KAJIAN YURIDIS PERLINDUNGAN KONSUMEN TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN MINUMAN DALAM KEMASAN YANG BELUM MEMENUHI STANDAR NASIONAL INDONESIA

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u


gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

tp

ac
nej.

.u


.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/


ac
nej.

ht

SKRIPSI

KAJIAN YURIDIS PERLINDUNGAN KONSUMEN
TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN MINUMAN DALAM
KEMASAN YANG BELUM MEMENUHI STANDAR
NASIONAL INDONESIA

JUDICIAL REVIEW OF CONSUMERS PROTECTION AGAINST FOOD
AND BEVERAGE PRODUCTS IN PACKAGING WHICH DO NOT MEET
NATIONAL STANDART OF INDONESIAN

Oleh :

ARIE IVANDER SOLAG
NIM 070710191030


KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
UNIVERSITAS JEMBER
FAKULTAS HUKUM
2013

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.


id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/

/
:

u

d/

c.i
ej.a

.un

.un

ilib
//dig

u

ilib

//dig

u

ht

ht

SKRIPSI

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u

i

/dig
/
:
p
t
t

.id/

j.ac

.une
b
i
l
i
ig

lib.u


/

une

.
gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

ac.
nej.

i

/dig
/
:
p
t
t

lib.u

gilib
i
d
/
/
:

ht

h


.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

.id/

ac
nej.

lib.u

lib.u

.id/

ht

ht
.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

t

h

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

.id/

lib.u

id/

ac.
nej.

h
ARIE IVANDER
SOLAG
NIM 070710191030

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

DAN KEBUDAYAAN
http
http
httpKEMENTERIAN PENDIDIKAN

tp

.id/

ac
nej.

UNIVERSITAS JEMBER
FAKULTAS
HUKUM
/
d/
i
.
c.id
c
2013
a
a
.
.
j
j
e
e

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpii

http

tp

ht
.id/

.un

.un

.u

gilib
i
d
/
/
:

ht

ht

id/

Oleh :

u

ilib.

dig
tp://

ht

digi
tp://

:/
http

:/
http

id/

ac.
nej.

/dig

/dig

/dig

id/

dig
tp://

http

JUDICIAL REVIEW OF CONSUMERS
PROTECTION AGAINST
FOOD
/
d/DO NOT MEET
d/
i
i
.
.
c.id
c
c
AND BEVERAGE PRODUCTS
IN
PACKAGING
WHICH
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
une
une
b.un
ilib.
ilib.NATIONAL STANDART OFiliINDONESIAN

:/
http

tp

://di

://di

http

http

.id
j.ac

ht

TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN MINUMAN DALAM
/
/
KEMASAN YANG
id/
c.id
c.STANDAR
c.id BELUM MEMENUHI
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une NASIONAL INDONESIA
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g

://di

d

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

:
h
h
http KAJIAN YURIDIS PERLINDUNGAN
KONSUMEN

tp:

ac.
nej.

ilib.

dig
tp://

ht

d/

id/

ac.
nej.

ilib.

dig
tp://

ht

ht

id/

ac.
nej.

ilib.

dig
tp://

c.i
ej.a

gilib
i
d
/
/
:

http

id/

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

.u

.u

http

id/

ac.
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

tp://

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

i
/dig
/
:
p
t
t

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

i
/dig
/
:
p
t
t

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

id/

http

/
http://www.brainyquote.com/quotes/keywords/consumer.html.
diaksescpada
.id/tanggal 10 November
c.id
a
a
.
.
j
j
2012.
ne
ne

ht
.id/

1

.u

http

httpiii
id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http
ac.
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

lib.u

h

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

h

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

lib.u

lib.u

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

ht

.id/

lib.u

digi
tp://

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

.id/

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

.u

http

id/

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

id/

ac.
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

ht

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

tp

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

ht

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

tp

lib.u

h

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

lib.u

lib.u

h

ht

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

u

ht

ht

.id/

lib.u

ac.
nej.

ilib.

dig
tp://

d
tp://

.id/

ht
id/

nej.

.
By: David Ogilvy
igilib

ht

digi
tp://

http

u

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

/
1 d/
“The a
Consumer
c.id isn’t a moron;she is your wife
ac.i.”
nej.

ac
nej.

.u

.u

MOTTO
http

id/

ac.
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

dig
tp://

ht1.
lib.u

maju dari sebelumnya;

u
ilib.
g
i
d
Jember yang
:// membuatku
http

.id/

semakin

ac
nej.

u
ilib.
g
i
d
//
baik, dan
:semakin
http

ht
.id/

/

nej.

g

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpiv

http

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

lib.u

h

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

h

tp

ac
nej.

lib.u

lib.u

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

ht

.id/

lib.u

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

.id/

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

id/

u

ac
nej.

.u

.u

http

id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

ht

.id/

.u

tp

http

.id/

ac.
nej.

g

://di

://di

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

tp

gilib
i
d
/
/
:

ht

.id/

ac
nej.

/

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

d TK, SD, SLTP,
d
3. Guru-guru akademik
ac.i
ac.isejak masuk dalam bangku pendidikan

.id/

digi
tp://

id/

ac.
nej.

aku

t

.id/

ac
nej.

u
ilib.
g
i
d
//
Universitas
t2.tp:Almamater

ac
nej.

ilib.

BAPA,

u

ilib.

dig
tp://

g
://di
http dengan sekarang.

tp

dig
tp://

nej.

ht

u
u
SMU, ildan
ib.upara dosen-dosen yang membuatku
ilib. menjadi semakin maju sampaiilib.

.u

gilib
i
d
/
/
:

/

d
kepada-MU
ac.i ya

senantiasa

t

moral;

.id/

gilib
i
d
/
/
:

http

h Basrie Bernie Solag, dan AnniehErica Solag,
Kedua orang tuaku tercinta, Bapak

h
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

yang selalu memberikan banyak dukungan cinta kasih berupa doa, materi, dan

id/
.ac.

nej

digi
tp://

nej.

u
mempersembahkan
ilib. karya tulis ilmiah ini kepada:

u

ilib.

dig
tp://

/

d
mengucap
ac.i syukur

ac
nej.

