Peranan Pemimpin Tradisional dalam LKMD dan Peranan Kecamatan dalam Pembinaan LKMD

PERANAN PEMlMPlN TRADISIONAL DALAM LKMO
DAN PERANA I\I KECAMATAN DALAM PEMBIPVAAM LKMD
(Studi Kasus di Kecamatan Darussalam Kabupaten
Daarah Tingkat II Aceh Besar D I. Aceh)

OLEH
IDAL BAHRl ISMADY

No. Mhs : 8840505

KEGIATAN PENGUMPULAN KREDIT
J U R U S A N STUD1 PEMBANGUNAN PROGRAM P A S C A S A R J A N A
U N l V E R S l T A S KRISTEN S A T Y A W A C A N A
PROGRAM P A S C A S A R J A N A INSTITUT PERTANIAN BOGOW
1992

b:uperscn~hahkar.) i.rntuk:
( A l m ) Ryahanda dan Hunda,
I s .k e r - i s e r . t a sai.~tlara-sa~.tdau'a~
tercinka


L I

R INGKASAN

IDAL.

BAIiHI I SMADY

.

Pelct,'.*nan P e m i m p i n Yrad.is.i(=nal

Z)a1a m

LKi'fD d a n P e r a n a n Ke?c:z~matan J ? i ~ l a n z P ~ ~ r n b i n z ~l..KPlJ3
a ~ n [ ' S t ~ f d iK a s ~ t . 5
di

Kf.?c:ar u s s a 1~ 3 m Kabf.tpaterz L>aertth '1"inrjl:a C.


. l ) . . I , Acfi?h), t r l i bawah bi.mbi.ngan Dr. E1.H.

a

s e l a k u k e t u a k o m i s i pembimbing
dan

I?.

Kl.itt.t%

,

I-lutitpea,

Pr-a.f D r .S.M.P.

S~twoncjn, MS masi.ng-masi,ng

Aceh


.I'l

MA

Tjandronegou-o

sebagai

anggota

k u r n i s i pe_mbi.mbing.
TrrJ~.tan p e n e l i . t : i a n a d a l a h : ( 1.
perien'tuan

kegiatan

IJr?.tt.tk mengetatir.ti.

d a n t e k n i s pel-encanaan


penlbangunan ' f i 5 i . k y a n g d i l a k t . t k a n o l e h LKMD;

dalam

presses

kegiatari

( 2 ) Unt~tl:. menge-

t a h u i per-anan p e m i ~ n p i n t r a d i s i o n a l d a l a m p e n e n t u a n

kegiatan

d a n t e k n i s p e r e n c a n a a n d a l a m k e g i . a t . a n pembangunan f i s i k y a n g
d i l a k t . t k a n o l e h LKMD;
kecamatan

( 3 ) Untuk m e n g e t a h u i p e r a n a n p e m e r i n . t a h


tnelaksanakan

f c t n g s i n y a s e t ~ a g a ipembi.na

LC:MD

cli

wilayahnya.
clalaw p e n e l i . t i a n i n i . a d a l a h s e m r r a

Populasi.
ada

di

LKMD

Eecatnatan Darussalam Daerah T i n g k a t I I


Propinsi

1)aerah

Istiwewa

Aceh.

Aceh

Rerdasarkan

Resar-

perti.wbangan

b i a y a dan t e n a g a , m a k a jumlah sampel yang

waktu,


yany

ditetapkan

a d a l a h s e b a n y a k t i g a LKMD ( t i g a d e s a ) . P e n e n t u a n s a m p e l tersebt.tt

dilakctkan

dengan

mempertiojbangkan

serta

atas

m a j u t i d a k n y a LKMD. S e l a i n i t u , d i p e r t i m b a n g k a n

pula


potensi
dasar

secara p t . t r p o s i v e

wilayal,,

j ~ t n ~ l apemimpin
h
.tradisional,

f a k t o r homogenitas e t n i s , a d a t i s t i a d a t dan budaya khususnya
yang

berkaitan

dengan p e n i l a i a n

pemimpinan t r a d i s i o n a l


. Dengan

masyarakat

terhadap

d e ~ n i . k i a npemi l i.han

ke-

desa-deed

peneli.tian dianggap d a p a t mewakili p u p u l a s i .
Data yang dikumpulkan berupa:
card

dan

st.tmber


o b s e r v a s i ) ; d a t a sekunder ( d a t a

kepustakaan

dan

l a i n ) . Data y a n g terk~lmpt.tl kemrrdian d i a n a l i . s i s d e n g a n

meng-gunakan
silang)

d a t a p r i m e r ( h a s i l wawan-

metode a n a l i r j i s k u a l i t a t i f

dan metode a n a l i s i ? ; k u a n t i t a t i f

(analisis
(matrik


tabr.~lasi
korelasi).

A n a l i s i s t a b c t l a s i s i l a n g ( c r - n s s t a b ) , d i g u n a k a n untt.tk
i.

melihat

inenerltc.ikrrr~

t l d a k r ' t y a p e r a n a n pemlmpln t r - a d i s i o n a l d a l a m

ire--

g i a t a r t L.I.:MI>. 1)ar.i. 1:la.t.a y a n g c l i . p e r o l e h , k e , n ~ t d i , a n clj.l;j.ha.t d a n
d i l a k ~ ~ k apne n g e l n m p o k a n f r e h u e n s i k e d a l a m k a t a g o r i
?;ering,
kadang-dkadang a t a l . ~j a r a n g . S e . t i . a p k a t a g o r i . i n i a i . cler~gar\
membei-i

3 , 2 , d a n 1 t.!ntuk

skor,

jawaban

set.-ing,

kadang-

k a d a n g cJan .'l a r a r i g ter1 i . b a t d a l a m k e g i . a t i & n . D a r i . t1acsi.l p e n g e l o m p o k a n t e r s e b u t d.ilakt.!kari i n . t e r p r e t a s i d a t a , y ~ i t ( . tjabaaban
s e r i r l g ( s k o r 3 ) d i a r k i k a n s e b a y a i . h e r - p e r a n s a n g a t iner.~er~.trrkiilrt
jawaban

kadang-kadang

(skol- 2 ) d i a r t i k a n

sebagai

k u r a n g m e n e n t u k a n ; d a n !.lnt~lk j a w a b a n j a r a n g ,

berpei?.an

diar.tikar1 seba-

g a i ber-per-an t i d a l : r n e n e n t u k a n .
D e i n i k i a n i ~ r g au n t ~ l k m e n g a n a l i s i s l a t a r b e l a k a n g
pin

pemi.m-

Data

t r a d i s i o n a l , y a n g d i s e b u t f a k t o r suinber p e n g a r u h .

dikelompnkkan k e dalam t i g a k a t a g o r i , y a i t u :

tinygi,

sedang

d a n r e n d a h b e r d a s a r k a n score yang t e l a h d i t e t a p k a n ,

Setelah

d i l a k \ . ~ k a n t a b ~ r l a s is i . l a n g d e n g a n t i n g k a t p e r a n a n , make
peroleh

h a s i l a n a l i s i s yang kemudian

mendapatkan

diinterpretasi

diuntuk

g a m b a r a n ' c e n t a n y hclbungan a n t a r a ,faI,:.t.nr

suntber

pengaruh dengan t i n g k a t peranan.
Analisis kuantitatif
inendapatkan

(matrik k n r e l a s i ) , digunakan untuk

hacjil a n a l i s i s yang l e b i h

meyakinkan

mengenai

h ~ i b u n g a n a n t a r a k i n g k a ' t p e r a n a n rJengitn f a k t o r s u m b e r

peng-

D a r i a n a l i s i s t e r s e b u t a k a n di.ketal.1u.i k e e r a t a n hubung-

arc.th.

an a n t a r v a r i a b e l yang di.uji., yang clitnnjukkan n l e h besarrlya
penelitian

knefisien

rtilai

y a n g d i g ~ l n a k a n ~ ~ n t un k
tenentukan

hubt.tngian

knrelasi.

