Pe nd a hulua n Po te nsi Sum b e r Da ya Ba ha n G a lia n

e k SIPIL ’ MESIN ’ARSITEKTUR ’ELEKTRO PO TENSI BAHAN G A LIAN DAN MITIG A SI BENC ANA A LA M DI WILA YA H SULA WESI TENG A H Iria nto Uno Abstrac t G e o lo g ic p ro c e sse s in C e ntra l Sula we si ha ve b ro ug ht p o te nc y o f mining m a te ria ls e ithe r so lid o r liq uid , in the la nd o r se a re g io n. In g e ne ra l the p o te nc ie s ha ve b e e n inve stig a te d , p a rtly b e ing p ro d uc e d a nd o the rs in the sta g e o f e xp lo ra tio n a nd p re limina ry inve stig a tio n. Ho we ve r, tha t g e o lo g ic p ro c e sse s a lso re la te d to d isa ste r p o te nc y. La nd fo rm s a nd la nd slid e s in the m a ny a re a s a nd stra te g ic links in this re g io n stro ng ly re la te d to b rittle ma te ria ls a nd ind uc e d b y e a rthq ua ke a nd la nd use c ha ng e s. The re fo re , o p tima liza tio n in use o f the mining ma te ria l stro ng ly ne e d e d a nd wise ly ma na g e the e nviro nme nt whe re tra nsp o rta tio n fa c ilitie s, b rid g e s, ho using a nd re g io na l d e ve lo p me nt a re inc lud e d . Ke y words : G e o lo g ic p ro c e sse s, mining ma te ria ls, d isa ste r p o te nc y A b stra k Pro se s g e o lo g i ya ng te rja d i d i Sula we si Te ng a h m e m b a w a p o te nsi b a ha n g a lia n b a ik b a ha n g a lia n p a d a t m a up un c a ir, d i d a ra t a ta up un d i wila ya h la ut. Po te nsi te rse b ut um um nya te la h d ise lid iki, se b a g ia n te la h b e rp ro d uksi, se b a g ia n d a la m ta ha p e ksp lo ra si d a n p e nye lid ika n p e nd a hulua n. Na m un, p ro se s g e o lo g i te rse b ut jug a te rka it d e ng a n p o te nsi b e nc a na . Be ntuk to p o g ra fi d a n ke ra wa na n lo ng so r p a d a b a nya k ka wa sa n se rta rua s-rua s ja la n stra te g is d i wila ya h ini sa ng a t te rka it d e ng a n struktur m a te ria l ya ng ra p uh d a n d ip ic u ke g e m p a a n se rta p e rub a ha n ta ta g una la ha n. Ka re na nya , sa ng a t d ib utuhka n o p tim a lisa si te rha d a p p e m a nfa a ta n b a ha n g a lia n d a n se c a ra b ija k m e ng e lo la ling kung a n d im a na d id a la m nya te rm a suk p ra sa ra na ja la n, je m b a ta n, p e rm ukim a n d a n p e ng e m b a ng a n wila ya h. Ka ta Kunc i : Pro se s g e o lo g i, b a ha n g a lia n, p o te nsi b e nc a na Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu

1. Pe nd a hulua n

Wila ya h Sula we si Te ng a h m e rup a ka n sa la h sa tu wila ya h d i d unia , d im a na p ro se s g e o lo g i a ktif te rja d i. Di Pula u Sula we si itu se nd iri te rd a p a t tig a Ma nd a la G e o lo g i, ya ng m e re p re se nta sika n inte ra ksi tig a le m p e ng uta m a , ya itu Le m p e ng Ind o - Austra lia , Le m p e ng Pa sifik, d a n Le m p e ng Eura sia . Ke tig a Ma nd a la G e o lo g i te rse b ut a d a la h Ma nd a la G e o lo g i Sula we si Ba ra t, Ma nd a la G e o lo g i Sula we si Tim ur d a n Ma nd a la G e o lo g i Ba ng g a i-Sula . Inte ra ksi ke tig a le m p e ng d ia ta s, d isa m p ing m e nye b a b ka n p e rg e ra ka n b um i d e ng a n a kib a t m e nye rta inya jug a m e ng ha silka n b e ntuka n to p o g ra fi ya ng ka ra kte ristik Sula we si Te ng a h ya ng d o m ina n p e g unung a n, te rb e ntuk d a n te rse d ia nya p o te nsi sum b e rd a ya a la m se rta p o te nsi b e nc a na a la m ya ng se wa ktu-wa ktu d a p a t te rja d i b a ik se b a g a i a kib a t la ng sung m a up un a kib a t se kund e r g e ja la a la m ya ng te rja d i. Pe nulis m e ng intro d uksi fe no m e na a la m d ia ta s se b a g a i e ntry p o int b a g i p e m b a ha sa n se la njutnya ka re na p o te nsi ya ng d im iliki o le h Sula we si Te ng a h sa ng a t te rka it d e ng a n g e ne tik d a n fe no m e na a la m ya ng te rja d i d i d a e ra h ini. Ka re na nya , p e nulis Po te nsi Ba ha n G a a lia n d a n Po te nsi Be nc a na Ala m d i W ila ya h Sula we si Te ng a h Iria nto Uno m e m b a g i tulisa n ini ke d a la m d ua a sp e k uta m a , ya itu tinja ua n p o te nsi sum b e r d a ya a la m d a n a sp e k ke ra wa na n a ta u p o te nsi b e nc a na a la m , ya ng ke d ua nya m e rup a ka n fa kto r p e ne ntu d a la m p e re nc a na a n wila ya h d a n m e m itig a si b e nc a na .