.u

.u

PERSEMBAHAN
http

Dengan

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ht
.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

KONSUMEN
http
http
http KAJIAN YURIDIS PERLINDUNGAN

tp

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

une

une

.id/

ac
nej.

lib.u

ac
nej.

ac
nej.

.
gilib
i
d
/
/
:

id/

u

u

ilib.

dig
tp://

i
/dig
/
:
p
t
t

u

ilib.

dig
tp://

ht
.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ac
nej.

lib.u

lib.u

lib.u

lib.u

id/

ac.
nej.

ht

.id/

ac
nej.

ht

id/

ac.
nej.

ht

.id/

digi
tp://

http

u

ilib.

dig
tp://

ht
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ARIE IVANDER SOLAG
NIM 070710191030

ac.
nej.

ac
nej.

.u

.u

http

id/

ac.
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

Oleh :

u

u

ilib.

.u

.u

.id/

.id/

dig
tp://

ac
nej.

Diajukan sebagai
memperoleh
gelar Sarjana Hukum
gilib
gilib
gilib salah satu syarat untuk
i
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
ttp:
ttp: Program Studi Ilmu Hukum
httpFakultas Hukum UniversitashJember
hpada

tp

.
gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ht

.id/

.id/

.id/

lib.u

h

h
SKRIPSI

h

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

i
/dig
/
:
p
t
t

i
/dig
/
:
p
t
t

ac
nej.

ht

ht

JUDICIAL REVIEW OF CONSUMERS PROTECTION AGAINST FOOD
AND BEVERAGE PRODUCTS
IN PACKAGING WHICH
/DO NOT MEET
/
c.id
c.id STANDART OF INDONESIAN
a
a
.
.
j
j
NATIONAL
ne
ne

lib.u

lib.u

digi
tp://

u

dig
tp://

http

http

id/

ac.
nej.

ilib.

ilib.
g
i
d
/
:/

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

ht

TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN MINUMAN DALAM
KEMASAN YANG BELUM MEMENUHI STANDAR
/
/
c.id
INDONESIAj.ac.id
.j aNASIONAL

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

h
h
h KEMENTERIAN PENDIDIKAN
DAN KEBUDAYAAN
UNIVERSITAS JEMBER
FAKULTAS
HUKUM
/
/
c.id
c.id
a
a
.
.
j
j
2013
une
une

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpv

http

tp

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ht

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

tp

.u

.

.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

i
/dig
/
:
p
t
t

.id
j.ac

une

lib.
i
g
i
://d

http

u

ilib.

dig
tp://

.u

ht
.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

ht
id/

id/

ac.
nej.

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

ht

ht

ac
nej.

.id/

u

ilib.

dig
tp://

.id/

ac
nej.

id/

id/

ac.
nej.

ht

gilib
i
d
/
/
:

lib.u
i
g
i
Dr. FENDI SETYAWAN.
S.H., M.H.
://d
http
NIP. 197202171998021001

.u

tp

lib.u

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

u

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

ilib.

http

.id/

ac
nej.

ht

ht

.id/

g
Pembimbing,
://di

http

tp

u

h

Oleh :

/

une

ac.
nej.

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

h

/

.id
j.ac

id/

lib.u

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

.id/

ac
nej.

h

lib.
i
g
i
://d

http

.id/

lib.u

digi
tp://

gilib
i
d
/
/
:

PERSETUJUAN
http

.id/

ac
nej.

.u

.u

.id/
.id/ INI TELAH DISETUJUI
c
c
SKRIPSI
a
a
.
.
j
j
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
TANGGAL10 FEBRUARI
2012
://di
://di
p
p
t
t
t
t
h
h

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

Pembantu Pembimbing,

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

i
/dig
/
:
p
t
t

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpvi

http

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http
ac
nej.

.id/

.

ac
nej.

.u

.u

tp

ht

h

.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

lib.u

NUZULIA KUMALA SARI S.H.,M.H
NIP.
id/
id/ 198406172008122003

.id/

tp

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

h

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

lib.u

lib.u

lib.u

digi
tp://

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

PENGESAHAN
http

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht

id/Skripsi dengan judul :
.id/
.id/
c
c
a
a
.
.
j
j
.une
.une
.u
KAJIAN
YURIDIS
PERLINDUNGAN iKONSUMEN
TERHADAP
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
g
g
g
://di
://di DALAM KEMASAN tYANG
://di MAKANAN DAN MINUMAN
p
p
p
PRODUK
t
t
t
t
t
h
h
h
ac.
nej.

ht

BELUM MEMENUHI STANDAR NASIONAL INDONESIA.

/dig
/dig
/dig
/
/
/
:
:
:
p
p
p
t
t
t
AND
ht MEET
ht PACKAGING WHICH DO NOT
ht BEVERAGE PRODUCTS IN
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

Oleh d
: igilib

.u

gilib
i
d
/
/
:

d/
ac.i

nej.

.u

:/

http

id/

ac.
nej.

:

http

id/
.ac.

nej

lib.u

digi
tp://

id/
.ac.

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

id/
.ac.

nej

.u

id/
.ac.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

Mengesahkan

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u

ib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

h

Dekan

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

http

ht

ac
nej.

.id/

.id

.id

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

httpvii

http

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

id/

id/

ac.
nej.

Dr. WIDODO EKATJAHJANA, S.H., M.Hum
NIP.
/
/ 1971005011993031001

.u

ac.
nej.

:

http

ttp:
h
Fakultas Hukum

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

tp

ili
/dig 198406172008122003
/NIP.

nej

.id/

gilib
i
d
/
/
:

b.un

ht

.id/

igil
Universitas
//dJember

http

tp

ac
nej.

ac
Pendidikan dan Kebudayaan
ej
nej.
nKementerian

h

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

lib.uPembantu Pembimbing igilib.u
i
g
i
://d
://d
http
http

.id/

ili
NIP. 197202171998021001
//dig

ht

ac
nej.

c
c
Dr. FENDI SETYAWAN
ej.a SARI S.H.,M.H.
ej.aS.H.,M.H. NUZULIA KUMALA
b.un

.u

igilib
d
/
/
:
tp

http

NIM. 070710191030

ilib
Pembimbing
/dig

tp

.u

ht
ARIE IVANDER
SOLAG

d/
ac.i

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

tp://

http
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

tp

ht

NATIONAL STANDART OF INDONESIAN

.id/

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

u
JUDICIALilREVIEW
OF CONSUMERS PROTECTION
AGAINST FOOD ilib.u
ib.u
ilib.

lib.u

digi
tp://

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

tp

ht
Hari
id/
.ac.

nej

.u

ilib
//dig

: 18

Bulan

c.
: Februari
ej.a

id/
.ac.