Dalam

angka

antar variabel adalah jika

hatas

ini,

batasan

kuak ticlakrrya

kne'fisien

knrelasinya

1 e t ) i . h b e s a r a t a u 1 e b i . h l8teci.l d a r i 0,hCIOCI.
Mengenai

a n a l i s i s terhadap tingkat

peranan

petnbinaan

y a n g d i l a k u k a n o l e h k e c a m a t a n t e r h a d a p LKMD, d i g u n a k a n
lisis

kualitatif.

ana-

A n a l i s i s yang dimaksudkan a d a l a h

melihat

i n t e n s i t a s pembinaan y a n y d i l a k u k a n , d e n g a n nteliha'k

.t.i.ngkat

frekuensi

camat

interaksi

hubungan f o r m a l

dan

infurmal

d a n i.:a~!r H a n g d e s d e n g a r * LKMD. c a m a t d a n l*:arrr-

antara
Hangdes

d i k a t a k a n b e r p e r a n d a l a r n p e m b i n a a n LKMD, j i k a huhi.tngan
d i . l a k ~ ~ k at ne r d i r i . c l a r i h u b u n g a n f o r n t a l d a n i n f o r m a l .

yang

I-f13s.i.
l

pengatnat:an t n e n g e n a i ptf-ozies
k e g i a t a n L..KMI)

tner.~l.~n'ii.tkkan b a h w a
t'anyak

cli. daszt

keyiatan,

pene1it:i.a"

let3i.h

d i p c z r a n i o l e h petni.mpin t r a t l i ! 6 i o n a l , kh1.ist.1~t7yad i clesa

d a n MT'.

TI.:

perien,tuan

kut-ang

Sedangkan di.

GH petni.ntpi.n . t : r a d i s i . o n a l

peranannya

mf?nen'k~.tkan d i b n n t J i n y k a n d e n g a n p e r a n a n k e p a l a

N a n ~ ~ . ! nk e p a l a
terc.ttwtna

de!sa,

,

clesa r n a s i h m e n ~ e r l ~ . t k i k ~ npenli,nlpin

tradi.sic:~nal

c.tnt~tk n l e n g e r a h k a n k e g i a t a n g o t o n g r o y o n g .

!&?i-ar,k,i

p:~erni.ntp:>i.n
% r a c : l i . s i . o n a l cli. ( 3 3 t i a n y a i . k u . t menen.t~.tkar.>pacla
pelak!+anaan

saja,

s e d a n g k a n pada k a h a p

penenl~uai-I k e g i a t a n

clan .tc?kni.?j p e r e n c a n a a n k u r a n g m e n e n t u k a n .
TI.:

d a n MT,

petnimpi.n t t - a d i s i o n a l

n e r ~ t ~ . ~ k acnl a l a m L.KMD,

luasi..

Jadi

,ket-gatltl.tng

Sementar-a d i

clesa

metnainkan p e r a n a n y a n g

m u l a i d a r i . t.atiap

t a h a p t e k n i s perencanaan,

tahap

pelaksaanaan,

penentuan

tne-

keyiatan,

sampai k e t a h a p eva-

y ~ e n e n t u a n k e g i a t a n y a n g a k a n d i . l , a k s a r i a l c a r ~s a n g a t
pada p e n d a p a t pemimpin " c r a d i s i a n a l .

fidapccn

mengenai t i n g k a t p e r a n a n peminlpin

yang d i a m a t i d a r i

frekuensi

tr-adisi.ona:l.,

kehadir-an dan pengatnbilan

kepu--

t:t.tsan, d i . p e r o l e h h a s i . 1 klahwa y a n g b e r p e r a n s a n g a t mer'\entukar\
d i

TE

37,5%, d i M I 50%, dan

Semenkara

1Z,S%.

i t c t y a n g b e r p e r a n h r r a g m e r l e n t u k a n d i . TI.:

ada:Lah

5 0 % , d i MT d a n GEl m a s i n g - m a s i n g

d i

L3B

hanya

adalah

a d a l a h 37,5%. Sedangkan yang

t ~ e r - p e r a nt i c l a k menen%clkan a d a : L a h c l i TI.: d a n MT' h a n y a s e b a n y a k

.

-7

,

57

d a n d i EEI 5 0 % . Eler-av-ti perasiarl

d i TK d a n MT r e l a t i f

ter-gantung

tradisional

l e b i h menentukan.

Pengamatan mengenai
lihatkan

petnitnpin

p e n g u a s a a n st.tmber

bahwa k u a t - t i d a k n y a

peranan

p e n g a r ( - t h , memper-

pemimpin

tradisional

pada b e s a r k e c i l n y a f a k t o r sumber p e n g a r u h

n~er-eka n l i l i k i

.

S ~ m a k i nb e s a r f a k t . 0 1 - sumber-

pengaruti

d i t n i l i k i , a k a n s e t n a k i n k ~ t a thctbungan f a k t n r sctmber
clengan p e r a n a n pemi.mpin t r a d i s i o n a l .

t e r j a d i hal

yang s e b a l i . k n y a .

pengar!.th

Detnikiatl j u g a

Menurut h a s i l

peneli.ti.ar1,

f a k t o r sr.ltnber- p e n g a r c t h y a n g d i j a d i k a n da?&ar k e p e t n i m p i n a n
desa-desa

peneli.ti.an adalah s t a t u s /

s e r , t a pengalaman,

kekayaan,

jabatan

pengetaht.tan

hubungan b a i k dengan k e p a l a d e s a .

yang

D e n g a n d e m i . k i . a n c.jenlaki.n

m e n e n t u k a n p e r a n a n t n e r e k a c l a l a m k e g i a t a n Lb:MD.
jika

yang

lama

dan

formal/infor-mal

d i
barn
dan

1,Jasi.l per-hittnngan cnat,rik k o r e l a s i a n t a r a peranan dengar1
srilnber-

p e r ~ g a r u h , n ~ e n ~ p e r l i . h a t k abahwa
n

'faktoi-

sumber pengari.th s.tatc.ts j a b a t a n

O,BhbYI:l,

?.;eclangkan koe.f'i.sien k n r e l a s i

koel;isi.en
lanla

korelasi

adalah

sebersal-

stat:us/jabatan

barr!

~ d a l a hsebe!sat- (3, 5090.2 tjan knef i s i e n k o l - e l a s i antar-a peranan
dan

pengalaman aclalah C1,76360.

Rerar.t..i. s t a t i . t ~ / j a h a t i a n

lama

tnert.tpakan s a l a h s a t ~ i.fak.kor yang i k u t tnt?ner~tuL;an per-anan pe-rni.fl1pi.n
jika

t:radi.sional

di, clesa-desa

peneli.ti.an.

Sen~contara i:tr.t

d i l i h a t pada t a h a p penentuan k a g i a t a n ,

maka

koefisien

k o r e l w r i i . % t a t i . i s / . y ~ t : ) ~ %lam3
t ~ n eadalat? sebesi3r- 0,80336,
s i e n k n r e l a r s i s t a t i . t s / j a b a t a n ban-i a d a l a h i:!,4'?:,70.4,

kc~efj,-.
sedanglcan

kc:)c+fi.si.r+nkol-ela!%i. p e n g a l arnan ada:lat~ rsebesar 0, 83473.

t:L

pada t a h a p psnentuan k e g i a t a n yang akan d i l a k ~ ~ a n a k a nd i

desa-desa

penelit.i.an,

pemimipin

t r a d i s i o n a l m a s i h merupakan f a k t o r yang

kan.

