................42
ANEKSU 2 ORSAMENTU JERÁL ESTADU NIAN (INKLUÍNDU AJÉNSIA AUTÓNOMA SIRA) ($000)........................................43
ANEKSU 3 ORSAMENTU JÉRAL ESTADU DOTASAUN SIRA HOSI 2005-06 NO ESTIMATIVAS BA 2006-07 TO’O 200809 PROGRAMA IDA-IDAK ($000) ..............................................................................................................................44
ANEKSU 3 PLANU KAPITÁL NO DEZENVOLVIMENTU BA TIMÓR-LESTE 2005-06 TO’O 2008-09 .................................83
ANEKSU 4 MAPA DOTASAUN ORSAMENTU JERÁL ESTADU ($000) .............................................................................98
ANEKSU 5 PERFÍL FUNSIONÁRIU NIAN ....................................................................................................................111

ANEKSU 6 GUIA BA UTILIZADÓR ............................................................................................................................119

2

TABELAS NO GRÁFIKUS
TABELA 1.1 ORSAMENTU FONTES KOMBINADAS LAÓS MINARIA NIAN TINAN 2004-05 TO’O TINAN 2008-09 ($M).............................................7
TABELA 1.2 SALDUS ESTIMADUS BA PTP/ NO PROPOSTU FUNDU MINARAI TIMOR-LESTE NIAN TINAN 2004-05 A 2008-09 ($M)........................7
TABELA 1.3 POUPANSAS ESTIMADAS BA TIMOR-LESTE TINAN 2004-05 TO’O TINAN 2008-09 ($M).....................................................................7
GRÁFIKUS1.1 MOVIMENTUS IHA FOLIN MINARAI NIAN NO SUPOSISOENS 1986 – 2011 .....................................................................................8
TABELA 1.4 SALDU FISKAL BA ESTADU HÓTU TUIR SENÁRIU FOLIN MINARAI BASE, ALTUS NO BAIXUS ..............................................................8
TABELA 1.5 ORSAMENTU JERAL ESTADO NIAN BA TINAN 2004-05 A 2008-09 ($M) ....................................................................................9
GRÁFIKUS 1.2 RESEITAS MINARAI NO DESPEZAS SUSTENTÁVEIS BA RESEITAS MINARAI ..................................................................................11
TABELA 1.6 ORSAMENTU FONTES KOMBINADAS TINAN 2004-05 TO’O TINAN 2008-09 ($M) .........................................................................15
TABELA 1.7 ORSAMENTU DE FONTES KOMBINADAS TINAN 2004-05 TO’O TINAN 2008-09 (% PIB NIAN).......................................................16
TABELA 2.1 TENDÊNSIAS IHA ASISTÉNSIA BA TIMOR-LESTE ($M) ......................................................................................................................
TABELA 3.1 PRINSIPAIS KOMPONENTES BA PIB ($M) ........................................................................................................................................
TABELA 3.2 TAXAS DE KRESSIMENTU NO KONTRIBUISOENS BA KRESIMENTU PIB NIAN (%) TINAN 2001-2003 ...................................................
TABELA 3.3 TAXAS DE KRESIMENTU BA PIB REAL ..............................................................................................................................................
TABELA 3.4 TAXAS BA PIB NOMINAL TINAN 1999-00 TO’O TINAN 2008-09 ......................................................................................................
GRÁFISO 3.1 DESPEZA HÓSI AJENTES MANUTENSAUN PAZ ONU NIAN, ASISTÉNSIA INTERNASIONAL SELUK NO ORSAMENTU ESTAD NIAN NO

PIB NEBÉ LAÓS MINARAI NIAN. ................................................................................................................................................................
TABELA 4.1 TOTAL ESTIMADU BA RESEITAS TIMOR-LESTE NIAN ($M) ............................................................................................................28
TABELA 4.2 PRESSUPOSTUS BA FOLIN MINARAI MUNDIAL ($ BARRIL IDA).......................................................................................................29
TABELA 4.3 ESTIMATIVA RESEITAS MINARAI NIAN ($M) ..................................................................................................................................30
GRÁFISO 4.1 ALTERASOENS IHA FOLIN MINARAI MUNDIAL – BASE WTI ($ BARRIL IDA) ....................................................................................31
GRÁFISO 4.2 RESEITAS MINA RAI TIMOR-LESTE NIAN IHA TINAN 2004-05 NO 2022-23 NIA LARAN ....................................................................31
TABELA 4.4 SENÁRIUS BA RESEITAS TASI TIMOR ..........................................................................................................................................32
TABELA 4.5 RESEITAS NEBÉ LAÓS MINARAI NIAN ($M) ....................................................................................................................................32
TABELA 4.6 TAXAS, PAGAMENTUS BA UTILIZASAUN NO RESEITAS SELUK($M) ...............................................................................................33
TABELA 4.7 RESEITAS BA AUTORIDADES PÚBLIKAS NEBÉ LAÓS FINANSEIRAS ($M) .........................................................................................35
DIAGRAMA 5.1 HALO PREVIZAUN OINSÁ FUNDU MINARAI SEI FUNSIONA IHA TIMOR-LESTE ...............................................................................39
TABELA 5.1 O FUNDU MINARAI ......................................................................................................................................................................39
GRÁFISO 5.1 RESEITAS MINARAI NO DESPEZAS SUSTENTÁVEIS RESEITAS MINARAI NIAN ................................................................................40
DIAGRAMA 5.2 KÁLKULU BA RENDIMENTUS SUSTENTÁVEIS RESEITAS MINARAI NIAN .......................................................................................42
TABELA 6.2 RESEITAS MINARAI NIAN NEBÉ DESKONTA TIHA ONA ....................................................................................................................44
TABELA 6.1 ORSAMENTU FONTES KOMBINADAS TINAN 2005-06.................................................................................................................46
TABELA 6.2 AGRUPAMENTU MINISTÉRIUS SIRA NIAN IHA SEKTORES PDN / PIS NIA LARAN .............................................................................47
TABELA 6.3 TOTAL BA AFEKTASOENS ORSAMENTU JERAL ESTAD U NIAN TINAN 2005-06 ........................................................................49
TABELA 6.4 MEDIDAS PRINSIPAIS ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN TINAN 2005-06 A 2008-09 ...............................................................50
TABELA 6.5 O ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN (GOVERNU JERAL) VALORES AGREGADUS........................................................................