.u

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

ac.i
.
j
e
NIP. 196010061989021001
n
lib.u
i
g
i
://d
http

.un

ilib
//dig

tp:

.id/

.id

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

ht

.id/
.i
c
c
a
a
.
.
j
j
NIP. 197306271997022001
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
://di
://di
p
p
t
t
t
t
h
h
IKARINI DANI WIDIYANTI
.S.H., M.H.
d/

.un

ac
nej.

ac
nej.

lib.u

lib.u

i
/dig
/
: ……………………………
:
p
t
ht

i
/dig
/
1. Dr.
FENDI SETYAWAN. S.H., M.H.
:
:
p
p
t
t
ht
ht

ht

.id/

.id/

Penguji :
/
dAnggota

c.i
ej.a

ilib
//dig

ht

Sekretaris,/

http

d/

c.i
ej.a

gilib
i
d
/
/
:

http

/

.id
j.ac

I WAYAN YASA. S.H., M.H.
d/

ac
nej.

.u

ib.u

:

.
gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

il
Panitia Penguji
//dig:

http
id/

ht

h
.id/

une

une

ac.
nej.

lib.u

http

Ketua,

/

tp

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h
.id/

.id
j.ac

.
gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

lib.u

http

tp

ht

Diterima oleh Panitia Penguji Fakultas Hukum Universitas Jember.

nej

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

:

http

ac.
nej.

ht

id/

.un
b
i
l
i
:
2013
g
//di

ht
id/

ac.
nej.

ht

: Senin

http

u

ilib.

dig
tp://

Tanggal

Tahun

tp:

j

gilib
i
d
/
/
:

id/

/

une

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id Pengujipada :
Dipertahankan di hadapan
.acPanitia
ilib.
g
i
d
/
:/

.id/

ac
nej.

PENETAPANhPANITIA
PENGUJI
ttp

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht

NIP. 197202171998021001

ac
nej.

2. NUZULIAiliKUMALA
SARI S.H., M.H.
b.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

g
://di

ttp 198406172008122003
hNIP.

tp

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpviii

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u: ……………………………ilib.u
g
://di
http

gilib
i
d
/
/
:

http

ac
nej.

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

/
c.id

a
nej.

lib.u

digi
tp://

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

PERNYATAAN
http

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht
id/

/

/

d
.id
Saya selaku pihak
ac:.i
j.acyang bertanda tangan dibawahj.ini

.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
://di
://di Nama : Arie Ivander Solag
p
p
t
t
t
t
h
h

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

N I M : 070710191030

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Menyatakan
ne ilmiah yang berjudul b.une
.ukarya
.unedengan sebenarnya, bahwa
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
“Kajian
Yuridis
Perlindungan
KonsumenTerhadap
Produk
Makanan
/
/
/
:
:
:
http
http
http

ht

/
c.id
c.
c.
a
a
a
.
.
.
j
j
j
dalam pengutipan
subtansi disebutkan sumbernya,
dan belum pernah .une
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
gilib
gbukan karya plagiat.
g pada institusi mana pun, serta
i
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
diajukan
:
:
:
http
http
http

ht

/
c.id
c.
c.
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Demikian
.unedengan sebenarnya, tanpailib.une
.une pernyataan ini sayailibuat
b
b
i
l
i
g
//dig mana pun serta bersediattmendapat
//dig tekanan dan paksaan dari
://di
:pihak
:adanya
p
p
p
t
t
t
t
h
h
h

ht

Dan Minuman Dalam Kemasan Yang Belum MemenuhiStandar

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

tp

Nasional Indonesia”
sendiri,
kecuali jika
/
id/adalah benar-benar hasil karya id

Saya bertanggungjawab atas keabsahan dan kebenaran isinya

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

tp

sesuai dengan sikap iilmiah
d/ yang harus dijunjung tinggi.id/

sanksi akademik jika ternyata dikemudian hari pernyataan ini tidak benar.

u

ilib.

dig
tp://

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

h
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpix

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ht
.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

lib.u

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
ARIE IVANDER SOLAG
t
ht

i
/dig
/
:
p
t
t

h

ht
.id/

ac
nej.

lib.u

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

u

ilib.

dig
tp://

.id/

.id/

lib.u

ac.
nej.

ht 2013
Jember, 18 Februari

ht

.id/

ac
nej.

digi
tp://

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

id/

id/

id/

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

UCAPANhTERIMA
KASIH
ttp

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht
id/

/

/

id kepada Tuhan YME atas
.id
Puji syukur penulis jpanjatkan
.ac.
j.ac segala hikmat dan
une

une

u

. kesabaran, kekuatan untukilib.
b.
tuntunan-Nya
penulis diberikan kemudahan,
ig
igilib
igilisehingga

tp

d
tp://

d
tp://

d
tp://

ac.
nej.

ht

t
ht membuat dan menyelesaikan hskripsi
dapat
dengan judul : “KAJIANhtYURIDIS
/
c.id

a
nej.

.u

ilib
//dig

PERLINDUNGAN KONSUMEN TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN
MINUMAN

d/

.i
YANGj.ac
BELUM
.une

d/

.i
STANDAR
j.ac

MEMENUHI

.une

.id/

NASIONAL

ac
nej.

.u

INDONESIA”
igilib
igilibmemenuhi salah satu syarat
igilib yang disusun guna untuk

/d
ttp:/

tp:

/d
ttp:/

/d
ttp:/

ht

h hukum
h
menyelesaikan
program studi ilmuhhukum dan mencapai gelar sarjana
id/
.ac.

nej

.u

gilib
i
d
/
/
:

tp

pada Fakultas Hukum Universitas Jember.