Rerar--

r i t : a t ~ c s / . i a b a t a r ~lama

clan

Sedangkan k a l a u d i l i h a t pada t a h a p t e k n i s

maka

knefisien

k o r e l a s i status /jabatan

t e r k e c i l y a i t r r 0,5'7850,

menentu-

perencanaan,

lama

adalah

yang

sementara k u e ' f i s i e n k o r e l a s i s % a t ~ i s /

j a b a t a n b a r u a d a l a h 0,58168,
man aclalah s e b e s a r 0,58505.
fak t o r

penga:larnan

dan k n e F i . s i e n k a r e l a s i p e n g a l a B e r a r t i pada t e k n i . 5

st-imber pengal-i.ih s t a t u s / j a h a t a n lama dan

perencanaan
ban.{

ser-ta

pengalaman k u r a n g rnenentukan.
Adapun
kayaan
nlasih

k o e f i s i e n k o r e l a s i f a k t o r sumher

a d a l a h 0,87148.

pengaruh

R e r a r t i d i desa p e n e l i t i a n

nrer~ipakan ' f a k t o r yang

menentukan

dalam

t i d a k n y a peranan pemimpin t ~ r a d i s i o n a ld i desa.

ke-"

kckayaan

menent.nkan

Semakin

kaya

seseorang pemimpin t r a d i . s i n n a l s e m a k i r ~ tnenentr.tkan peranarlnya
dalam

k e g i . a t a n L.b:MD

dan desa.

Dalaln t e k n i s perencanaar?

e f i s i e n k u r e l a s i n y a a d a l a h O, 411320,
n e n t ~ t a nk e g i a t a n a d a l a h 0,81h5.2.

sedangkan pada t a h a p pe--

Pel-anan pemitnpin

r l a l pada t a h a p penentuan k e g i a t a n t e r n y a t a l e b i h
jika

d i b a n d i n g k a n dengan peranan mereka pada

perencanaan.

tradisio-menentukan

tatlap

H a l i . n i d i k a r e n a k a n pacia t a h a p Jieknis

teknis
perenca--

naan d i p e r l u k a n heherapa k e t r a m p i l a n k h s u s u s yang t i d a k
p~tr7ya.io l e h sementara

ko--

pemimpi.n t , r a d . i s i o n a l

.

di-

Setr~c?rltal-~a
i . k u k a e . f ; i s i g n kol*-ela:+i . f i a k t a r s~lrsbel- per.)garl.lh
[:lenge't:,ahnan fclrnlal c l e n c ~ ~pne r a n a n Eiecara k.ese1urrrhar.1 a d a l a h
s e t l a n g k a n 1 c c ~ e ..fi . s i e n k ( 3 1 - e l a s i ~ n t a r ap e r a n a n

!jebe?iar 0 , 6 6 0 8 9 ,

cler~gan p e n d i d i . k a n i.nforma:l a d a l a h s e b e s a r 0 , 6 4 8 9 3 .

secara p a r t i a l y a i . t u p a d a t a h a p

:L.ihat

koefi.r+i.en

n1ak.a

pengetahuan

korelasi

penentc.!an

k u r ~ ! l a s i . a n t a r a penentr.ean

.for-ma1

kegiatan,

kegi.a.t:,an clengan

a d a l a h s e b e s a r 0,!?72:LY,

pengetahnan

dan

i . n f o r m a l acia:lah 0 , 5 ' 7 4 6 0 .

koe.fisien
Palla

teknis

perencanaan, koefisien k o r e l a s i pendidikan

adalah

s e h e s a r 0,4&2Y1, dan koefi.si.en

formal

adalah

pada

kurelasi

s e h e s a r 0,53993. H a l i n i

tahap tekni.s perencanaan,

cii-

Jika

,t:,at.lap

infor-ma1
penclidikan

menunjukkan

khsusr.tsnya

dalam

bahwa

pewbua'tan

d e s a i n prnyek dan k a l k u l a s i b i a y a yang d i p e r l u k a n , p e n d i d i k an

f o r m a l 1et:)i.h d i . u t a w a k a n . Natnun p a d a t a h a p p e n e n t u a n

g i a t a n , p e n d i d i k a n f o r m a l d a n i n f ortrtal keduadc.tanya
korelasi

yang r e l a t i f

kecil.

ke--

rnemp~lnyai

B e r a r t i . p e n d i c l i k a n 'formal

clan

infnr-tnal t i d a k menentukan dalam t a h a p penentuan k e g i a t a n .
b:nefisien
13engan

hubungan b a i k d e n g a n

p e r a n a n s e t r a r a k e s e l u r u h a n adalirlh

8erart.i
desa

korelasi

hubungan

inerupakan

sebesar

b a i k pemimpin t r a d i s i u n a l
s a l a h 5ate.e f a k t n r y a n g

kepala

desa

0,714!57.

dengan

kepala

menentukan

peranan

pemimpin t r a d i s i n n a l t e r s e b ~ t td a l a n t k e g i a t a n LEMI). S e d a n g k a n

k a r e l a s i hubungan d e n g a n k e p a l a d e s a , d e n g a n

koefisien

nen,k!.tan k e g i a t a n d a n t e k n i s p e r e n c a n a a n k e d n a - d u a n y a
menentl.ekan,

pe-

kl..lr-ang

y a i t u hanya 0,54441, dan 0,49342.

D a r i h a s i . 1 p e n e l i . t i . a n t e r s e b ~ t td i . p e r l i . h a t k a n bahwa telF'.-.
dapat

korelasi

pengalaman,

yang k u a t a n t a r a s t a t u s / j a b a t a n

k e k a y a a n r5er.t.a h n b u n g a n b a i k dengar? k e p a : l a d e s a .

Iial t e r s e b u t m e t n b e r i k a n i n d i l a a s i bahwa c.cnsc.tr-uns~lr
onal

masih

merupakar? f a k t o r yarlg p a l i n g

p e r a n a n pemimpin t r a d i s i o n a l d a l a m L-KMD
tus/jabatan
yang

b a r n clan p e n d i d i k a n f o r w a l

kradisi-

m e n e n t ~ l k a n da:lam

. Setnentar-a
mempunyai

r e 1 a t i . t k e c i 1. Dengan detniki.an d a p a t

wewenang

dan

lairla

itc.1

sta-

lkor-elasi

dikatakan

bahwa

pemimpin t r a d i s i o n a l d a l a m icetgia'tan LKMU :I.ebih

d a s a r k a n p a d a wewenang t r a d i s i o n a l .

di.

[email protected]
Illat.lr

petnbinacwi o l e h aif.,as 1:ec:atnakar-r

i.tl.t

Bangcles) .t:.erhadap L..b:MD,

(camat

1ebi.l-r t:>anyak b e r s i . f a t

I-fanya t e r c l a p a t d u a a t a w t i g a k a l i k u n j u n g a n k e d e s a .
c:l:i.lak~.~kan j i . k a
sel-ta

a d a p e t n i l i h a n dar.1

patla s a a t e v a l l . t a s i

:Lebi.t.~ b e r s i . f a ' t .
Rangdec+.

r)c+?tnt~i.naariL..b:MD

I.t~.tpc.tn

r:>elar),t:ikan k e p a l a

clesa

pi-oyek p e m h a n g u n a n . I-ft.~hungan yen12

:i.nforma:L j a r a n g tli.lak~lkar.1 c a m a t

Rer-a!-ti

dam

peranan

catnat

dan

ICaul-

cli. c l e s a - d e s a penelli:t:i.an

dan

k:at.lr-

Hangdes

dalarn

aclal61h ktri-ang

nlenen-

t u k a n , b a i k pada t a h a p penentuan k e g i a t a n dan t e k n i s

pelak-

s a n a a n perarlan p e m e r i n t a h kecarnatan r e l a t i f
ada

h a n y a b e r u p a petun.jl.tk

t e k n i s yang

kurang.

hart.13

Kalanpun

dilak$$ar.iakan.