TABELAS 6.6 REALIZASOENS KONTRA ALVUS PAT NIAN TINAN 2005-06 TO’O TINAN 2008-09 (%) .....................................................................
TABELA 6.7 TOTAL FUNSIONÁRIUS TINAN 2005-06 ............................................................................................................................................
TABELA 6.8 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS GABINETE PREZIDENTE NIAN ($000)
TABELA 6.9 VISTA JERAL DE FINANSIAMENTO SONSOLIDADO E FUNSIONÁRIUS PARLAMENTO NASIONAL ($000) ........................................60
TABELA 6.10 VISTA JERAL FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS GABINETE PRIMEIRU-MINISTRU NO PREZIDÉNSIA CDM ($000)63
TABELA 6.11 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTRU DEFEZA ($000)............................................................. 68
TABELA 6.14 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS SEKRETÁRIU ESTADU KONSELLU MINISTRUS ($000)............72
TABELA 6.13 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU ADMINISTRASAUN ESTATAL ($000).............74
TABELA 6.16 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU INTERIOR (EXSL PNTL) ($000) ..................79
TABELA 6.17 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS PNTL ($000)...............................................................83
TABELA 6.18 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU DEZENVOLVIMENTU ($000)......................87
TABELA 6.19 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU JUSTISA ($000)........................................91
TABELA 6.20 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU AGRIKULTURA, FLORESTAS I PESKAS ($000)..97

3

TABELA 6.21 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU EDUKASAUN I KULTURA ($000).....................106
TABELA 6.22 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU SAÚDE ($000) ..........................................112
TABELA 6.23 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU TRABALLU I REINSERSAUN KOMUNITÁRIA
($000).............................................................................................................................................................................................117

TABELA 6.24 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU NEGÓSIUS ESTRANJEIRUS I KOOPERASAUN
($000).............................................................................................................................................................................................122
TABELA 6.25 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU PLANU I FINANSAS ($000) ............................0
TABELA 6.26 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU TRANSPORTES I KOMUNIKASOENS ($000) ......6
TABELA 6.27 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU OBRAS PÚBLIKAS ($000)............................11
TABELA 6.28 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS MINISTÉRIU REKURSUS NATURAIS, MINERAIS I POLÍTIKA
ENERJÉTIKA ($000) ..........................................................................................................................................................................15
TABELA 6.30 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU FUNSIONÁRIUS SEKRETÁRIU JUVENTUDE NO DESPORTU ($000) ................18
TABELA 6.31 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS TRIBUNAL SIRA NIAN ($000)..........................................21
TABELA 6.32 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS AUTORIDADE BANKÁRIA I PAGAMENTUS ($000) ...........24
TABELA 6.33 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS SERVISUS PÚBLIKUS RADIU DIFUSAUN TIMOR-LESTE
($000)...............................................................................................................................................................................................26
TABELA 6.34 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS PROVEDOR DIREITUS HUMANUS ($000) ........................30
TABELA 6.35 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS SERVISU ELEKTRISIDADE TIMOR-LESTE ($000) ............34
TABELA 6.36 KUADRU FINANSIAMENTU KONSOLIDADU NO FUNSIONÁRIUS AJÉNSIAS AUTÓNOMAS SELUK $000).............................36

4

PARTE 1 – PANORAMA
To’o loron ohin, Timor-Leste sonsegue duni rezultadu oin-oin iha implementasaun Planu Dezenvolvimentu

Nasional (PDN). Iha dezafius boot rua nebé Timor-Leste teinke fó resposta atu nune’e bele hala’o polítika
PDN nian. Uluk nana’in, polítika no programa Governu nian tuir hateten iha Programa Investimentu
Sektorial(PIS) teinke hala’o finansiamentu no implementasaun. Tuir fali mai, Governu teinke hasai
Orsamentu ba despezas iha nível boot liu nebé sustentável husi nia reseita rasik, nune’e mos bele
aumenta nível despeza Orsamentu nian hó forma ida nebé diak. Parseiru Dezenvolvimentu sei fó tulun hódi
tau sés tiha dezafius, hódi fó nafatin sira nia kontribuisaun ba programa PIS, fó assisténsia téknika,
kaPACitasau no kontribuisaun ba assisténsia iha programa apoiiu konsolidasaun nian.
Iha Panorama ida ne’e koalia kona ba kestaun hanesan tuir mai ne’e: Orsamentu Fontes Kombinadas;
Orsamentu Jeral Estadu nian; hala’o Orsamentu; polítika poupansa no Fundu Minarai; iha tan servisu barak
atu dezenvolve PIS; defini Programa Apoiu ba Konsolidasaun (PAC) no polítika diak atu hasa’e tan
ekonomia. Halo konkluzaun, no nu’udar komponente ida PIB nian, iha tabela ida nebé hatudu pozisaun
fiskal konsolidada ba Timor-Leste.