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
Penulis menyadari
membuat skripsi inibtidaklah
.une mudah. Banyak sekaliilib.une
.undidalam
b
i
i
l
l
i
i
g
g
g
://di
://di tanpa bimbingan, danttpberbagai
://di tantangan dan kesulitan, ttsehingga
hambatan,
h
h p
http

ht

dukungan dari banyak pihak, penulis tidak dapat menyelesaikan skripsi ini dengan

.id/

ac
nej.

gil
://di

id/

ac.
nej.

id/
.ac.

nej

.u
igilib

d

gilib
i
d
/
/
:

tp

tp

ht
id/

i

i

ac.
nej.

ac.
nej.

ac.
nej.

ht

3. Bapak I Wayan Yasa, S.H., M.H. Ketua Panitia Penguji Skripsi, yang
/
/
id/
banyak memberikan
moral sebelum penulis
c.id
c.iddiuji, memberikan
c.dukungan
a
a
a
.
.
.
j
j
j
saran, sehingga
.unepenulis semakin baik dariilib.une
.uneskripsi yang telah dibuatiliboleh
b
i
l
i
g
g
sebelumnya.
/dig
/di
/di

ttp:/
ttp:/
ttp:/
h
h
h
4. Ibu Ikarini Dani Widiyanti, S.H., M.H. Sekretaris Panitia Penguji Skripsi,
ac
nej.

yang juga banyak memberikan wawasan kepada penulis, sebelum penulis
/
diuji, sampai setelahcskripsi
.id/ penulis selesai diuji.
c.id

tp

.id/

.id/

ac
nej.

6. Bapak Echwan Iriyanto, S.H., M.H. Pembantu Dekan I Fakultas Hukum
Universitas Jember.
/
/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpx

http
ac.
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id

.id

.u

tp

ht

ht

ht

ht

ht

ac
nej.

a
nej.

a
nej.

5. Bapak Dr.
lib.u
lib.u Dekan Fakultas Hukum
lib.uWidodo Ekatjahjana, S.H.,igiM.Hum.
i
i
g
g
i
i
d
d
Jember.
p://d
tp://
tp://
tUniversitas

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

t
t M.H. Pembimbing Skripsihyang
ht Bapak Dr. Fendi Setyawan, h
1.
S.H.,
telah
meluangkan banyak waktu, ilmu pengetahuan, nasihat, arahan dan dorongan
kepada penulis dalam pembuatan
skripsi dari awal sampaiddengan
selesai.
/
d/

.id/

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

2. Ibu Nuzulia
Pembimbing Skripsi yangib.u
uKumala Sari, S.H., M.H. Pembantu
lib.u didalam
ipenulis
ilib. berperan serta membimbing
g
g
igil
i
i
juga
banyak
menyusun:/skripsi
d
d
d
/
/
/
/
/
:
:
p dari awal sampai dengan selesai.
http
http
httini

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

tp

tp

tp://

ac
nej.

tidak terhinggaibkepada
.u :

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

baik. Oleh karenanya, penulis
.id/terima kasih yang
.id/ menyampaikan rasa hormat dan

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

tp

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

/
c.id

a
nej.

lib.u

digi
tp://

.id/

ac
nej.

.u

tp

d/
ac.i

ej.

n
lib.u
i
g
i
d

tp://

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

.id/

ac
nej.

lib.u

digi
tp://

/

.id
j.ac

une

lib.
i
g
i
://d

tp

ac
nej.

8. Bapak H. Eddy Mulyono,
III Fakultas
/ S.H., M.Hum. Pembantu.iDekan
d/
c.id
Hukum Universitas
.j ac
.j aJember.

.id/

u
u
b.u Universitas Jember, yang
11. Bapakgdan
ilib.
iliHukum
ilib.Ibu Dosen Pengajar di Fakultas
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
banyak ilmu pengetahuan
p://
ttp:/
ttp:/ kepada penulis.
ttmemberikan

ht

h

h

12. Bapak dan Ibu jajaran staff Administrasi Fakultas Hukum Universitas
Jember.
d/
d/

/
c.id
c.i
c.i
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
13. Keluarga btercinta,
ibunda Annie Erica b.une
.unSolag,
.une ayahanda Ir. Basrie Bernie
b
i
i
l
l
i
i
gili
gSolag, adik terkasih Laura Trisyani
gkakak terkasih Yohan Andreas
i
i
i
Solag,
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
p: atas dukungan doa, cinta,htkasih
tp: sayang.
http
httSolag,
14. Oma Emma Magdalena Sianipar, Mami Pdt. Maria Gamaliel, S.Th, Oom
/
/
/
Roma Tua Hasonangan
c.id
c.id S.E, Oom Iwan
c.id Sianipar, Tante Fitriya Rosway,
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e Kristanto Rahadjo, Alfin.uOktavianus
Koesmawan,
Sianipar, Sonang .une
ne
.unOom
b
b
i
i
l
l
i
i
Christian
gilib
g Franciska Oktaviana Sianipar,
g Sianipar, Shandy Zeen Sianipar,
i
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
p: yang juga banyak memberikan
http kepada
http dukungan doa, serta moral
httS.H,
penulis.
15. Sahabat-sahabat terkasih
.id/
.id/Muhammad. Ryo
.id/ : Aditya Angga Nugraha,.aS.E,
c
c
c
a
a
.
.
j Purwanto, Rachman AyunejWahyudi, Fetrick Budi nej
Nasir, S.T, nArik
.u Fery Sagriya, S.H, Faridilib.u
.uS.H,e Giyo Sukma Pribadi, S.H,
b
i
l
Kurniawan,
ilibDavis
i
g
g
i
i
d
d
/dig
/
/
/ Prita Nastiti Trisianti S.H,
:/Sherly
:S.H,
:/ Hermawan, Rina Riskanita,
Budi
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h Linuh, S.H, Ratri Dwi Rinastiti,
h Hardhyarti, S.H, Nancy Dinneke
S.H.
Dukungan kalian banyak sekali dalam suka maupun duka.