2. Po te nsi Sum b e r Da ya Ba ha n G a lia n

Da la m ha l p o te nsi sum b e r d a ya b a ha n g a lia n ini, p e rta nya a n uta m a ya ng se la lu m e m b e rsit a d a la h : a p a ka h m e m a ng Sula we si Te ng a h c ukup b e rp o te nsi untuk d ika ta ka n se b a g a i sa la h sa tu wila ya h p e ng ha sil b a ha n g a lia n d i Ind o ne sia ? Pe rta nya a n la njuta n ya ng sud a h te ntu a ka n m e nye rta i se b e ra p a sig nifika n ko ntrib usi b a ha n g a ia n te rse b ut d a la m m e nunja ng ke b e rha sila n p e m b a ng una n d i Sula we si Te ng a h? Jika m e m a ng p o te nsi te rse b ut sud a h d ie ksp lo ita si a p a ka h tid a k le b ih b e sa r d a m p a k ne g a tifnya a lia s sifa t m e rusa knya le b ih sig nifika n? . Ja w a b a n untuk se m ua p e rta nya a n te rse b ut d ia ta s, jika m e rujuk p a d a d a ta ya ng sud a h d ip ub lika si a ka n na m p a k b a hwa ko ntrib usi te rha d a p Pro d uk Do m e stik Re g io na l Bruto PDRB Pro p insi Sula we si Te ng a h Ta hun 2006 kisa ra nnya b e ra d a d ilua r lim a b e sa r a ta u je la snya b e ra d a p a d a uruta n ke d e la p a n p e m b e ri ko ntrib usi. Se b e lum nya p e nting d ije la ska n te nta ng kla sifika si sum b e r d a ya b a ha n g a lia n te rse b ut d ia ta s, se b a g a im a na d iura ika n p a d a Sta nd a r Na sio na l Ind o ne sia SNI 19-6728.4-2002 Ta hun 2001 te nta ng Pe nyusuna n Ne ra c a Sum b e r Mine ra l Sp a tia l, d im a na b a ha n g a lia n d ikla sifika si ke d a la m 3 tig a g o lo ng a n, ya itu G o lo ng a n A, B d a n C . Ba ha n G a lia n A, d ise b ut jug a b a ha n g a lia n stra te g is, te rd iri d a ri Bitum e n C a ir, Lilin Bum i, Bitum e n Pa d a t, Asp a l, Antra sit, Ba tub a ra , Ura nium , Ra d ium , Tho rium d a n b a ha n-b a ha n ra d io a ktif la innya , Nike l, C o b a lt d a n Ka lium Ba ha n G a lia n B, d ise b ut jug a Ba ha n G a lia n Vita l, te rd iri d a ri Be si, Ma ng a n, Mo lib d e n, Wo lfra m , Va na d ium , Tita n, Ba uksit, Te m b a g a , Tim b a l, Se ng , Em a s, Pla tina , Pe ra k, Air Ra ksa , Inta n, Arse n, Antim o n, Bism uth, Ya trium , Rhute nium , C e sium , d a n lo g a m - lo g a m la ng ka la innnya , Be rilium , Ko rund um , Krista l Kua rsa , Krio lit, Flo ursp a r, Ba rit, Yo d ium , Bro m , Khlo r, Be le ra ng d a n G a m b ut. Ba ha n G a lia n C , Nitra t, Fo sp a t, Ha lit , Ba tug a ra m , Ze o lit,Ba tu Pe rm a ta , Ya ro sit, Le usit, Pa sir Kua rsa , Ka o lin, Fe lsp a r, G ip sum , Be nto nit, Ba tua p ung , Tra s, O b sid ia n, Pe rlit, Ta na h Dia to m e a , Ta na h Se ra p , Ma rm e r, Ba tusa b a k, Ba tuka p ur, Do lo m it, Kla sit, G ra nit, And e sit, Ba sa lt, Tra khit, Pe rid o tit, Pa sir, Pa sir-Ba tu. Ke g ia ta n p ro d uksi a ta u e ksp lo ita si te rha d a p b a ha n g a lia n d ia ta s a ka n d ila ksa na ka n se te la h d ila kuka n ta ha p a n-ta ha p a n ya ng p a d a a khirnya a ka n m e m unc ulka n ha sil a p a ka h b a ha n te rse b ut la ya k a ta u tid a k la ya k untuk d