5

ORSAMENTU FONTES KOMBINADAS
Orsamentu Fontes Kombinadas iha tinan 2005-06 sei laiha finansiamentu ba tinan hat oin mai nia laran. Sei
sai nune’e wainhira total estimativu ba despezas PIS nian a’as liu total rekursus finanseirus nebé iha, hahú
hósi nível Orsamentu Estadu sustentável nebé konta tiha ona no ba komprimissus despezas nian nebé
Parseirus Desenvolvimentu uza daudaun. Halakon défise finansiamentu ida ne’e sai hanesan dezafiu fiskal

boot ida nebé Timor-Leste sei hasoru ba dala uluk no ba nia Parseirus Dezenvolvimentu.
PIS haré katak presiza osan dólar tokon $988m ba despezas, ka osan dólar besik tokon $247m iha tinan
ida, ba tinan hat oin mai nia laran, atu nune’e bele implementa diak liu tan no bele hetan objestivu nebé difini
tiha ona iha PDN no Objestivu Dezenvolvimentu Miléniu nian ba Timor-Leste. Estimativa ida ne’e hanesan
rezultadu análize ida nebé boot ba dezenvolvimentu Timor-Leste nian, hanesam kontribuisaun finanseira
nebé mais ou menus diak hósi Parseirus Dezenvolvimentu no teinke implementa kaPACidade atu hala’o
projektus desenvolvimento. Tuir planu Governu nian sei hamenus despeza atu nune’e bele hamenus kiak no
hatun taxa dezenvolvimentu ekonómiku no sosial nian iha Timor-Leste.
Governu maka sei hala’o rasik nia rekursus (riku soi) lolós no nune’e bele evita “maldisaun ba rekursus”
nebé maka hamonu nasaun barak nebé sei hala’o hela dezenvolvimentu no iha riku soi barak. Nuné, TimorLeste sei gasta nível sustentável no sei poupa reseitas seluk-seluk hósi Fundu MInarai, atu nune’e bele
respeita prinsípiu justisa gerasional atu uza rekursus hósi fontes nebé sei labele hetan tan ona.
Maske panorama iha indústria minarai nian sempre hetan riskus, folin minarai nian nebé a’as iha merkadu
mundial (daudaun ne’e ka haré ba tempu nebé sei mai) no dezenvolvimentu nebé hala’o diak iha projektu
Bayu Undan daudaun ne’e fó osan maka’as no sei bele fó tan ba tempu oin mai. Timor-Leste sei hala’o
polítika poupansas nian maka’as hódi uza nia Fundu Minarai atu: halo poupansas nebé maka’as duni hahú
hósi reseitas minarai hanesan mekanismu investimentu nian ida atu konserva nafatin rekursus nia valor,
hetan rendimentu no nune’e bele fó garantia ba gerasaun tuir mai hetan mos benefísiu hósi reseita minarai
nian ne’e.
Nível sustentadu ba despezas daudaun ne’e hetan estimativa liu tiha osan dólar tokon $138m iha tinan
2005-06, aumenta liu tan ba osan dólar tokon $155m iha tinan 2008-09. Nune’e Governu sei hala’o polítika

despezas klaru hó aumentu signifikativu liu ba gastus iha tinan 2005-06 no ba tinan hirak tuir mai. Hanesan
exemplu, despezas iha tinan 2005-06 sei aumenta liu porsento 30%. Revizaun Semestral no Orsamentus
Futuru nian sei uza atu hódi aumenta tan ba despezas to’o hetan estimativa sustentável ba despezas hirak
ne’e no hódi monitor níveis exekusaun nian. Governu hakarak katak despezas Orsamentu Estadu nian
wainhira persentajem total despezas nian aumenta maka’as hósi proporsaun ida nebé ki’ik tebes (menus
hósi porsentu 40%) ba despezas fontes kombinadas iha tinan 2004-05 ba proporsaun (mais ou menus
porsentu [60] % ba despezas tinan 2008-09.
Despesas seluk fontes kombinadas nian sei halo parte iha programas bilaterais no multilaterais nebé nia
finansiamentu mai hósi Parseiros Dezenvolvimentu. Rejistu Assisténsia Esterna (RAE) hatudu katak
kompromissus despezas nebé hala’o hósi Parseirus Dezenvolvimentu tun ba nível ki’ik liu iha tinan hat oin
mai nia laran. Henasan exemplu, tun mais ou menus osan dólar tokon $108m iha tinan 2004-05 ba mais ou
menus osan dólar tokon $58m iha tinan 2005-06, sei tun liu tan ba mais ou menus osa dólar tokon $6m iha
tinan 2008-09. Atu hetan tulun ba despezas hósi Parseirus Dezenvolvimentu tuir nesessidade ba
dezenvolvimentu Timor-Leste nian maka hanesan dezafiu boot ba Timor-Leste rasik no ba nia Parseirus
Dezenvolvimentu sira. Governu akonsella Parseirus Dezenvolvimentu atu sira bele servisu liu hósi Grupus
Sektoriais Traballu nian atu nune’e sira bele hala’o hamutuk servisu kona ba Programas seluk-seluk tan
nebé halo parte mos iha PIS.
Tabela 1.1 hatudu estimativas despezas, reseitas no finansiamentu ba Orsamentu Fontes Kombinadas
Nebé Laós Minarai Nian ba tinan 2005-06, tama mos kontribuisoens
Osamentu no Parseirus
Dezenvolvimentu. A Tabela 1.2 hatudu dezenvolvimentu estimadu Fundu Minarai nian.