B e l ~ l n l a d a k a s ~ l slkecama +.an b e r a n i memveto k e g i a t a n cjesa.
B e r k a i t a n d e n g a n t i g a d a s a r lkepemitnpinan y a n g dikerni.tkakan

o l e h MeWebeu-, m a k a b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e : L i . t i a n

terli.hat,

bahwa d i d e s a k a s u s d a s a r k e p e m i m p i n a n d i d a p a t k a n
c e n d e r ~ . i n gb a n y a k melall.ti

i,wi.wr.tang t r a d i s i o n a l .

d i l i h a t d i mana v a r i a b e l - v a r i a b e l

seseor-ang

H a l i n i . clapat

t r a d i s i o n a l masih

m e n e n t ~ ~ k a nt i n g k a t per-anan pemin1pi.n t r a d i . s i n n a l
v a r - i a b e l moder-n s e p e r - t i s t a t u s / j a b a t a n

,

baru dan

relatif
seclangkan

penditjikan

f o r m a l ticlak rnenentnkan.
Dengan

tJerni.kian clafoak d i k a t a k a n bahwa w a l a u p ~ l n s e c a r a

n o r - t n a t i f L-KMD l e b i h d i d a s a r k a n p a d a wewenany
(

lihat

lampiran

sehari-hari
i.ti.1

X

)

, namr.in

s e b e n a r r l y a clalafli

legal-I*-asional
kegi.atan

wewenany t i - a d i s i o n a l l a h y a n g l e b i h d o m i n a n .

menunjl-tkkan bahwa 1,embaga b a r n (LKMD) belclnl

b i s a menggantikan f u n g s i lembaga lama.
ngLtnan d i d e s a - d e s a

Atau d a p a t

dikatakan

peneliti-

t e r l i h a t bahwa LKMD i t u m a s i h t e r l a l u b e r o r i e n t a s i

t ~ ~ j u a ns e r t a e f i s i . e n s i , cjan b i a s a n y a
huhr.lngan

pemba-

p e n e l i t i a n akan t e t a p b e r j a l a n .

M e n g e n a i b e l u m b e r f u n g s i . n y a LICMD d i d e s a - d e s a

prinsip

Hal

sepenuhrtya

bahwa walaupctn LKPm t.idal: ada, c l i . p e r k i r - a k a r t k e g i a t a n

an,

LKMD

o r ( g a n i s a s i moder-nU H a l i t u
y a n g l e b i h b e r s i r ' a t formetl.

pada

menggr.inal~.an p r i . n s i p tnenyebabkan

ter-jadinya

Sedangkan

~Jenghayatarl

m a s y a r a k a t s e t e m p a t m a s i h b e r - o r i e n t a s i p a d a hubungan-hubungan

informal

ori.ent a s i

,

sel-ta lembaga-lembaga

tradi.sional

p a d a k e b u t u h a n . IJntt.lk i t u d a p a t

yang

dlkatakarl

ber-bahwa

len~hagia rnctdern d i

pener-iapari

d~.?!ija--desc~
pene:l:i:tian

kt..IriilIlg

1nemperha~t:ikan koncli.i;i. n ~ a s y a r a k a . t : set;erilpi;lS.

derigan

pernyataan

L.tn t u k

i j n n d m n e g c s t - o ( ,1984: 4 4 )

niampiak
(ser.13c-a

penerapan

o r g a n i . s a s i . tnoclern di. peclesaan Jawa.
Herdasarkan
tleusa--desa

lhal d i aka!;, bicia p u l a d i k a t a k a n batiwa

pene:li.t.i.an i l i . p e r l u k a n kepemimpi.nan yang

,

d,a!s,~rkiar?pada w~?weriian~~
tr-a(-l.isi.onal
traclisianal
karena
maka

1ehi.h nlendapat penqakt.iar7

pnlia

seyogyanya

d a r i . masyarakat:.. 7 e t a p i .

t e r j a d i k e r j a s a m a yang e r a t

pemimpiri,

yang

antara

tasi

.

.

Ilengan hubctngan-huburigan

memctngkinkan .t.er.i acli s a l i n g kerj a sama d a n k.on:jc~X-

Dengan k e t e r p a d c ~ a n k e p e m i m p i n a n f o r t n a l
masyarakak,

kunci

ternyata

dan

in.For-mal
dicapai

TIC

m e n g a r ~ . t a ~ - k a nt j e s a

d e s a te:laclan c : l i t i . n g k a t . d a e r a h . R i s a

sebagai

t~er-,-,.

H\.tbungan

i . t c . t , dan cli.dc~kung o l e h berttagai. kema.juan yang t e l a h
oleh

,

kedua

t e r - c e r t n i n rjalam ht.rbungar~ yang

d e m i k i a n t e r - j a d i d i d e s a TK dan M"S.

,

cli.

kepetn.itnpi.nan

s i f a t infoc-nlal (urit.uk m e : l e n g k a p i tlub~.tngarl f o r n l a l )

irl.formal

lebi.t?

deta k e l c ~ m p o k p e m i n ~ p i n ( f o r m a l - . i n . f o r m a l )

terdapat

kelornpalt

karer,a

d i

dan

MT

cli.clrrga

bahwa

k e b e r h a s i l a n i n i a d a l a h k a r e n a hrrbungan an'ltara

kepe-

mimpi.nan

1,kepala d ~ l s ad s n g a n pemimpin

'tradi.si.onal

hersifat

kolegial.
Sedanykan
tradisional

cli. OH hn.(t)r.~ngank e p a : l a t j e s a

dengar1

pem:impi.n

hanya

bersifat

t e r - l i h a t k u r a n g s e r a s i , kar-end

formal.

T'i.clak t e r c : l a p a t ti~.tbnngankr+rja !sama dari rial i n g

st.1l.tasi.

Namun t e r n y a t a pemi.mpin farina1 ji.lga

pemimpi.n

traclisi.nnal

partisipasi

masyarakat

Perbedaan
tjan

,

kht-ts~.lsnyaclal am
(lihat

t e c p g a n t ~ . ~ npada
g

e ~ ! s a h a n y a rnenggal a n y

k e s o r a ~ i . a nhr.lbungan an.kara

f a k t o r - p e n g u a s a a n s1.1rnber pengarettl.

pemimpi,n

formal

berkaitan

dengan

Penguasaan sumber

penga--

I-uh k e p a l a d c s a tdan petnimpin t r a d i s i o n a l yang

kerja

.

k i a s u ! ~pengc?r-asan .Ya l a n )

i n f o r - m a l i t c t b i s a d.idt.tcja pt-tla s a n g a t

sehi.ngga

kun-

relati.f

satna,

tflt.tclah t e r c : i p t a k e r - j a sama yarcg b a i k . I-l~tbl.tngan darl

sama

i t e t makin t i d a k d a p a t t e r c a p a i

kalact

ctnsur. d o n ~ i n a s i .yarlg kr.iat d a r i k e p a : l a c l e s a , sert:.a

terdapat
ter"iacli.nya

p e n y e l e w e n g a n - - p e n y e 1eweng a n , m i s a l n y a dalarn penggctnaan

keu--.

angan

yang

(seperti,

yarlg

, t e r j a d i t l i O H ) . Bahkan

hctbctngian

tilS6ik e r a t +:er!sebu.k i\.lga Lli.!sa trrenitnbulkan penyelewc?ngar~,sebagai. aki.t)a.t i:~.t~-angr.~ya
k o r ~ t r - a lclan pengawasan.
Akhirnya

d a p a t cl:i.ka%akan bi3hwis diper-11-tkan suaCt.I

kekli-

jak!sanaan cli. rtlar~a pc?r'~clskakany a r ~ gbeta,.si.'fa.' i.n'fc>r-tna:l. h;\~-r.is
l e t o i h dit.t,kamakan dalatn s e t i a p adcop!;i
an.

lernbaga bar-u

t l i

pedesa-..

Llenli.ki.an jo(;]a t:lengi\n pen~bri.nai\nc l l e h pi.hak kec:arrla't.an

l e b i h di.t::ir?gki~kkanl a g i

,

agar-

bl-tkan hanya petnbinaan yar?g bel-5.i.fa.t

formal,. akan .t:.e.t,api, j ~ l g a[:xetnbi.naan dan roer~cJeki\tanyang 1eb.i.h
bel-u;i.fat

in.fortnal sangat d i p e r l u k a n .

Terl.ttama dalatn

lang

hr.tt:)r..~nganclengan ~:)emi.mpi.n'tradi.sinna:L cli. tlesa.

d,%r.i

kecatnatan

k.(~.pa:La i:lesa
olt?h

kepala

sangat: dipel-Xl.tkan

l e b i , h besar.

i-.e~-t.l%atna . j i k a

menggaKontrc:>:L
darnina!zi

Sehingga p(.r1ya%at?g~.lr7aank ~ ? k ~ l a s a a a r l

desa r - e l a k i ' f ; t l a p a t c.l.iku~-angi.