ita m b a ng . Se m ua b a ha n g a lia n ya ng a d a d ise b ut se b a g a i sum b e r d a ya m ine ra l te rm a suk p ula m inya k d a n g a s b um i. Ting ka ta n p e nye lid ika n a ka n m e le ta kka nnya a p a ka h m e rup a ka n sum b e rd a ya hip o te tik, te re ka , te runjuk d a n te rb ukti. Ke d ua ka te g o ri te ra khir a ka n d inya ta ka n la g i la g i d a la m b e ntuk c a d a ng a n, ya itu c a d a ng a n te rkira d a n c a d a ng a n te rb ukti. C a d a ng a n te rkira jika b e rd a sa rka n ha sil stud i ke la ya ka n m a sih b e lum m e ya kinka n se c a ra g e o lo g i se d a ng ka n c a d a ng a n jika se m ua a sp e k ke la ya ka n te la h te rp e nuhi. Be rd a sa rka n ha sil stud i d a ta ya ng a d a se rta d id a sa ri o le h ha sil p e ninja ua n la p a ng a n p a d a se kia n lo ka si d i wila ya h Sula we si Te ng a h se rta d e ng a n m e liha t p o te nsi ya ng d im iliki b e rd a sa rka n a sp e k 51 Jurna l SMARTe k, Vo l. 8, No . 1, Pe b rua ri 2010: 50 - 62 te o ritis g e ne sa p e m b e ntuka n d a n c a ra te rd a p a tnya b a ha n g a lia n m a ka sa ng a t je la s b a hw a se sung g uhnya b e lum se m ua je nis b a ha n g a lia n d ia ta s te la h d ie ksp lo ita si se c a ra o p tim a l a ta u b a hka n sa m a se ka li b e lum d ie ksp lo ra si. Dia nta ra ha m b a ta n e ksp lo ra si te rse b ut a d a la h fa kto r inve sto r, ting ka t ke sulita n lo ka si, d a n fa kto r-fa kto r la innya . Be rikut a d a la h ura ia n te nta ng ko nd isi a ktua l e ksp lo ra si d a n p ro d uksi b a ha n g a lia n ya ng te rd a p a t d i d a e ra h ini te rse b ut. • Ba ha n G a lia n G o lo ng a n A Di wila ya h Sula we si Te ng a h, tig a je nis b a ha n g a lia n uta m a ya ng te la h na m p a k surve y d a n p ro d uksinya a d a la h m inya k, g a s b um i d a n nike l. Ke g ia ta n e kp lo ra si m inya k b um i d ila kuka n d i wila ya h p e ra ira n Mo ro wa li Te luk To m o ri se d a ng ka n G a s b um i te rle ta k d i Se no ro Sino ra ng Ka b up a te n Ba ng g a i d a n te la h m e la kuka n p ro d uksinya . Ad a p un nike l ya ng te rd a p a t d i wila ya h Ba ng g a i d a n Mo ro wa li m e ne rus sa m p a i ke wila ya h Sula we si Se la ta n d a n Sula we si Te ng g a ra sa m p a i sa a t ini m a sih d a la m ta ha p a n e ksp lo ra si. Be rd a sa rka n d a ta sta tistik ta hun 2006, p ro d uksi m inya k d a n g a s b um i te la h b e rla ng sung se ja k ta hun 2005, d e ng a n nila i p ro d uksi ta hun 2005 d a n 2006 m a sing -m a sing se b e sa r Rp . 63,2 m ilya r d a n Rp . 225,1 m ilya r, d e ng a n la ju p e rtum b uha n se b e sa r 158,79 . De ng a n p ro se nta se ko ntrib usi m a sih se nila i 1,16 jika nila i ini d ig a b ung ka n d e ng a n p ro d uksi p e rta m b a ng a n b a ha n g a lia n m ine ra l ya ng b e rko ntrib usi se b e sa r 1,75 m a ka to ta l ko ntrib usi se kto r p e rta m b a ng a n a d a la h 2,91, m a sih re nd a h d ib a nd ing ka n d e ng a n se kto r p e rta nia n ya ng m e rup a ka n p e nyum b a ng te rb