6

Tabela 1.1
Orsamentu Fontes Kombinadas Nebé Laós Minarai Nian tinan 2004-05 to’o 2008-09
($m)
2004-05

2005-06

2006-07

2007-08

2008-90

Orçamento Geral do Estado Comprometido

195
87

180
122

152
120

141
127

132
125

604
494

Parceiros de Desenvolvimento Comprometido

108

58

32

14

6

109
988

Decisoes Tomadas

Total de Despesas no PIS

197

234

259

262

233

87

122

120

127

125

494

110

112

139

135

108

494

2

54

107

121

102

385

Orçamento Geral do Estado
Parceiros de Desenvolvimento

Total 4
Anos

Compromisso Requirido dos Parceiros de
Desenvolvimento

Tabela 1.2
Saldu Estimadu PTP/ no Propostu Fundu Minarai Timor-Leste nian tinan 2004-05
to’o tinan 2008-09 ($m)
2005-06

2006-07

2007-08

2008-09

Saldo (Princípio)

63

108

235

352

Receitas Petrolíferas

41

177

168

199

Saídas

0

59

64

68

Juros

5

9

13

19

108

235

352

503

Saldo (Fim do Ano)

Tabela 1.3
Poupansas Estimadas Timor-Leste nian tinan 2004-05 to’o tinan 2008-09 ($m)
2004-05
Est
63
228
291

Fundo Petrolifero/Primeiro Tranche Petrolifero
Fundo Consolidado de Timor-Leste
Total Saldo (Fim do Ano)

2005-06
Est
108
266
374

2006-07
Est
235
266
500

2007-08
Est
352
266
618

2008-09
Est
503
266
768

Hanesan bainbain estimativas hirak ne’e bele hetan riskus no bele iha mudansa. Bele hetan mos mudansa
maka’as tamba haré ba folin minarai nian nebé sa’e maka’as no komprimissus ba despezas hósi Parseirus
Dezenvolvimentu nebé refere kona ba programas Bilaterais / Multilaterais.
Hanesan ezemplu, folin minarai mundial sa’e tun entre osan dólar $32 no osan dólar $56 iha tinan 2004,
hódi hetan variasaun ida ba osan dólar $24. Mudansa nível ida ne’e lalais no maka’as tebes lori
konsekuensias nebé boot ba Timor-Leste. O Gráfiku 1.1 hatudu folin minarai mundial nian nebé tun sa’e no
haré liu ona ba estimativas reseitas iha Orsamentu ba tinan 2005-06. Aspektu importante ida maka bele
hatudué riskus boot kona ba alterasoens folin minarai nian mundial ba tempu oin mai, minarai nia folin bele
mos sa’e liu ka tun liu hósi estimativa nebé halo tiha ona.

7

Gráfiku 1.1
Movimentu Folin Minarai nian no Supozisoens 1986 – 2011
60

$ por Barr

50
40
30
20
10

Ano
Cenário Alto

Preço do Dia e Baso

2010
2011

2008
2009

2006
2007

2004
2005

2002
2003

2000
2001

1998
1999

1996
1997

1994
1995

1992
1993

1990
1991

1988
1989

1986
1987

0

Cenário Baixo

A Tabela 1.3 mostra Senáriu ida ne’e hatudu kona ba valor A’as, nebé folin minarai nian osan dólar $5 de’it
a’as liu nebé hatudu iha Senáriu Baze, nebé maka sei hasa’e iha fiskais. Maske nune’e hatudu mos Senáriu
hó valores Baixus, nebé folin minarai nian osan dólar $10 de’it ki’ik liu ba senáriu baze no iha kazu ida ne’e
sei la hasa’e fiskais ne’e hakarak hateten katak polítikas ba despezas sei la sustentável no estratéjia fiskal
Governu nian teinke haré hikas fali.

Tabela 1.4
Saldu Fiskal Estadu nian Hótu tuir Senárius folin minarai nian Baze, Altus (A’as) no
Baixus (Ki’ik)

2005-06

2006-07

2007-08

2008-09

4 Anos

Cenário Base

86

129

120

153

Cenário Baixo

15

41

28

31

115

118

162

149

305

735

Cenário Alto

488

POZISAUN ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN
Dezenvolvimentus nebé siignifikativu liu, iha pozisaun Orsamentu Estadu nian ba médiu prazu, hahú hósi
Orsamentu Jeral Estadu iha tinan 2004-05, mai hósi reseitas minarai nian nebé influensia ma’as tebes ba
Tesouru (no sei sai nu’udar Fundu Minarai hanesan popupansa no Jeral ba Orsamentu) nune’e bele foti
Orsamentu Estadu hódi hala’o despezas, hódi halakon défise finansiamentu ba Fundu Konsolidadu TimorLeste nebé bele haré iha Orsamentu Jeral ikus Estadu nian no iha poupansas signifikativas iha Fundu
Minarai. Tabela 1.4 hato’o pozisaun médiu prazu ba Orsamentu Estadu.