PERANAN PEMlMPlN TRADISIONAL DALAM LKMO
DAN PERANA I\I KECAMATAN DALAM PEMBIPVAAM LKMD
(Studi Kasus di Kecamatan Darussalam Kabupaten
Daarah Tingkat II Aceh Besar D I. Aceh)

OLEH
IDAL BAHRl ISMADY

No. Mhs : 8840505

KEGIATAN PENGUMPULAN KREDIT
J U R U S A N STUD1 PEMBANGUNAN PROGRAM P A S C A S A R J A N A
U N l V E R S l T A S KRISTEN S A T Y A W A C A N A
PROGRAM P A S C A S A R J A N A INSTITUT PERTANIAN BOGOW
1992

b:uperscn~hahkar.) i.rntuk:
( A l m ) Ryahanda dan Hunda,
I s .k e r - i s e r . t a sai.~tlara-sa~.tdau'a~
tercinka

L I

R INGKASAN

IDAL.

BAIiHI I SMADY

.

Pelct,'.*nan P e m i m p i n Yrad.is.i(=nal

Z)a1a m

LKi'fD d a n P e r a n a n Ke?c:z~matan J ? i ~ l a n z P ~ ~ r n b i n z ~l..KPlJ3
a ~ n [ ' S t ~ f d iK a s ~ t . 5
di

Kf.?c:ar u s s a 1~ 3 m Kabf.tpaterz L>aertth '1"inrjl:a C.

. l ) . . I , Acfi?h), t r l i bawah bi.mbi.ngan Dr. E1.H.

a

s e l a k u k e t u a k o m i s i pembimbing
dan

I?.

Kl.itt.t%

,

I-lutitpea,

Pr-a.f D r .S.M.P.

S~twoncjn, MS masi.ng-masi,ng

Aceh

.I'l

MA

Tjandronegou-o

sebagai

anggota

k u r n i s i pe_mbi.mbing.
TrrJ~.tan p e n e l i . t : i a n a d a l a h : ( 1.
perien'tuan

kegiatan

IJr?.tt.tk mengetatir.ti.

d a n t e k n i s pel-encanaan

penlbangunan ' f i 5 i . k y a n g d i l a k t . t k a n o l e h LKMD;

dalam

presses

kegiatari

( 2 ) Unt~tl:. menge-

t a h u i per-anan p e m i ~ n p i n t r a d i s i o n a l d a l a m p e n e n t u a n

kegiatan

d a n t e k n i s p e r e n c a n a a n d a l a m k e g i . a t . a n pembangunan f i s i k y a n g
d i l a k t . t k a n o l e h LKMD;
kecamatan

( 3 ) Untuk m e n g e t a h u i p e r a n a n p e m e r i n . t a h

tnelaksanakan

f c t n g s i n y a s e t ~ a g a ipembi.na

LC:MD

cli

wilayahnya.
clalaw p e n e l i . t i a n i n i . a d a l a h s e m r r a

Populasi.
ada

di

LKMD

Eecatnatan Darussalam Daerah T i n g k a t I I

Propinsi

1)aerah

Istiwewa

Aceh.

Aceh

Rerdasarkan

Resar-

perti.wbangan

b i a y a dan t e n a g a , m a k a jumlah sampel yang

waktu,

yany

ditetapkan

a d a l a h s e b a n y a k t i g a LKMD ( t i g a d e s a ) . P e n e n t u a n s a m p e l tersebt.tt

dilakctkan

dengan

mempertiojbangkan

serta

atas

m a j u t i d a k n y a LKMD. S e l a i n i t u , d i p e r t i m b a n g k a n

pula

potensi
dasar

secara p t . t r p o s i v e

wilayal,,

j ~ t n ~ l apemimpin
h
.tradisional,

f a k t o r homogenitas e t n i s , a d a t i s t i a d a t dan budaya khususnya
yang

berkaitan

dengan p e n i l a i a n

pemimpinan t r a d i s i o n a l

. Dengan

masyarakat

terhadap

d e ~ n i . k i a npemi l i.han

ke-

desa-deed

peneli.tian dianggap d a p a t mewakili p u p u l a s i .
Data yang dikumpulkan berupa:
card

dan

st.tmber

o b s e r v a s i ) ; d a t a sekunder ( d a t a

kepustakaan

dan

l a i n ) . Data y a n g terk~lmpt.tl kemrrdian d i a n a l i . s i s d e n g a n

meng-gunakan
silang)

d a t a p r i m e r ( h a s i l wawan-

metode a n a l i r j i s k u a l i t a t i f

dan metode a n a l i s i ? ; k u a n t i t a t i f

(analisis
(matrik

tabr.~lasi
korelasi).

A n a l i s i s t a b c t l a s i s i l a n g ( c r - n s s t a b ) , d i g u n a k a n untt.tk
i.

melihat

inenerltc.ikrrr~

t l d a k r ' t y a p e r a n a n pemlmpln t r - a d i s i o n a l d a l a m

ire--

g i a t a r t L.I.:MI>. 1)ar.i. 1:la.t.a y a n g c l i . p e r o l e h , k e , n ~ t d i , a n clj.l;j.ha.t d a n
d i l a k ~ ~ k apne n g e l n m p o k a n f r e h u e n s i k e d a l a m k a t a g o r i
?;ering,
kadang-dkadang a t a l . ~j a r a n g . S e . t i . a p k a t a g o r i . i n i a i . cler~gar\
membei-i

3 , 2 , d a n 1 t.!ntuk

skor,

jawaban

set.-ing,

kadang-

k a d a n g cJan .'l a r a r i g ter1 i . b a t d a l a m k e g i . a t i & n . D a r i . t1acsi.l p e n g e l o m p o k a n t e r s e b u t d.ilakt.!kari i n . t e r p r e t a s i d a t a , y ~ i t ( . tjabaaban
s e r i r l g ( s k o r 3 ) d i a r k i k a n s e b a y a i . h e r - p e r a n s a n g a t iner.~er~.trrkiilrt
jawaban

kadang-kadang

(skol- 2 ) d i a r t i k a n

sebagai

k u r a n g m e n e n t u k a n ; d a n !.lnt~lk j a w a b a n j a r a n g ,

berpei?.an

diar.tikar1 seba-

g a i ber-per-an t i d a l : r n e n e n t u k a n .
D e i n i k i a n i ~ r g au n t ~ l k m e n g a n a l i s i s l a t a r b e l a k a n g
pin

pemi.m-

Data

t r a d i s i o n a l , y a n g d i s e b u t f a k t o r suinber p e n g a r u h .

dikelompnkkan k e dalam t i g a k a t a g o r i , y a i t u :

tinygi,

sedang

d a n r e n d a h b e r d a s a r k a n score yang t e l a h d i t e t a p k a n ,

Setelah

d i l a k \ . ~ k a n t a b ~ r l a s is i . l a n g d e n g a n t i n g k a t p e r a n a n , make
peroleh

h a s i l a n a l i s i s yang kemudian

mendapatkan

diinterpretasi

diuntuk

g a m b a r a n ' c e n t a n y hclbungan a n t a r a ,faI,:.t.nr

suntber

pengaruh dengan t i n g k a t peranan.
Analisis kuantitatif
inendapatkan

(matrik k n r e l a s i ) , digunakan untuk

hacjil a n a l i s i s yang l e b i h

meyakinkan

mengenai

h ~ i b u n g a n a n t a r a k i n g k a ' t p e r a n a n rJengitn f a k t o r s u m b e r

peng-

D a r i a n a l i s i s t e r s e b u t a k a n di.ketal.1u.i k e e r a t a n hubung-

arc.th.

an a n t a r v a r i a b e l yang di.uji., yang clitnnjukkan n l e h besarrlya
penelitian

knefisien

rtilai

y a n g d i g ~ l n a k a n ~ ~ n t un k
tenentukan

hubt.tngian

knrelasi.