e sa r ya itu 44,80. Pro se nta se ko ntrib usi te rse b ut d isa jika n p a d a g a m b a r 1. G a m b a r 1. Distrib usi Pro se nta se Pro d uk Do m e stik Re g io na l Bruto Pro vinsi Sula we si Te ng a h Me nurut La p a ng a n Usa ha BPS Sulte ng , 2007 Ja sa -ja sa 14,74 Pe rta nia n 44,80 Penggalian 2,91 Pe rd a g , Ho te l Re st 12,32 Ba ng una n 6,46 Industri 7,25 Listrik dan Air, 0,73 Ke u, Ja sa Pe rusa ha a n 4,1 Ang kuta n Ko m unika si 6,38 52 Po te nsi Ba ha n G a a lia n d a n Po te nsi Be nc a na Ala m d i W ila ya h Sula we si Te ng a h Iria nto Uno Ke g ia ta n p e na m b a ng a n nike l se b e tulnya b e rska la b e sa r te la h d a n se d a ng d ila kuka n b a hka n d e ng a n m e la kuka n p e rub a ha n fung si la ha n d im a na se b a g ia n la ha n p e rm ukim a n um um nya tra nsm ig ra si d a n p e rta nia n m e nja d i wila ya h ko nse si ta m b a ng se b a g a im a na te rja d i d i Ke c a m a ta n Pe ta sia , Wita Po nd a , Bum i Ra ya , Bung ku Ba ra t, Bung ku Te ng a h, Ba ho d o p i d a n Bung ku Se la ta n Mo ro wa li. Wila ya h b e rp o te nsi la innya a d a la h d i Bunta Ba ng g a i d im a na sa a t ini ke g ia ta n e ksp lo ra si se d a ng b e rja la n. Te rha d a p b a tub a ra , b a ha n g a lia n ini p un d im iliki o le h Sula we si Te ng a h, na m un sa m p a i sa a t ini b e lum te re kp lo r le b ih la njut. Ind ika si la p a ng a n m e nunjukka n se b a g ia n b a ha n ini m a sih b e rup a g a m b ut. Be b e ra p a lo ka si m e m p e rliha tka n p o te nsi b a tub a ra se p e rti wila ya h Bung ku Uta ra d i se kita r Ko lo Ata s, To m a ta Mo ri Ata s, O ti Sire nja d a n Le m b a n To ng o a Pa lo lo . Me ng ing a t b a ha n ini sa ng a t d ib utuhka n se b a g a i b a ha n b a ka r untuk ind ustri ke listrika n sud a h se la ya knya ting ka t p e nye lid ika n d a n usa ha m e nc a ri inve sto r le b ih d iinte nsifka n. Ha l ini d ira sa ka n sa ng a t m e nd e sa k m e ng ing a t ke te rb a ta sa n ke te rse d ia a n b a ha n b a ka r m inya k d a n m e ng ura ng i ting ka t ke te rg a ntung a n te rha d a p m inya k b um i. • Ba ha n G a lia n G o lo ng a n B Be rd a sa rka n ha sil p e nye lid ika n ya ng p e nulis la kuka n d ise rta i ha sil stud i te rha d a p re fe re nsi ya ng a d a m e nunjukka n b a hwa wila ya h Sula we si Te ng a h sa ng a t b e rp o te nsi te rha d a p b a ha n g a ia n g o lo ng a n ini, te ruta m a b e si, e m a s, kro m d a n g a m b ut. Sum b e rd a ya b e si sud a h te rtunjuk ke te rd a p a ta nnya d i b e b e ra p a lo ka si se p e rti d i wila ya h To jo d a n To jo Ba ra t To una d a n d i se kita r Lo ko d o ka Buo l d a n Sa lum b ia To lito li. Po te nsi e m a s te rd a p a t d i Po b o ya Pa lu, Pa le le h d a n se kita rnya Buo l se rta d i Lo re Se la ta n Po so . Ad a p un kro m d i Bung ku Ba ra t se b a g ia n sud a h d a la m ta ha p p ro d uksi. Po te nsi b a ha n g a lia n g o lo ng a n B ya ng se b e tulnya c ukup m e lim p a h d i wila ya h ini ta p i b e lum d iusa ha ka n a d