8

Tabela 1.5
ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN TINAN 2004-05 TO' 2008-09 ($m)
2004-05
Est
Administração Pública
Receitas Total

2005-06
Est

2006-07
Est

2007-08
Est

2008-09

Total
4 Anos

306

205

235

232

263

935

33
27
6

36
27
9

39
28
11

41
29
12

44
30
13

160
114
46

243
194
49
0

159
112
41
6

186
135
42
9

181
127
41
13

219
113
86
19

744
487
210
47

31

10

11

11

1

32

79
28
34
2
9

112
29
47
6
24

109
31
48
4
19

115
32
47
4
24

112
33
48
4
19

447
126
190
18
86

5

4
2

4
2

6
3

5
3

19
9

Saldo Orçamental da Administração Pública Total

228

93

126

118

150

488

Investimentos Total
Capitalização da ABP

-

11
11

-

-

-

Saldo Fiscal da Administração Pública

228

83

126

118

150

477

Agências Autônomas
Receitas
Transferencias do Governo Central
Autoridades Públicas Não financieiras
Despesas
Autoridades Públicas Não financieiras

-

-

-

-

-

Receitas Domésticas
Impostos Domésticas
Outras Receitas Domésticas
Receitas Petrolíferas
Impostos Petrolíferas
Direitos e Juros do Mar de Timor
Outras Receitas Petrolíferas
Apoio Directo ao Orcamento do Estado
Despesas Total
Salários
Bens e Serviços
Capital Menor
Capita de Desenvolvimento
Subsidios (aos APNF)
Capital Subsidisado pelo Governo Geral

Saldo Fiscal Agências Autônomas

-

5
8

-

Saldo Fiscal Todo o Estado

6
10

6
12
-

8
12
-

11
11

8
13
-

28
47

14

16

18

20

21

75

0
228

83

126

118

150

477

Iha estimativa ba reseitas Orsamentu Estadu nian nebé sa’e liu fali reseita ida uluk, tuir tabela iha Parte 4.
Ne’e tanba reseitas Minarai nian nebé maka sa’e liu. Reseitas minarai nian sa’e maka’as tanba folin minarai
nian mos sa’e maka’as iha mundu hó folin daudaun ne’e osan dólar $50 barril ida, hafoin minarai nia folin
tun sa’e ba osan dólar $32 no dólar $56 barril ida iha tinan 2004 foin hahú. Liu tan ida ne’e, merkadu sira
hein katak daudaun ne’e folin minarai nian iha tempu oin mai sei sa’e liu fali uluk, ba tinan 2010 mais ou
menus osan dólar $38, valor ida ne’e a’as liu dólar $28 nebé hein tiha ona iha tinan ida nia laran.
Governu nia polítika katak gasta maibé gasta lolós ba buat nebé presiza atu gasta. Hó reseitas minarai nian
nebé a’as liu nia estimativa haré katak sei aumentu iha despezas ba Orsamentu Jeral Estadu nian iha tinan
2005-06. Hanesan exemplu, sei aumenta osan dólar tokon $77.8m iha tinan 2004-05 ba osan dólar tokon
$106.4m iha 2005-06, nebé hatudu katak iha aumentu ida liu porsentu 35%. Governu halo planu atu haré
no hafoun fila fali nia desizaun sira ba despezas iha Revizaun Semestral no iha Orsamentu ba tempu oin
mai, hó hanoin atu aumenta despezas iha médiu prazou to’o nia nível sustentável, nebé daudaun iha
estimativa hó osan dólar tokon $157m iha 2008-09.
Iha aumentu maka’as liu iha despezas atu kaer metin responsabilidade prinsipal sira no kontinua nafatin
hala’o finansiamentu nian iha sektor públiku hósi Parseirus Dezenvolvimentu ka finansiamentu hirak nebé
hala’o tiha liu hósi aktividades PIS nian. Hakat ona uitoan tuir dalan ba objektivu ida ne’e iha tinan 200405, hó aktividades oi-oin no kontribuisoens nebé bele hala’o Orsamentu Estadu nian, hanesan tuir mai ne’e:


Ministériu Saúde – estabelese laboratóriu patolojia forense;


Ministériu Agrikultura, Florestas i Peskas – estabelese rejime kaer ikan nian iha tasi no
hasai lisensa atu kaer ikan, aumenta servisu investigasaun agríkola no kriasaun rede nasional ida
atu hósi serve diak liu tan rejiaun sira;

9






Ministériu Defeza – toma konta kontratu esternu atu fó apoiu ba lojístika;
Hadia’a sistema atu fahe teknolojia komunikasaun no informasaun Governu nian;
Halo billete identidade ba ema Timor Oan sira;
Halo administrasaun ba lei foun investimentu nian;
Hatan exijénsias hanesan ba finansiamentu nian iha Edukasaun no Saúde tanba aumentu
no partisiPACaun populasaun nian.

Parte 6 iha tan informasoens kona ba despezas.