Dalam

angka

antar variabel adalah jika

hatas

ini,

batasan

kuak ticlakrrya

kne'fisien

knrelasinya

1 e t ) i . h b e s a r a t a u 1 e b i . h l8teci.l d a r i 0,hCIOCI.
Mengenai

a n a l i s i s terhadap tingkat

peranan

petnbinaan

y a n g d i l a k u k a n o l e h k e c a m a t a n t e r h a d a p LKMD, d i g u n a k a n
lisis

kualitatif.

ana-

A n a l i s i s yang dimaksudkan a d a l a h

melihat

i n t e n s i t a s pembinaan y a n y d i l a k u k a n , d e n g a n nteliha'k

.t.i.ngkat

frekuensi

camat

interaksi

hubungan f o r m a l

dan

infurmal

d a n i.:a~!r H a n g d e s d e n g a r * LKMD. c a m a t d a n l*:arrr-

antara
Hangdes

d i k a t a k a n b e r p e r a n d a l a r n p e m b i n a a n LKMD, j i k a huhi.tngan
d i . l a k ~ ~ k at ne r d i r i . c l a r i h u b u n g a n f o r n t a l d a n i n f o r m a l .

yang

I-f13s.i.
l

pengatnat:an t n e n g e n a i ptf-ozies
k e g i a t a n L..KMI)

tner.~l.~n'ii.tkkan b a h w a
t'anyak

cli. daszt

keyiatan,

pene1it:i.a"

let3i.h

d i p c z r a n i o l e h petni.mpin t r a t l i ! 6 i o n a l , kh1.ist.1~t7yad i clesa

d a n MT'.

TI.:

perien,tuan

kut-ang

Sedangkan di.

GH petni.ntpi.n . t : r a d i s i . o n a l

peranannya

mf?nen'k~.tkan d i b n n t J i n y k a n d e n g a n p e r a n a n k e p a l a

N a n ~ ~ . ! nk e p a l a
terc.ttwtna

de!sa,

,

clesa r n a s i h m e n ~ e r l ~ . t k i k ~ npenli,nlpin

tradi.sic:~nal

c.tnt~tk n l e n g e r a h k a n k e g i a t a n g o t o n g r o y o n g .

!&?i-ar,k,i

p:~erni.ntp:>i.n
% r a c : l i . s i . o n a l cli. ( 3 3 t i a n y a i . k u . t menen.t~.tkar.>pacla
pelak!+anaan

saja,

s e d a n g k a n pada k a h a p

penenl~uai-I k e g i a t a n

clan .tc?kni.?j p e r e n c a n a a n k u r a n g m e n e n t u k a n .
TI.:

d a n MT,

petnimpi.n t t - a d i s i o n a l

n e r ~ t ~ . ~ k acnl a l a m L.KMD,

luasi..

Jadi

,ket-gatltl.tng

Sementar-a d i

clesa

metnainkan p e r a n a n y a n g

m u l a i d a r i . t.atiap

t a h a p t e k n i s perencanaan,

tahap

pelaksaanaan,

penentuan

tne-

keyiatan,

sampai k e t a h a p eva-

y ~ e n e n t u a n k e g i a t a n y a n g a k a n d i . l , a k s a r i a l c a r ~s a n g a t
pada p e n d a p a t pemimpin " c r a d i s i a n a l .

fidapccn

mengenai t i n g k a t p e r a n a n peminlpin

yang d i a m a t i d a r i

frekuensi

tr-adisi.ona:l.,

kehadir-an dan pengatnbilan

kepu--

t:t.tsan, d i . p e r o l e h h a s i . 1 klahwa y a n g b e r p e r a n s a n g a t mer'\entukar\
d i

TE

37,5%, d i M I 50%, dan

Semenkara

1Z,S%.

i t c t y a n g b e r p e r a n h r r a g m e r l e n t u k a n d i . TI.:

ada:Lah

5 0 % , d i MT d a n GEl m a s i n g - m a s i n g

d i

L3B

hanya

adalah

a d a l a h 37,5%. Sedangkan yang

t ~ e r - p e r a nt i c l a k menen%clkan a d a : L a h c l i TI.: d a n MT' h a n y a s e b a n y a k

.

-7

,

57

d a n d i EEI 5 0 % . Eler-av-ti perasiarl

d i TK d a n MT r e l a t i f

ter-gantung

tradisional

l e b i h menentukan.

Pengamatan mengenai
lihatkan

petnitnpin

p e n g u a s a a n st.tmber

bahwa k u a t - t i d a k n y a

peranan

p e n g a r ( - t h , memper-

pemimpin

tradisional

pada b e s a r k e c i l n y a f a k t o r sumber p e n g a r u h

n~er-eka n l i l i k i

.

S ~ m a k i nb e s a r f a k t . 0 1 - sumber-

pengaruti

d i t n i l i k i , a k a n s e t n a k i n k ~ t a thctbungan f a k t n r sctmber
clengan p e r a n a n pemi.mpin t r a d i s i o n a l .

t e r j a d i hal

yang s e b a l i . k n y a .

pengar!.th

Detnikiatl j u g a

Menurut h a s i l

peneli.ti.ar1,

f a k t o r sr.ltnber- p e n g a r c t h y a n g d i j a d i k a n da?&ar k e p e t n i m p i n a n
desa-desa

peneli.ti.an adalah s t a t u s /

s e r , t a pengalaman,

kekayaan,

jabatan

pengetaht.tan

hubungan b a i k dengan k e p a l a d e s a .

yang

D e n g a n d e m i . k i . a n c.jenlaki.n

m e n e n t u k a n p e r a n a n t n e r e k a c l a l a m k e g i a t a n Lb:MD.
jika

yang

lama

dan

formal/infor-mal

d i
barn
dan

1,Jasi.l per-hittnngan cnat,rik k o r e l a s i a n t a r a peranan dengar1
srilnber-

p e r ~ g a r u h , n ~ e n ~ p e r l i . h a t k abahwa
n

'faktoi-

sumber pengari.th s.tatc.ts j a b a t a n

O,BhbYI:l,

?.;eclangkan koe.f'i.sien k n r e l a s i

koel;isi.en
lanla

korelasi

adalah

sebersal-

stat:us/jabatan

barr!

~ d a l a hsebe!sat- (3, 5090.2 tjan knef i s i e n k o l - e l a s i antar-a peranan
dan

pengalaman aclalah C1,76360.

Rerar.t..i. s t a t i . t ~ / j a h a t i a n

lama

tnert.tpakan s a l a h s a t ~ i.fak.kor yang i k u t tnt?ner~tuL;an per-anan pe-rni.fl1pi.n
jika

t:radi.sional

di, clesa-desa

peneli.ti.an.

Sen~contara i:tr.t

d i l i h a t pada t a h a p penentuan k a g i a t a n ,

maka

koefisien

k o r e l w r i i . % t a t i . i s / . y ~ t : ) ~ %lam3
t ~ n eadalat? sebesi3r- 0,80336,
s i e n k n r e l a r s i s t a t i . t s / j a b a t a n ban-i a d a l a h i:!,4'?:,70.4,

kc~efj,-.
sedanglcan

kc:)c+fi.si.r+nkol-ela!%i. p e n g a l arnan ada:lat~ rsebesar 0, 83473.

t:L

pada t a h a p psnentuan k e g i a t a n yang akan d i l a k ~ ~ a n a k a nd i

desa-desa

penelit.i.an,

pemimipin

t r a d i s i o n a l m a s i h merupakan f a k t o r yang

kan.

Rerar--

r i t : a t ~ c s / . i a b a t a r ~lama

clan

Sedangkan k a l a u d i l i h a t pada t a h a p t e k n i s

maka

knefisien

k o r e l a s i status /jabatan

t e r k e c i l y a i t r r 0,5'7850,

menentu-

perencanaan,

lama

adalah

yang

sementara k u e ' f i s i e n k o r e l a s i s % a t ~ i s /

j a b a t a n b a r u a d a l a h 0,58168,
man aclalah s e b e s a r 0,58505.
fak t o r

penga:larnan

dan k n e F i . s i e n k a r e l a s i p e n g a l a B e r a r t i pada t e k n i . 5

st-imber pengal-i.ih s t a t u s / j a h a t a n lama dan

perencanaan
ban.{

ser-ta

pengalaman k u r a n g rnenentukan.
Adapun
kayaan
nlasih

k o e f i s i e n k o r e l a s i f a k t o r sumher

a d a l a h 0,87148.

pengaruh

R e r a r t i d i desa p e n e l i t i a n

nrer~ipakan ' f a k t o r yang

menentukan

dalam

t i d a k n y a peranan pemimpin t ~ r a d i s i o n a ld i desa.

ke-"

kckayaan

menent.nkan

Semakin

kaya

seseorang pemimpin t r a d i . s i n n a l s e m a k i r ~ tnenentr.tkan peranarlnya
dalam

k e g i . a t a n L.b:MD

dan desa.