a la h g a m b ut. • Ba ha n G a lia n G o lo ng a n C G o lo ng a n ini m e rup a ka n b a ha n g a lia n uta m a ya ng c ukup lua s ke b e ra d a a nya d a n b e sa r p ro d uksinya , d a la m b e ntuk b a tu ka li, p a sir, p a sir-b a tu, b a tuka p ur, m a rm e r d a n g ra nit. Se b e tulnya b a ha n g a lia n g o lo ng a n ini a ka n sa ng a t b e rnila i d a n m e rup a ka n p e ng ha sil te rb e sa r jika d ila kuka n se c a ra o p tim a l se ja k ta ha p a n surve y a wa lnya sa m p a i d e ng a n p ro d uksi d a n p e m a sa ra nnya . Wila ya h Sula we si Te ng a h d e ng a n ko nd isi g e o lo g i d a n to p o g ra fi ya ng a d a sa ng a tla h b e rnila i ting g i d a la m p e nye d ia a n b a ha n ini, d a n ha l ini ha m p ir m e ra ta d i se luruh wila ya h ka b up a te n. 2.1. Ska la Ke g ia ta n d a n Ke nd a la Be rd a sa rka n a ng ka sta tistik p ro d uksi d a n ko ntrib usinya , sa ng a t na m p a k b a hwa ko ntrib usi b a ha n g a lia n d i Sula we si Te ng a h m a sih sa ng a t re nd a h. Di sisi la in d a ta p o te nsi m e nujukka n b a hwa wila ya h ini sa ng a tla h m e nja njika n. La lu, d im a na p e rm a sa la ha nya d a n a p a ya ng ke liru d a n te rle wa tka n a ta up un te ra b a ika n? Ja wa b a n ya ng m ung kin d a p a t d ib e rika n untuk ha l te rse b ut a d a la h p e rlu le b ih o p tim a lnya m e m b a ng un iklim inve sta si d a n p ro m o si ya ng d a p a t m e ng g a ira hka n ka la ng a n p e ng usa ha 53 Jurna l SMARTe k, Vo l. 8, No . 1, Pe b rua ri 2010: 50 - 62 d a n inve sto r d a la m se kto r p e rta m b a ng a n, b a ik b e rska la b e sa r m a up un ke c il. Ke c ua li p ro d uksi g a s d a n a nta r p ula u p a sir d a n b a tu, p ro d uksi b a ha n g a lia n la innya b e lum m e nunjukka n ha sil ya ng sig inifika n. Da la m ha l ska la usa ha , um um nya p ro d uksi b a ha n g a lia n b e lum b e rska la b e sa r se hing g a p ro d uksinya p un te rb a ta s. Se b a g ia n la g i te rhe nti ke g ia ta nnya m e skip un m a sih m e nyisa ka n c a d a ng a n ya ng m e lim p a h. C o nto h untuk ini a d a la h p ro d uksi m a rm e r d i Be te le m e d a n se kita rnya . Be b e ra p a lo ka si te la h m e la ksa na ka n e ksp lo ra sinya d e ng a n ha sil se m e nta ra ya ng b e lum m e m ua ska n se p e rti surve y e m a s d i Lo re Se la ta n d a n d i Pa le le h d a n se kita rnya . Alte rna tif untuk ha l a d a la h d e ng a n m e ng a ktifka n ke g ia ta n d a la m b e ntuk Pe na m b a ng a n Ska la Ke c il PSK ya ng na ntinya a ka n m e lib a tka n insta nsi te rka it d a n ikutnya ko p e ra si d a la m p e ng usa ha a n ha sil ta m b a ng . Be rd a sa rka n p e ng a m a ta n la p a ng a n ya ng p e nulis la kuka n p a d a b e re ra p a lo ka si p o te nsi, sa la h sa tu ke nd a la uta m a d a n p a ling se ring te rja d i a d a la h a d a nya tum p a ng tind ih ke p e m ilika n ijin p e na m b a ng a n b a ik untuk ke se luruha n lo ka si m a up un se b a g ia n. Ka re na m a sing -m a sing m e m iliki d a sa r surve y ko nse kue nsiya m a sing -m a sing m e ng kla im se b a g a i p iha k ya ng b e rha k. Sud a h je la s ha l ini b e rp e ng a ruh te rha d a p kine rja d a n p e rc e p a ta n ke g ia ta n ya ng p a d a a khirnya ta ha p a n e ksp lo ra si, e ksp lo ita si d a n p ro d uksi b e lum d a p a t d ila ksa na ka n se sua i re nc a na . 