EZEKUSAUN DESPEZAS NO ORSAMENTU JERAL ESTADU NIAN
Maske Governu hakarak aumenta tan servisu no hamenus kiak liu hósi despezas Orsamentu Estadu nian
lalais liu diak liu tan, no estimativa ba nível sustentável despezas nian sei ki’ik, iha mos limitasaun seluk
nebé bele hamenus despezas iha tinan 2005-06. Lori tempu atu dezenvolve planus ba despeza nebé bele
justifika osan gasta nian no ba osan nebé bele atu gasta . Aspektu importante ida nebé bele haré maka total
ba gastus nebé halo iha tinan 2004-05 kontinua ki’ik nafatin tuir planu, ne’e bele dehan katak planeamentu
diak ba despeza importante tebes atu bele konsegue rezultadu diak
Atu hamenus despezas depende mos ba kapasidade funsaun públika nian oinsá implementa programas no
hala’o projektus. Iha tinan ida liu ba nia laran fó tiha ona atansaun boot ba kestaun. Iha resposta oin-oin atu
hala’o didiak ba, inklui mos: alterasaun estrutural; revizaun no reforma prosessu; no bele kompreende didiak
sistema aprovizionamentu ba fatin hótu-hótu. Nesessidade atu aumenta nível ezekusaun fahe ba parte
Governu nian no ba parte Parseirus Dezenvolvimentu. Medidas hóla tiha ona no medidas seluk teinke hóla
hó forma nebé maka ezekusaun orsamental iha tinan 2005-06 bele a’as liuliu fali iha tinan fiskal daudaun
ne’e. Iha medidas hirak ne’e maka hanesan tuir mai ne’e:








PIS dezenvolve programas despeza hó objektivu atu alkansa meta nebé estabelese tiha
ona iha PDN no Objektivus Dezenvolvimentu Miléniu. Knar refinasaun no implementasaun
programas PIS nian sei hala’o hósi Governu no Parseirus Dezenvolvimentu liu hósi Grupus
Sektoriais Traballu.
Alterasoens iha estrutura Governu hanesan realiñamentu Ministériu sira no nomeasaun
Sekretarias Estadu foun hanesan resposta direkta ba kestaun ida ne’e.
Iha tinan ikus liu ba Primeiru-Ministru estabelese no supervisiona tiha ona komissaun ida
hó intensaun atu ezamina no monitoriza ezekusaun orsamental hósi
Ministérius
operasionais sira.
Hakotu revisoens prosessu aprovizionamentu iha Ministériu Planu i Finansas (MPF) atu
hamutuk hó sira seluk, konsidera aumentu nível kompras nebé halo direktamente hósi
Ministérius operasionais la presiza atu tuir prosessu aprovasaun sentral nebé administra
hósi MPF. Iha mos konsiderasaun ba kestoens seluk tan hó impaktu iha administrasaun ba
despezas Orsamentu Estadu nian iha distritus.
Presiza servisu liu tan atu nune’e Funsionárius sira bele hetan informasaun no instrusaun
kona ba prosessu aprovizionamentu no oinsá atu hala’o knar iha MPF nia laran.
Halo tuir exemplu Ministériu Saúde, Ministérius Edukasaun, Kultura, Juventude no
Desportu, Agrikultura, Florestas i Peskas no Transportes Komunikasoens no Obras
Públikas mos nomeia tiha ona funsionário atu hala’o knar direktamente hamutuk iha
Aprovizionamentu atu bele hala’o lalais liu tan prosessu aprovizionamentu no nune’e hadi’a
diak liu tan níveis ezekusaun orsamental.

10

POLÍTIKA POUPANSAS NO FUNDU MINARAI
Nasaun barak nebé sei hala’o hela dezenvolvimentu iha riku soi barak hetan terus “maldisaun iha rekursus”.
Sala ida nebé nasaun hirak ne’e halo maka gasta hótu tiha sira nia reseitas nebé sira hetan hódi la poupa
balu ba tempu oin ma no hó níveis despezas nian sa’e tun tuir folin sasan sira nian.
Goveruo lakohi atu halo tuir sala nebé nasaun hirak ne’e halo nebé riku iha rekursus barak. Governu
adopta tiha ona polítika poupansas no harí ona Fundu Minarai atu mantem no hala’o nia poupansas nebé
mai hósi reseitas minarai.
Xave ba polítika poupansas Timor-Leste nian maka despezas konkretas teinke adapta iha médiu prazu tuir
akordu hó nível despezas sustentáveis. Nível sustentável ida ne’e bazeia ba estimativas reseitas minarai
daudaun ne’e nian no ba tempu oin mai. Ne’e maka nível despezas nebé bele sustentável hó forma nebé
labele defini, tama mos aumentu hó inflasaun. Gráfiku 1.2 halo komparasaun ba reseitas minarai la tama
jurus, hó nível despezas sustentável ba reseitas minarai.

Gráfiku 1.2
Reseitas Minarai no Despezas Sustentáveis ba Reseitas Minarai
600

500

400

300

Dinheiro
Sustentavel

200

100

0
04-05

06-07

08-09

10-11

12-13

14-15

16-17

18-19

20-21

22-23

24-25

Fundu Minarai sei akumula níveis poupansas boot mai hósi reseitas minarai. Sei funsiona hanesan mos
sumasu ida ba finansiamentu despezas nian wainhira iha falla temporária ruma iha reseitas minarai.
Nune’e,
levantamentus Fundu Minarai bele halo fianansiamentu ba níveis despeza estáveis no
sustentáveis, maske reseitas minarai nian bele sa’e tun maka’as.
Polítika poupansas Governu nian iha vantajens hanesan tuir mai ne’e:






Fundu Minarai teinke akumula níveis poupansas nebé maka’as duni ba benefísiu jerasaun
timor oan sira nian iha tempu oin mai.
Poupansas Fundu Minarai teinke halo jurus nebé maka maka’as, maske remata ona ba
reseitas minarai nian.
Folin minarai mundial nebé sa’e tun sei fó impaktu uitoan de’it ba despezas, tanba sei
ekilibra hó poupansas.
Alterasoens permanentes iha reseitas muda tiha estimativa nível sustentadu ba despezas,
tan ne’e sei rezulta iha adaptasaun despezas iha médiu prazu, atu nune’e bele hamenus
alterasoens nebé muda planus despezas nian.