Dalaln t e k n i s perencanaar?

e f i s i e n k u r e l a s i n y a a d a l a h O, 411320,
n e n t ~ t a nk e g i a t a n a d a l a h 0,81h5.2.

sedangkan pada t a h a p pe--

Pel-anan pemitnpin

r l a l pada t a h a p penentuan k e g i a t a n t e r n y a t a l e b i h
jika

d i b a n d i n g k a n dengan peranan mereka pada

perencanaan.

tradisio-menentukan

tatlap

H a l i . n i d i k a r e n a k a n pacia t a h a p Jieknis

teknis
perenca--

naan d i p e r l u k a n heherapa k e t r a m p i l a n k h s u s u s yang t i d a k
p~tr7ya.io l e h sementara

ko--

pemimpi.n t , r a d . i s i o n a l

.

di-

Setr~c?rltal-~a
i . k u k a e . f ; i s i g n kol*-ela:+i . f i a k t a r s~lrsbel- per.)garl.lh
[:lenge't:,ahnan fclrnlal c l e n c ~ ~pne r a n a n Eiecara k.ese1urrrhar.1 a d a l a h
s e t l a n g k a n 1 c c ~ e ..fi . s i e n k ( 3 1 - e l a s i ~ n t a r ap e r a n a n

!jebe?iar 0 , 6 6 0 8 9 ,

cler~gan p e n d i d i . k a n i.nforma:l a d a l a h s e b e s a r 0 , 6 4 8 9 3 .

secara p a r t i a l y a i . t u p a d a t a h a p

:L.ihat

koefi.r+i.en

n1ak.a

pengetahuan

korelasi

penentc.!an

k u r ~ ! l a s i . a n t a r a penentr.ean

.for-ma1

kegiatan,

kegi.a.t:,an clengan

a d a l a h s e b e s a r 0,!?72:LY,

pengetahnan

dan

i . n f o r m a l acia:lah 0 , 5 ' 7 4 6 0 .

koe.fisien
Palla

teknis

perencanaan, koefisien k o r e l a s i pendidikan

adalah

s e h e s a r 0,4&2Y1, dan koefi.si.en

formal

adalah

pada

kurelasi

s e h e s a r 0,53993. H a l i n i

tahap tekni.s perencanaan,

cii-

Jika

,t:,at.lap

infor-ma1
penclidikan

menunjukkan

khsusr.tsnya

dalam

bahwa

pewbua'tan

d e s a i n prnyek dan k a l k u l a s i b i a y a yang d i p e r l u k a n , p e n d i d i k an

f o r m a l 1et:)i.h d i . u t a w a k a n . Natnun p a d a t a h a p p e n e n t u a n

g i a t a n , p e n d i d i k a n f o r m a l d a n i n f ortrtal keduadc.tanya
korelasi

yang r e l a t i f

kecil.

ke--

rnemp~lnyai

B e r a r t i . p e n d i c l i k a n 'formal

clan

infnr-tnal t i d a k menentukan dalam t a h a p penentuan k e g i a t a n .
b:nefisien
13engan

hubungan b a i k d e n g a n

p e r a n a n s e t r a r a k e s e l u r u h a n adalirlh

8erart.i
desa

korelasi

hubungan

inerupakan

sebesar

b a i k pemimpin t r a d i s i u n a l
s a l a h 5ate.e f a k t n r y a n g

kepala

desa

0,714!57.

dengan

kepala

menentukan

peranan

pemimpin t r a d i s i n n a l t e r s e b ~ t td a l a n t k e g i a t a n LEMI). S e d a n g k a n

k a r e l a s i hubungan d e n g a n k e p a l a d e s a , d e n g a n

koefisien

nen,k!.tan k e g i a t a n d a n t e k n i s p e r e n c a n a a n k e d n a - d u a n y a
menentl.ekan,

pe-

kl..lr-ang

y a i t u hanya 0,54441, dan 0,49342.

D a r i h a s i . 1 p e n e l i . t i . a n t e r s e b ~ t td i . p e r l i . h a t k a n bahwa telF'.-.
dapat

korelasi

pengalaman,

yang k u a t a n t a r a s t a t u s / j a b a t a n

k e k a y a a n r5er.t.a h n b u n g a n b a i k dengar? k e p a : l a d e s a .

Iial t e r s e b u t m e t n b e r i k a n i n d i l a a s i bahwa c.cnsc.tr-uns~lr
onal

masih

merupakar? f a k t o r yarlg p a l i n g

p e r a n a n pemimpin t r a d i s i o n a l d a l a m L-KMD
tus/jabatan
yang

b a r n clan p e n d i d i k a n f o r w a l

kradisi-

m e n e n t ~ l k a n da:lam

. Setnentar-a
mempunyai

r e 1 a t i . t k e c i 1. Dengan detniki.an d a p a t

wewenang

dan

lairla

itc.1

sta-

lkor-elasi

dikatakan

bahwa

pemimpin t r a d i s i o n a l d a l a m icetgia'tan LKMU :I.ebih

d a s a r k a n p a d a wewenang t r a d i s i o n a l .

di.

[email protected]
Illat.lr

petnbinacwi o l e h aif.,as 1:ec:atnakar-r

i.tl.t

Bangcles) .t:.erhadap L..b:MD,

(camat

1ebi.l-r t:>anyak b e r s i . f a t

I-fanya t e r c l a p a t d u a a t a w t i g a k a l i k u n j u n g a n k e d e s a .
c:l:i.lak~.~kan j i . k a
sel-ta

a d a p e t n i l i h a n dar.1

patla s a a t e v a l l . t a s i

:Lebi.t.~ b e r s i . f a ' t .
Rangdec+.

r)c+?tnt~i.naariL..b:MD

I.t~.tpc.tn

r:>elar),t:ikan k e p a l a

clesa

pi-oyek p e m h a n g u n a n . I-ft.~hungan yen12

:i.nforma:L j a r a n g tli.lak~lkar.1 c a m a t

Rer-a!-ti

dam

peranan

catnat

dan

ICaul-

cli. c l e s a - d e s a penelli:t:i.an

dan

k:at.lr-

Hangdes

dalarn

aclal61h ktri-ang

nlenen-

t u k a n , b a i k pada t a h a p penentuan k e g i a t a n dan t e k n i s

pelak-

s a n a a n perarlan p e m e r i n t a h kecarnatan r e l a t i f
ada

h a n y a b e r u p a petun.jl.tk

t e k n i s yang

kurang.

hart.13

Kalanpun

dilak$$ar.iakan.