2.2. Pro sp e k Ke d e p a n Be rd a sa rka n d a ta p o te nsi c e kung a n m inya k, te rd a p a t d ua c e kung a n b e rp o te nsi d i wila ya h Sula we si Te ng a h, ya itu C e kung a n Se la t Ma ka ssa r d a n C e kung a n G o ro nta lo Te luk To m ini. Se iring d e ng a n ting ka t ke m a jua n te kno lo g i e ksp lo ra si d a n p e m e nuha n te rha d a p ke b utuha n e ne rg i, sa a t ini d i b e b e ra p a lo ka si p e ra ira n se d a ng d ila kuka n e ksp lo ra si m inya k d a n g a s b um i. Lo ka si te rse b ut a d a la h wila ya h p e ra ira n Do ng g a la b a g ia n b a ra t d a ri Surum a na ke a ra h p e ra ira n Sula we si Ba ra t. Sa ng a t d iha ra p ka n d e ng a n p e ning ka ta n ke m a jua n te kno lo g i e ksp lo ra si le p a s p a nta i d a n la ut p o te nsi ya ng a d a te rse b ut d a p a t d iwujud ka n d a la m b e ntuk p ro d uksi nya ta ya ng na ntinya a ka n m e ning ka tka n ko ntrib usi te rha d a p PDRB se kto r m ig a s. Pa d a je nis lo g a m , ya ng sa ng a t la ya k untuk d itind a kla njuti d a la m b e ntuk p ro d uksi nya ta a d a la h lo g a m b e si b e se rta va ria nnya . Kira nya p o te nsi b e si d i wila ya h To jo d a n se kita rnya sud a h d a p a t d inikm a ti o le h p ro vinsi. Ha sil p e ng ujia n ka d a r Fe To ta l untuk lo ka si ini b e rva ria si d a n se b a g ia n sud a h d ia ta s nila i sta nd a r ke b utuha n p a sa r. De ng a n te kno lo g i p e le b ura n d a n p ro se ssing b a ha n d e ng a n ka d a r ya ng re nd a h d a p a t d iting ka tka n. Ditunja ng p ula o le h lua sa n ke te rd a p a ta n sum b e rd a ya m e nja d ika n b a ha n ini se b a g a i ko m o d ita s ya ng sa ng a t m e nja njika n. De m ikia n p ula ha lnya untuk sum b e rd a ya b e si d i Pa le le h d a n se kita rnya , kira nya d a p a t d io p tim a lka n d a ri a sp e k re g ula sinya se hing g a nila i a ktua l p o te nsi a ka n d ip e ro le h a p a la g i m e ng ing a t sifa t g e ne tik b a ha n ya ng m e rup a ka n ha sil m ine ra lisa si p rim e r se hing g a m e m iliki ka d a r Fe ya ng ting g i d ia ta s ra ta -ra ta sp e sifika si. Ba ha n lo g a m la innya ya ng b e lum o p tim a l p e ng usa ha a nnya a d a la h Kro m d a n Nike l. Me skip un te la h d ite rb itka n se kia n b a nya k izin e ksp lo ra si, se kia n b a nya k p ula d a la m sta tus m e ng a ng g ur a lia s la ha n tid ur. Khusus nike l, d ua inve sto r te rb e sa r ya itu PT. INC O d a n PT. Rio Tinto Ind o ne sia 54 Po te nsi Ba ha n G a a lia n d a n Po te nsi Be nc a na Ala m d i W ila ya h Sula we si Te ng a h Iria nto Uno m e skip un m a sih d a la m ta ha p a n e ksp lo ra si na m un m a sih m e nyisa ka n p e rta nya a n ka p a n