ht

ht

ht

.id/

.id/

.id/

c
c
.ac
16. Teman-teman terkasih
drg. Arief Setyo
ej.a
ejNatalia,
ej.a : Indri Koesmawan, Daisy
n
n
n
u
u
u
.
.
.
Argo, M.
ibKes, Oktaviani Saswanti, S.H,
lib Gilang R.D, S.Kom, Taufiqky
igilib
igiM.
igilS.pd,
d
d
d
/
/
/
/
/
/
Wachid,
Anggi
Pramanta,
S.H,
Rina
Agustin,
S.H.
Semangat-semangat
:
:
:
p
ttp
http
httdari
kalian membuatku terpacuhuntuk semakin maju.

ht

17. Seluruh teman-teman mahasiswa
Fakultas Hukum Universitas
/ Jember.
/

/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
ne yang turut membantu memberikan
18. Pihak-pihak.ulain
.une dukungan moral kepadailib.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
g
penulis.
://di
://di
://di
http
http
http
ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxi

http

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

ht

.id/

.id/

.id/

gilib
i
d
/
/
:

id/

ht
ac
nej.

a
nej.

a
nej.

.u

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

10. Ibu Dr. Dyah Ochtorina, S.H., M.Hum, Ibu Emi Zulaikha, S.H., M.H.
/
/
Komisi Bimbingan Skripsi
c.id
c.id Bagian/Jurusan Hukum Perdata.

ac
nej.

tp

ht

u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
9. Bapak
Sugijono,
S.H.,
M.H.
Ketua
Jurusan
Hukum
Perdata
Fakultas
Hukum
d
d
d
/
/
/
:/
:/
p:/
Jember, yang memberikan
http
http banyak dorongan kepada penulis.
httUniversitas

.id/

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

h

gilib
i
d
/
/
:

ht

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
/d
//d
7. ttBapak
p://d Mardi Handono, S.H.,hM.H.
ttp:Hukum
ttp:/ Pembantu Dekan II Fakultas
h
h Universitas
Jember.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht

RINGKASAN

Makanan dan minuman memegang peranan yang sangat penting bagi
kehidupan manusia, dan makhluk hidup lainnya, sehingga peredaran produk
makanan dan minuman menjadi perhatian pemerintah.Untuk mencapai
perlindungan terhadap konsumen dalam hal ini dimulai dengan munculnya
Undang-undang Nomor 7 Tahun 1996 Tentang Pangan, bertujuan agar pangan
yang beredar sebagai komoditas dagang memerlukan sistem perdagangan yang
jujur dan bertanggung jawab, yang dalam hal ini di awasi oleh Badan Pengawas
Obat dan Makanan (BPOM) beserta jajaran instansi-instansi terkait. dengan tujuan
agar produk makanan dan minuman yang beredar dipasaran layak untuk
dikonsumsi oleh masyarakat, karena produk makanan dan minuman yang beredar
di Indonesia masih banyak yang belum memenuhi kriteria layak untuk
dikonsumsi, karena masih banyak produk makanan dan minuman di Indonesia
belum layak untuk dipasarkan dan dikonsumsi karena belum memenuhi standar
nasional yang berlaku di Indonesia.
Oleh karena masih banyak beredarnya produk makanan dan minuman
yang belum memenuhi standar nasional yang berlaku di Indonesia, penulis tertarik
untuk mengkaji dan memahami masalah tersebut dalam suatu karya ilmiah
berbentuk skripsi, dengan judul: “KAJIAN YURIDIS PERLINDUNGAN
KONSUMEN TERHADAP PRODUK MAKANAN DAN MINUMAN
DALAM KEMASAN YANG BELUM MEMENUHI STANDAR NASIONAL
INDONESIA”.
Berdasarkan hal-hal tersebut, permasalahan-permasalahan yang akan
diteliti dalam penelitian ini adalah bagaimanakah pengaturan sertifikasi dan
standarisasi terhadap produk makanan dan minuman dalam kemasan di Indonesia,
bagaimana metode pengawasan yang dilakukan oleh Pemerintah terhadap produk
makanan dan minuman dalam kemasan yang beredar di pasaran yang belum
memenuhi standar nasional Indonesia, bagaimana bentuk pertanggung-jawaban
hukum produsen atas produk makanan dan minuman dalam kemasan yang belum
memenuhi Standar Nasional Indonesia jika merugikan konsumen, dan upaya
hukum apa yang dapat dilakukan konsumen jika dirugikan terhadap produk
makanan dan minuman dalam kemasan yang belum memenuhi Standar Nasional
Indonesia.
Metode yang digunakan dalam penulisan skripsi ini adalah metode yuridis
normatif, pendekatan masalahnya menggunakan pendekatan perundang-undangan,
dan pendekatan konseptual, bahan hukum primer, bahan hukum sekunder, bahan
non hukum, sedangkan analisa bahan hukumnya berbentuk preskriptif metode
deduktif.
Hasil penelitian atas rumusan permasalahan yang pertama adalah bahwa
pengaturan sertifikasi dan standarisasi terhadap produk makanan dan minuman di
Indonesia dalam hal teknis pemberlakuan standarisasinya diatur didalam
xii

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

tp

d/
ac.i

nej.

u

ilib.

dig
tp://

.id/

ac
nej.

lib.u

digi
tp://

.id/

ac
nej.

.u

tp

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.