11

Governu estabelese daudaun Fundu Minarai ida atu hódi hahú haré ba operasoens iha loron 1 fulan Jullu
tinan 2005. Hahú iha fulan Novembru tinan 2004, hala’o konsultas públikas barak iha Díli no iha sede
Distritus seluk sira nian no liu hósi “site” Governu nian kona ba polítika atu hódi estabelese Fundu Minarai.
Iha tinan 2005 proposta lei nebé estabelese Fundu Minarai f’ó sai tiha ona hósi “site” governu nian atu hódi
halibur komentárius, sujestoens no kona ba proposta ida ne’e duni hala’o tiha ona konsulta públika direkta
iha Díli. Proposta ida ne’e aprova tiha hósi Konsellu Ministru
Konsepsaun Fundu Minarai no proposta Lei korrespondente estabelese iha prinsípius fundamentais
hanesan tuir mai ne’e:









Fundu Minarai sei sai nu’udar meiu ida nebé sei kontribui ba jestaun lolós ba rekursus
minarai Timor-Leste nian, hódi fó benefísiu ba jerasaun dadaun ne’e nian no ba jerasaun iha
tempu oin mai.
Fundu Minarai hetan prátikas internasionais nebé diak liu no reflekte ba sirkunstánsias
Timor-Leste nian hósi aspektus seluk-seluk tan hó responsabilidade, transparénsia no
informasaun.
Fundu Minarai tuir lei Konstitusional “estabelesimentu ba rezervas finanseiras obrigatórias”,
tuir hakerek iha artigu 139º, no fó ba Parlamentu no ba Governu kbit nebé korresponde hó
sira nia kompeténsias.
Fundu Minarai prevé responsabilidade nebé boot no kaPACidade hósi instituisoens
prinsipais sektor públiku nian, hanesan Parlamentu, Governu, Ministériu Planu i Finansas
no Banku Sentral, halo parte mos Konsellu Konsultivu ida nebé independente atu hódi fó
konsellu ba Parlamentu no tau matan ba nia interesses.
Fundu Petrolífero teinke sai nu’udar meiu ida nebé kontribui ba polítika fiskal ida nebé maka
metin, tulun atu estabelese ekilíbriu ida nebé adekuadu ba despezas daudaun ne’e nian no
ba investimentu iha aplikasoens fianseiras.
Fundu Minarai nian teinke hala’o hó hanoin diak, uza forma investimentu nebé seguru no
uza aplikasoens finanseiras hó baixu risku iha rai li’ur.
Jestaun Fundu Minarai nian teinke tuir padroens nebé a’as hó transparénsia no
responsabilidade, halo parte mos portal ida nebé Primeiru-Ministru aprova tiha ona.

Parte 5 tama tan informasoens kona ba prinsípius nebé sei tuir mai no funsionamentu Fundu Minarai.

PROGRAMA INVESTIMENTU SEKTORIAL (PIS)
Hala’o dezenvolvimentu programa PIS nu’udar prioridade nebé defini tiha ona iha programa PDN tuir liña hó
Objektivus Dezenvolvimentu ba Milénio no Timor-Leste nia nesessidades boot ba dezenvolvimentu.
Importánsia boot ba nesessidades dezenvolvimentu hirak ne’e, hatudu hósi sektor oin-oin, hanesan nível
ki’ik PIB per kapita, taxa ema mate sira nian a’as, nível a’as ba ema nebé la hatene lé no hakerek no nível
ki’ik iha infra-estruturas públikas.
PIS fó sai análize ida boot tebes ba polítika no programa nebé Timor-Leste presiza atu hatama iha tinan
hirak oin mai hódi hatan ba objektivu hirak ne’e; iha ona avaliasaun real ida ba rekursus finanseirus nebé iha
ona no oinsá hala’o lalais projektus no programas foun nebé bele implementa, tuir kaPACidade Funsaun
Públika nian.
Nune’e, PIS individual 17 fó oportunidade ida atu:






Buka atu alkansa lalais objektivu programas PDN no ODM;
Harí no implementa planus iha médiu prazu ba sektor públiku iha Timor-Leste; no
Bele hala’o duni koordenasaun diak hó Parseirus Dezenvolvimentu no Timor-Leste no hó
Parseirus Dezenvolvimentu.