B e l ~ l n l a d a k a s ~ l slkecama +.an b e r a n i memveto k e g i a t a n cjesa.
B e r k a i t a n d e n g a n t i g a d a s a r lkepemitnpinan y a n g dikerni.tkakan

o l e h MeWebeu-, m a k a b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e : L i . t i a n

terli.hat,

bahwa d i d e s a k a s u s d a s a r k e p e m i m p i n a n d i d a p a t k a n
c e n d e r ~ . i n gb a n y a k melall.ti

i,wi.wr.tang t r a d i s i o n a l .

d i l i h a t d i mana v a r i a b e l - v a r i a b e l

seseor-ang

H a l i n i . clapat

t r a d i s i o n a l masih

m e n e n t ~ ~ k a nt i n g k a t per-anan pemin1pi.n t r a d i . s i n n a l
v a r - i a b e l moder-n s e p e r - t i s t a t u s / j a b a t a n

,

baru dan

relatif
seclangkan

penditjikan

f o r m a l ticlak rnenentnkan.
Dengan

tJerni.kian clafoak d i k a t a k a n bahwa w a l a u p ~ l n s e c a r a

n o r - t n a t i f L-KMD l e b i h d i d a s a r k a n p a d a wewenany
(

lihat

lampiran

sehari-hari
i.ti.1

X

)

, namr.in

s e b e n a r r l y a clalafli

legal-I*-asional
kegi.atan

wewenany t i - a d i s i o n a l l a h y a n g l e b i h d o m i n a n .

menunjl-tkkan bahwa 1,embaga b a r n (LKMD) belclnl

b i s a menggantikan f u n g s i lembaga lama.
ngLtnan d i d e s a - d e s a

Atau d a p a t

dikatakan

peneliti-

t e r l i h a t bahwa LKMD i t u m a s i h t e r l a l u b e r o r i e n t a s i

t ~ ~ j u a ns e r t a e f i s i . e n s i , cjan b i a s a n y a
huhr.lngan

pemba-

p e n e l i t i a n akan t e t a p b e r j a l a n .

M e n g e n a i b e l u m b e r f u n g s i . n y a LICMD d i d e s a - d e s a

prinsip

Hal

sepenuhrtya

bahwa walaupctn LKPm t.idal: ada, c l i . p e r k i r - a k a r t k e g i a t a n

an,

LKMD

o r ( g a n i s a s i moder-nU H a l i t u
y a n g l e b i h b e r s i r ' a t formetl.

pada

menggr.inal~.an p r i . n s i p tnenyebabkan

ter-jadinya

Sedangkan

~Jenghayatarl

m a s y a r a k a t s e t e m p a t m a s i h b e r - o r i e n t a s i p a d a hubungan-hubungan

informal

ori.ent a s i

,

sel-ta lembaga-lembaga

tradi.sional

p a d a k e b u t u h a n . IJntt.lk i t u d a p a t

yang

dlkatakarl

ber-bahwa

len~hagia rnctdern d i

pener-iapari

d~.?!ija--desc~
pene:l:i:tian

kt..IriilIlg

1nemperha~t:ikan koncli.i;i. n ~ a s y a r a k a . t : set;erilpi;lS.

derigan

pernyataan

L.tn t u k

i j n n d m n e g c s t - o ( ,1984: 4 4 )

niampiak
(ser.13c-a

penerapan

o r g a n i . s a s i . tnoclern di. peclesaan Jawa.
Herdasarkan
tleusa--desa

lhal d i aka!;, bicia p u l a d i k a t a k a n batiwa

pene:li.t.i.an i l i . p e r l u k a n kepemimpi.nan yang

,

d,a!s,~rkiar?pada w~?weriian~~
tr-a(-l.isi.onal
traclisianal
karena
maka

1ehi.h nlendapat penqakt.iar7

pnlia

seyogyanya

d a r i . masyarakat:.. 7 e t a p i .

t e r j a d i k e r j a s a m a yang e r a t

pemimpiri,

yang

antara

tasi

.

.

Ilengan hubctngan-huburigan

memctngkinkan .t.er.i acli s a l i n g kerj a sama d a n k.on:jc~X-

Dengan k e t e r p a d c ~ a n k e p e m i m p i n a n f o r t n a l
masyarakak,

kunci

ternyata

dan

in.For-mal
dicapai

TIC

m e n g a r ~ . t a ~ - k a nt j e s a

d e s a te:laclan c : l i t i . n g k a t . d a e r a h . R i s a

sebagai

t~er-,-,.

H\.tbungan

i . t c . t , dan cli.dc~kung o l e h berttagai. kema.juan yang t e l a h
oleh

,

kedua

t e r - c e r t n i n rjalam ht.rbungar~ yang

d e m i k i a n t e r - j a d i d i d e s a TK dan M"S.

,

cli.

kepetn.itnpi.nan

s i f a t infoc-nlal (urit.uk m e : l e n g k a p i tlub~.tngarl f o r n l a l )

irl.formal

lebi.t?

deta k e l c ~ m p o k p e m i n ~ p i n ( f o r m a l - . i n . f o r m a l )

terdapat

kelornpalt

karer,a

d i

dan

MT

cli.clrrga

bahwa

k e b e r h a s i l a n i n i a d a l a h k a r e n a hrrbungan an'ltara

kepe-

mimpi.nan

1,kepala d ~ l s ad s n g a n pemimpin

'tradi.si.onal

hersifat

kolegial.
Sedanykan
tradisional

cli. OH hn.(t)r.~ngank e p a : l a t j e s a

dengar1

pem:impi.n

hanya

bersifat

t e r - l i h a t k u r a n g s e r a s i , kar-end

formal.

T'i.clak t e r c : l a p a t ti~.tbnngankr+rja !sama dari rial i n g

st.1l.tasi.

Namun t e r n y a t a pemi.mpin farina1 ji.lga

pemimpi.n

traclisi.nnal

partisipasi

masyarakat

Perbedaan
tjan

,

kht-ts~.lsnyaclal am
(lihat

t e c p g a n t ~ . ~ npada
g

e ~ ! s a h a n y a rnenggal a n y

k e s o r a ~ i . a nhr.lbungan an.kara

f a k t o r - p e n g u a s a a n s1.1rnber pengarettl.

pemimpi,n

formal

berkaitan

dengan

Penguasaan sumber

penga--

I-uh k e p a l a d c s a tdan petnimpin t r a d i s i o n a l yang

kerja

.

k i a s u ! ~pengc?r-asan .Ya l a n )

i n f o r - m a l i t c t b i s a d.idt.tcja pt-tla s a n g a t

sehi.ngga

kun-

relati.f

satna,

tflt.tclah t e r c : i p t a k e r - j a sama yarcg b a i k . I-l~tbl.tngan darl

sama

i t e t makin t i d a k d a p a t t e r c a p a i

kalact

ctnsur. d o n ~ i n a s i .yarlg kr.iat d a r i k e p a : l a c l e s a , sert:.a

terdapat
ter"iacli.nya

p e n y e l e w e n g a n - - p e n y e 1eweng a n , m i s a l n y a dalarn penggctnaan

keu--.

angan

yang

(seperti,

yarlg

, t e r j a d i t l i O H ) . Bahkan

hctbctngian

tilS6ik e r a t +:er!sebu.k i\.lga Lli.!sa trrenitnbulkan penyelewc?ngar~,sebagai. aki.t)a.t i:~.t~-angr.~ya
k o r ~ t r - a lclan pengawasan.
Akhirnya

d a p a t cl:i.ka%akan bi3hwis diper-11-tkan suaCt.I

kekli-

jak!sanaan cli. rtlar~a pc?r'~clskakany a r ~ gbeta,.si.'fa.' i.n'fc>r-tna:l. h;\~-r.is
l e t o i h dit.t,kamakan dalatn s e t i a p adcop!;i
an.

lernbaga bar-u

t l i

pedesa-..

Llenli.ki.an jo(;]a t:lengi\n pen~bri.nai\nc l l e h pi.hak kec:arrla't.an

l e b i h di.t::ir?gki~kkanl a g i

,

agar-

bl-tkan hanya petnbinaan yar?g bel-5.i.fa.t

formal,. akan .t:.e.t,api, j ~ l g a[:xetnbi.naan dan roer~cJeki\tanyang 1eb.i.h
bel-u;i.fat

in.fortnal sangat d i p e r l u k a n .

Terl.ttama dalatn

lang

hr.tt:)r..~nganclengan ~:)emi.mpi.n'tradi.sinna:L cli. tlesa.

d,%r.i

kecatnatan

k.(~.pa:La i:lesa
olt?h

kepala

sangat: dipel-Xl.tkan

l e b i , h besar.

i-.e~-t.l%atna . j i k a

menggaKontrc:>:L
darnina!zi

Sehingga p(.r1ya%at?g~.lr7aank ~ ? k ~ l a s a a a r l

desa r - e l a k i ' f ; t l a p a t c.l.iku~-angi.