.id/

ac
nej.

lib.u

digi
tp://

Indonesia sebagai bentuk acuan dari Undang-undang Nomor 7 Tahun 1996
tentang Pangan, serta Peraturan
Pemerintah Nomor 28 Tahun
.id/ 2004 tentang
.id/
c
c
a
a
.
.
Keamanan, Mutu Dan
nej
nejGizi Pangan.

u

u

ac.
nej.

u

htt

htt

Mengenai bentuk-bentuk pertanggung jawaban hukum produsen atas suatu
produk antara lain diatur /didalam Kitab Undang-undang / Hukum Perdata,
/
c.id
c.id hal-hal tersebut
c.id berupa biaya, rugi danj.abunga,
bentuk/jenis ganti rugi
dapat
a
a
.
.
j
j
e didalam ketentuan pasal.u1243
ne – 1246 KUH Perdata, b.une
tercantum dengan
.unjelas
b
b
i
i
l
l
i
i
gili
g
g
i
i
i
kemudian
untuk
hal-hal
yang
berkaitan
dengan
pertanggung
jawaban
hukum
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
p:
httpStandar
httminuman
http atas produk makanan dan
produsen
yang belum memenuhi
Nasional Indonesia diatur dalam ketentuan pasal 41 ayat (1) Undang-undang
Nomor 7 Tahun 1996 tentang
Pangan,Undang-undang Nomor
/
/ 8 Tahun 1999
dpasal
d/
i
i
.
.
c.id
c
c
tentang Perlindungan j.Konsumen
diatur
didalam
ketentuan
19 Undanga
a
a
.
.
j
j
ne
ne
une 1999 tentang Perlindungan
undang Nomorlib8.Tahun
lib.u
lib.uKonsumen

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxiii

http

tp

ht

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

ht

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ht

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

ht

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht

ht

terhadap produk makanan dan minuman yang belum memenuhi Standar Nasional
Indonesia, didalam Undang-undang Nomor 8 Tahun 1999 tentang Perlindungan
/
.id/
.id/ (class action)
.id
Konsumen antara lain dapat
menggunakan metode gugatanakelompok
c
c
c
a
a
.
.
.
j
j
j
yang tercantum dengan
Pasal
.une 46 ayat (1) huruf (b) yangilib.une
.une jelas didalam isi ketentuan
b
b
i
i
l
l
i
i
g oleh konsumen yang benar-benar
menyatakan
iggugatan kelompok harus diajukan
//dig
:metode
://di Namun untuk menggunakan
://ddan
p
p
p
t
t
t
dirugikan
dapat
dibuktikan
secara
hukum.
t
t
t
h
h
h
penyelesaian melalui gugatan kelompok (class action) konsumen pengguna produk
makanan dan minuman yang belum memenuhi standar nasional Indonesia harus
/
/
/
memenuhi persyaratan sebagaimana
diatur dalam Peraturan
c.id
c.idMahkamah Agung
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
(PERMA) No.1 Tahun
Kelompok. Untuk une
ne
.uPerwakilan
.une 2002 tentang Acara Gugatan
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
mekanisme
penyelesaian
sengketa
konsumen
dapat
dilakukan
melalui
jalur litigasi
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
p:// non litigasi, kedua opsi itu
dan
http dengan
httpdapat dipilih secara bebas sesuai
httjuga
keinginan para pihak yang bersengketa.

.id/

gilib
i
d
/
/
:

id/

ilib.

ilib.

ilib.

ht

g
g
//dig pengawasan yang dilakukan
://di
://di oleh pemerintah terhadapttperedaran
:Metode
p
p
p
t
t
t
t
h belum memenuhi standar hnasional di
h
produk
makanan dan minuman yang
Indonesia adalah pre market (sebelum produk itu beredar dipasaran), dan post
market (setelah produk itudberedar
dipasaran) dilakukan oleh
BPOM beserta
/
id/Perindustrian
i / lain Dinas
.
.
c.id
c
c
a
a
a
jajaran instansi terkait
antara
Kesehatan,Dinas
dan
.
.
.
j
j
j
ne
.une
.uDepartemen
.une Kementerian Perdagangan,
Perdagangan ildibawah
Pertanian sesuai
b
b
b
i
i
i
l
l
i
i
g
g
g
i
/di kerjanya masing-masing.p://di
dengan
p://d
p:/daerah

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

digi
digi
digi
/
/
/
/
/
/
:
:
:
p
p
p
t
oleh konsumen jikahttdirugikan
htt Upaya hukum yang dapathtdilakukan

tp

dig
tp://

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

htt

gilib
i
d
/
/
:

ht

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
/d
/d
/d
Peraturan
ttp:/
ttp:/ Tahun 2000 tentang hStandarisasi
ttp:/ Pemerintah Nomor h102
h
Nasional.Standar Nasional Indonesia ditentukan oleh instansi-instansi teknis di

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

/
c.id

a
nej.

lib.u

digi
tp://

/

.id
j.ac

une

lib.
i
g
i
://d

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

DAFTAR
ISI
http

ht

/

/

.id
HALAMAN SAMPULj.a
…………………………………………………………..
i
c.id
j.ac

id/

ac.
nej.

u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
/
HALAMAN
JUDUL…………………………………………………………….
.ii
:/
:/
:/
http
http
http

ht

MOTTO ................................................................................................................. iii

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
PERSEMBAHAN
iv .une
ne
.une
.u..................................................................................................
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
g
i ilib
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
PERSETUJUAN
....................................................................................................
vi
http
http
http
PENGESAHAN ....................................................................................................
vii
d/
d/

ac
nej.

ac
nej.

u

u

u

.
.
.
PENETAPAN
PANITIA
PENGUJI ....................................................................
gilib
iviii
igilib
igilib
://d

://d

://d

http

http

ht

PERNYATAAN..................................................................................................... ix

.id/

ac
nej.

u

.
gilib
i
d
/
/
:

tp

d/
ac.i

nej.

u

ilib.

dig
tp://

d/

c.i
ej.a

tp:

.id/

u

lib.
i
g
i
://d

tp

.id/

ac
nej.

.une
.une
b
b
i
i
lib.u
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
i
RINGKASAN
://d xii
://d
://d .......................................................................................................
http
http
http

ht

DAFTAR ISI ........................................................................................................ xiv

.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
DAFTAR LAMPIRAN
xviii .unej
.une
.une ......................................................................................
b
b
i
i
l
l
i
i
igilib
ig
ig
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
DAFTAR
http xix
http
http SKEMA ...............................................................................................
.i

.i

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

u

u

u

1.1

.
.
Latar
lib. Belakang ....................................................................................
igi1lib
igilib

1.2

Rumusan Masalah ...............................................................................7

1.3

.id
.id
Tujuan Penelitian
7
j.ac
j.ac ................................................................................

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

.id/

BAB 1 PENDAHULUAN .......................................................................................
1
d/
d/

h
ac
nej.