Iha knar oin mai hateten kona ba atu implementa polítika no programa PIS nian.
Estabelese tiha ona Grupus Sektoriais Traballu (GSTs) atu sai nu’udar fórum nebé Governu no Parseirus
Dezenvolvimenu bele diskuti kona ba prioridades sektoriais no dezenvolve planus hódi hala’o programas no
projektus nebé iha tiha ona akordu. Ba kategoria idak-idak nia sektor konstituí Grupu Sektorial Traballu ida
hó nia lideransa ajénsia governamental líder no sektor rasik. GST sei prezide Ministrus prinsipais Governu
nian no nakloke ba parseiru dezenvolvimentu nebé de’it maka iha interesse iha sektores espesífikus. Sai
nu’udar fórum ida ba Governu no Parseirus de Dezenvolvimentu atu konsegue to’o iha entendimentu ida
komum ba prioridades sektoriais no oinsá atu bele korresponde ba interesses parseirus doadores hó
projektus espesífikus identifikadus hanesan prioritáriu hósi Governu. Mekanismu ida ne’e fó oportunidade

12

atu lideransa Governu hetan kbit nebé refere ba mobilizasaun rekursus nesessárius atu lori programa PIS
nian no mos bele garante koordenasaun aktividades iha sektor nia laran.
Grupu Traballu idak-idak no nia Prezidente (hanesan bai-bain Ministru Ministériu sektorial líder) nebé hetan
apoiu hósi Sesretariadu ida. Sekretariadu ida ne’e, kompostu hósi reprezentantes Ministériu líder e de outros
no Ministérius nebé iha relevánsia ba sektor, Ministériu Planu i Finansas, no Parseirus Dezenvolvimentu
nebé maka doador no iha interesse, fó apoiu ba organizasaun no administrasaun hódi bele hala’o didiak
Grupu Traballu. Governu halo planu atu iha hótu GST sanulu hódi estabelese no hala’o iha tinan 2005 nia
klaran.
Parseirus Dezenvolvimentu hetan konvite atu:

• partisipa iha GST hirak ne’e no fó apoiu ba sira nia sekretariadus;
• mobiliza rekursus ba projektus PIS nian; no

• adapta sira nia projektus bilaterais no multilaterais atu hatan ba prioridades no programas
Governu nian, tuir planu PIS nian.

PIS sei hetan averiguasaun, revistu no kontratu iha tinan ida-ida, iha diskusaun, kompromissus no
esperiénsia. Parseirus Dezenvolvimentu hanesan konvidadu atu fó kontribuisaun ba prosessu ida ne’e. A
Parte 2 iha tan informasoens seluk kona ba polítikas nebé halo parte iha PIS.

PROGRAMA APOIU BA KONSOLIDASAUN (PAC)
Programa Apoiu ba Tranzisaun (PAT) hala’o hó susessu tanba iha mekanismu koordenasaun efektivu entre
Governu hó Parseirus de Dezenvolvimentu. Parseirus Dezenvolvimentu bele kontribuí direktamente ba
responsabilidade fundamental Governu nian hó sira nia hanoin no mós hó osan, liu-liu ba buat nebé hateten
kona ba oportunidades no dezafius prátikus nebé sira hasoru iha administrasaun ida nebé foin hahú no foin
hala’o daudaun nia dezenvolvimentu. Hala’o diálogu ida regular ba polítika no administrasaun entre
Governu no Parseirus Dezenvolvimentu, nebé reflekte iha nesessidades dezenvolvimentu tuir akordu ba
Timor-Leste no fó tulun atu hala’o diak liu tan polítika Governu nian.
Parseiros Dezenvolvimentu hetan konvite atu partisipa mos iha PAC, nebé sei repete fali fórmula susessu
ida ne’e nian. Tuir PAT, PAC mos teinke envolve an iha revisaun independente ida atu hódi halo
monitorizasaun no avaliasaun, nu’udar baze ida atu bele rezolve problemas. Nia objektivu atu fó tulun hódi
aumenta nível despeza Governu nian, no nune’e mós atu bele hala’o didiak administrasaun Governu nian.
Sei fó :








Apoiu ba prosessus planeamentu no Orsamentu nian Governu nian tomak;
Tulun atu harí kapasiidade iha sistemas nebé kona ba Governu;
Hametin koordenasaun entre Parseirus Dezenvolvimentu hó Governu no Parseirus
Dezenvolvimentu;
Buka atu hametin liu konfiansa hósi instituisoens supervisaun, jénerus, transparénsia, no
selu-seluk tan;no
Buka hala’o knar administrasaun nian tuir kalendáriu nebé fixa tiha ona.

Haré ba alterasaun ambiente fiskal Orsamentu Jeral Estadu nian, maibé tau nafatin iha prioridade ba
insidénsia estra nebé akompaña kontribuisaun finanseira, [ Governu solisita PAC ida hó osan dólar tokon
$10m to’o osan dólar tokon $15m ba tinan ida] iha tinan tolu oin mai nia laran. Ida ne’e menus hósi porsentu
sanulu hósi kontribuisaun total nebé maka Parseirus Dezenvolvimentu sei hala’o iha tempu ida ne’e, maibé
reprezenta oportunidade ida ba Parseirus Dezenvolvimentu atu assiste Governu gasta lolós osan dólar
tokon $100m resin iha tinan ida nia laran ba nia despezas sira.
Iha sorumutuk tuir malu nebé hala’o hó diak kona ba PAC hahú iha tinan 2005, Governu haruka matriz
aksaun ida, nebé
iha aumentu ba nia níveis
despezas, no daudaun ne’e konvida Parseirus
Dezenvolvimentu atu tama iha programa foun - PAC.
Polítikas ba haburas konomia nebé hetan iha tinan 2002 no 2003. Liu-liu daudaun ne’e, indikadores parsiais
kaur tiha malu no nune’e hanesan baibain aktividade ekonomia nebé la bazeia ba mina hahú aumenta foun
fali. PIB neb