/

/

.id
.id
UCAPAN TERIMA KASIH
x
j.ac
j.ac ....................................................................................

.un

ilib
//dig

ht

.id/

.i

.i

ac
nej.

http

tp

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

/d
ttp:/

/d
ttp:/

ht

h

h

/

/

.id/

ac
nej.

.une
.une
b
b
i
i
lib.u
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
i
://d 7
://d
://d 1.3.1 Tujuan Umum .............................................................................
http
http
http

ht

1.3.2 Tujuan Khusus ............................................................................ 8

.id/

ac
nej.

1.4

u

.
gilib
i
d
/
/
:

une

une

.
gilib
i
d
/
/
:

.
gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxiv

http

tp

.id/

/

/

.id
.id ...............................................................................
Metode Penelitian
8
j.ac
j.ac

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ht
.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
://d 8
://d
://d 1.4.1 Tipe Penelitian ............................................................................
http
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

tp

ht

1.4.2 Pendekatan Masalah ................................................................... 9

d/
ac.i

u

ilib.
g
i
d
/
:/

.une
b
i
l
i
g
a.
://di

http

tp

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

u
.une
b
i
l
ilib.
i
g
g
i
i
Bahan Hukum:Primer
.................................................
10
d
d
/
/
/
:/
http
http

b.

Bahan Hukum Sekunder ............................................. 10

c.

d/
Bahan
11
.id/ Non Hukum .....................................................
ac.i

ac
nej.

ht
.id/

ac
nej.

nej.

u
u
.u
ilib.
ilib. Analisa Bahan Hukum ..............................................................
1.4.4
11ilib
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
://
http
http
http

lib.u

digi
tp://

id/

id/

.
.
1.4.3 Sumber
10
j.ac
j.acBahan Hukum..............................................................

nej.

ht

BAB 2 KAJIAN PUSTAKA ..................................................................................12

.id/

ac
nej.

.id/

d/
id/
Perlindungan
...................................................................
12
ac.i
ac.Konsumen

ac
nej.

nej.

nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
d
.........................................
://d 12
://Konsumen
://d 2.1.1 Pengertian Perlindungan
http
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

2.1

tp

ht

2.1.2 Asas dan Tujuan Perlindungan Konsumen ............................... 12

.id/

ac
nej.

.id/

/
d/
Konsumena.........................................................................................
14
c.id
ac.i

ac
nej.

nej.

nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
...............................................................
://d 14
://d
://d 2.2.1 Pengertian Konsumen
http
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

2.2

tp

ht

2.2.2 Hak dan Kewajiban Konsumen ................................................ 15

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

/

/

id
2.2.3 Pelaku
17
c.id ............................................................................
.ac.
.aUsaha

id/

ac.
nej.

j
j
.u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
2.2.4 Hak dan Kewajiban Pelaku
Usaha
............................................
19ilib
g
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
/
:/
:/
:/
http
http
http

ht

2.2.5 Tanggung Jawab Pelaku Usaha ................................................ 19

lib.u

digi
tp://

2.3.2.u
Klasifikasi Produk ....................................................................
23lib.u
lib.u

digi
digi
/
/
/
/
:
:
p
p
2.3.3 Dimensi Kualitas Produk
24
htt
htt ..........................................................

2.4

nej.

.u

id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxv
id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

http
ac.
nej.

ht

Makanan............................................................................................27

gilib
i
d
/
/
:

tp

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http
d/
ac.i

ht

.i

.i

une

gilib
i
d
/
/
:

u
21lib.u
lib.uPangan.......................................................................................
i
ilib.
g
g
i
i
d
d
/
/
/
/
:
:
p
p
t
t
Produk ...............................................................................................
22
ht
ht

2.3.1 PengertiandProduk
.....................................................................
22
/
d/

/

.id
j.ac

tp

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h 2.3

lib.
i
g
i
://d

.id/

/
2.2.6 Kewajiban
di Bidang
.id/dan Tanggung Jawab Pelaku.idUsaha

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ht
.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
://d 27
://d
://d 2.4.1 Pengertian Makanantt.................................................................
http
h p
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

tp

ht

2.4.2 Jenis-jenis Makanan.................................................................. 27

d/
ac.i

nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

id/

id/

id/

ac.
nej.

.
Minumanj............................................................................................
28
ac.
j.ac

2.5

u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
/
:/ 28
:/
:/ 2.5.1 Pengertian Minumantt.................................................................
http
h p
http

ht

2.5.2 Jenis-jenis Minuman ................................................................. 29

.id/

ac
nej.

2.6

.u

ilib
//dig

http

ac
nej.

.un

.un

u
ilib.
g
i
d
:// 31
:
2.6.1 Pengertian Standar ....................................................................
http
http
ilib
//dig

ilib
//dig

:

tp:

.id/

id/

id/

.
c.
StandareNasional
31
j.ac Indonesia ..............................................................
ej.a

ht

2.6.2 Pengertian Standarisasi dan Standarisasi Nasional Indonesia .. 32

.id/

ac
nej.

u

lib.
i
g
i
://d

tp

id/

id/

c.
c.
2.6.3 Tujuan
32
ej.a
ej.aStandarisasi Secara Umum ...........................................

.id/

ac
nej.

.un
.un
b
b
i
i
lib.u
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
i
://d 35
://d
://d 2.6.4 Prinsip Standarisasi...................................................................
http
http
http

ht

2.6.5 Manfaat Standarisasi ................................................................. 36

tp

ac.
nej.

u

ilib.

u
44 ib.u
ib.u
il
il..................................................
ilib. Pangan Berdasarkan SNI-ISO
g
g
i
i
d
d
/
/
/
/
:
:
2.7.2 Konsep Mutu ............................................................................
45
http
http

ht
nej

lib.u

digi
tp://

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

tp

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.7.4.u
Ruang
ne .............................. 46 b.une
ne Lingkup Pengawasan Mutu
.uPangan
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
2.7.5 Penerapan Sistem h
Manajemen
Mutu Pangan ...........................
48
ttp
http
http
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
3.1
Pengaturan
.uneterhadap Produk Makananilib.une
.une Sertifikasi dan Standarisasi
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
g
://di 49
://diDi Indonesia ...................................
://di dan Minuman Dalam Kemasan
http
http
http
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxvi

http
id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ht

.id/

.id/

.id/

.u

ac.
nej.

ht

BAB 3 PEMBAHASAN ........................................................................................49

ac
nej.

tp

ht

2.7.3 Penerapan Sistem Produksi Pangan Yang Baik........................ 46

.id/

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

ac
nej.

ac
nej.

dig
tp://

id/
.ac.

ht

/ Industri Pangan Sistem Manajemen
2.7.1 Teknologi.iddan
Keamanan
.id/

id/

dig
tp://

ac
nej.

nej.

nej.

38ilib.u
lib.u
lib.u22000:2009 ...............................................................................
i
i
g
g
g
i
i
i
://d
://d
://d
http
http Pangan.................................................
http2.7 Aspek Mutu Dalam Industri
44

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/
.id/
2.6.6 SistemacManajemen
Keamanan PanganacBerdasarkan
SNI-ISO

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ht
.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
d
3.2
Oleh PemerintahttTerhadap
://d
://Dilakukan
://d Metode Pengawasan Yang
h p
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

tp

ht

Produk Makanan dan Minuman Dalam Kemasan yang belum

ht
/
c.id

a
nej.

lib.u

.u

.u

.u

ac.
nej.

lib
lib
lib Pertanggungjawaban Hukum
3.3 digiBentuk
digi
digi Produsen atas Produk Makanan
tp://

tp://

tp://

digi
tp://

ac
nej.

ac
nej.

u

ilib.

dig
tp://

id/

memenuhi Standar
.id/ di pasaran. .....60
.id/ Nasional Indonesia yangberedar

id/

ac.
nej.

ht

t
ht Standar
dan Minuman DalamhKemasan
yang Belum Memenuhi
Nasional Indonesia Jika Merugikan Konsumen. ..............................79

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

Upaya
u Konsumen Jika Dirugikanlib.u
u Hukum yang Dapat Dilakukan
ilib.
ilib.
g
g
igi
i
i
d
d
/dyang
/dan Minuman Dalam Kemasan
/ Terhadap Produk Makanan
/
/
/
:
:
:
p
p
p
t
t
t
ht
ht
ht
3.4

ht

Belum Memenuhi Standar Nasional Indonesia. ...............................91

.id/

ac
nej.

u

lib.
i
g
i
://d

tp

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

4.2

Saran .................................................................................................99

h

igil

igil

.id/

ac
nej.

id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxvii
ac.
nej.

ht

.id/

gilib
i
d
/
/
:

http
id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

http

.id/

.u

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ht

h

http

.id/

ac
nej.

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

.u

.u

http

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

lib.u

.id/

.u

ht

.id/

h

.id/

ac
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

ac.
nej.

ht

.id/

lib.u

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ht
id/

ac.
nej.

ht

.id/

lib.u

igil

id/

ac.
nej.

u

ilib.

tp

.id/

ac
nej.

://d
http

://d
http

dig
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ht

.id/

ac
nej.

id/

ac.
nej.

tp

h

.id/

ac
nej.

ht

gilib
i
d
/
/
:

.u

DAFTAR PUSTAKA
101ib.u
ib.u
ib.u ..........................................................................................

u

digi
tp://

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

Kesimpulan .......................................................................................
97
ttp
ttp

id/

ilib.

lib.
i
g
i
://d

http4.1

://d
http

tp

dig
tp://

un

un

lib.
i
g
i
://d

.id/

id/

id/

c.
c.
BAB 4 PENUTUP .................................................................................................
97
ej.a
ej.a

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

DAFTAR
httpLAMPIRAN

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

tp

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ht

/

/

d
.id
Undang-undang
Nomor 7 Tahun 1996j.Tentang
ac.i Pangan;
j.ac

Lampiran I :

id/

ac.
nej.

u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
/
Lampiran
II
:
Undang-undang
Nomor
8
Tahun
1999
Tentang
Perlindungan
:/
:/
:/
http
http
http

ht

Konsumen;

.id/

ac
nej.

.u

ilib
//dig

tp:

ne
.une
.uStandarisasi
b
b
i
i
Nasional;
l
l
i
i
g
g
://di
://di
http
http

Lampiran IV :

Keamanan,
id/Mutu Dan Gizi Pangan.

.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

u

ilib.

dig
tp://

i
/dig
/
:
p
t
t

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

http
xviii

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

lib.u

h

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

h

h

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

lib.u

lib.u

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ht

ht

.id/

lib.u

digi
tp://

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

.id/

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ht

ht

id/

ac.
nej.

u

ilib.

dig
tp://

ac
nej.

.u

http

id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

ht
.id/

ac
nej.

.u

.u

tp

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

http

.id/

ac
nej.

ht

h

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

tp

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

Peraturan Pemerintah Nomor 28 Tahun 2004 Tentang

.id/

ac
nej.

.id/

/

/

.id
Peraturan
c.id 2000 Tentang
j.ac Pemerintah Nomor 102j.aTahun

Lampiran III :

id/

ac.
nej.

ht
id/

ac.
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

u

ilib.
g
i
d
/
:/

tp

/
c.id

a
nej.

lib.u

digi
tp://

/

.id
j.ac

une

lib.
i
g
i
://d

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Skema 4Sistem Pengawasan
Obat Dan Makanan ..................................................
66 .une
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
g
i ilib
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
Skema
69
http
http...............................................................
http 5Pengawasan Keamanan Pangan
Skema 6Importasi Pangan Olahan
77
d/
d/ ........................................................................

u

http

u

ilib.

dig
tp://

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

id/

ac.
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

httpxix

http

ht

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

ht

h

.u

.u

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

lib.u

lib.u

i
/dig
/
:
p
t
t

.id/

.u

ht
.id/

ac
nej.

h

.id/

ac
nej.

u

ilib.

dig
tp://

.id/

lib.u

h

ac.
nej.

ht

.id/

ac
nej.

i
/dig
/
:
p
t
t

ht
id/

ac.
nej.

ht

.id/

lib.u

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac.
nej.

ht

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

http

ilib.