m e m ula i p ro d uksi. Dia nta ra b e b e ra p a ke m ung kina n ja wa b a n a d a la h fa kto r b isnis-p ro fit d im a na te rja d i p e nuruna n ha rg a nike l se c a ra g lo b a l. Sa la h sa tu b a ha n g a lia n C ya ng sa m p a i sa a t ini b e lum te ro p tim a lka n m e skip un sa ng a t b e rp o te nsi a d a la h m a rm e r d a n b a tu b ulia . Ma rm e r te rd a p a t lua s d i wila ya h Po so Pe sisir, Pa m o na Uta ra sa m p a i d e ng a n wila ya h Le m b o d a n Pe ta sia . Da ri a sp e k c o ra k te kstur p e rm uka a n c ukup b e rva ria si. Se d a ng ka n b a tu m ulia , d a ta ya ng a d a m e nunjukka n b a hwa d i wila ya h Mo ri Ata s sa m p a i d e ng a n Le m b o b a ha n ini d ijum p a i p a d a b e b e ra p a te m p a t. Ha l ini m e ng isya ra tka n d ip e rluka nnya p e nye lid ika n ya ng le b ih d e ta il te nta ng se b a ra n d a n p o te nsi m e ng ing a t a so sia si lito lo g inya m e nd ukung b a g i ke te rd a p a ta n b a tu m ulia . 2.3. Up d a te Da ta Po te nsi Po te nsi se m ua b a ha n g a lia n b uka nla h d a ta ya ng sta tis m e la inka n d ina m is d im a na se tia p sa a t d a p a t b e rub a h se iring ke m a jua n ting ka t p e nye lid ika n, inte nsita s, lua sa n d a n ke m a m p ua n te kno lo g i d e te ksinya . Ka re na nya d a ta p o te nsi d a p a t b e rub a h m e ning ka t m e skip un jug a ke m ung kina n m e nurun. Pe nye d ia a n d a ta p o te nsi m e rup a ka n m o d a l p e m a sa ra n p ro m o si wila ya h. Ka re na nya d isa m p ing d a ta p o te nsi ya ng te rp e nting a d a la h up d a te d a ta p o te nsi itu se nd iri d ila ksa na ka n se tid a knya se tia p ta hun se rta te rsinkro nisa si inte r d a n a nta r insta nsi se hing g a tid a k m e m unc ulka n b ia s ya ng b e sa r d a la m ha l d a ta b a se . 2.4. Pe ning ka ta n La ya na n untuk Iklim Inve sta si Po te nsi p e rta m b a ng a n m ine ra l d i Ind o ne sia c ukup b a g us te ta p i p o te nsi te rse b ut b e lum d im a nfa a tka n se c a ra o p tim a l a kib a t kura ng nya inve sta si d i se kto r ini. Inve sta si se kto r p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia b e ra d a p a d a le ve l b a wa h jika d ib a nd ing ka n d e ng a n ne g a ra la in ya ng m e m iliki p o te nsi ta m b a ng ya ng sa m a . Disa m p ing itu, ting ka t inve sta si d i se kto r ini re la tif re nd a h d a n m e nunjukka n ke c e nd e rung a n m e nurun a kib a t te rhe ntinya ke g ia ta n e ksp lo ra si d i b e rb a g a i ke g ia ta n p e rta m b a ng a n. Me nurut stud i ya ng d ila kuka n Fra se r Institute d a la m Annua l Surve y o f Mining C o mp a nie s De c e m b e r 2002, iklim inve sta si se kto r Pe rta m b a ng a n d i Ind o ne sia tid a k c ukup m e ng g a ira hka n. Ba nya k ka la ng a n m e ng ha wa tirka n b a hwa d e ng a n ko nd isi se p e rti ini m a ka m a sa d e p a n, ind ustri e kstra ktif khususnya p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia a ka n se g e ra b e ra khir d a la m wa ktu 5 sa m p a i 10 ta hun. Ko nd isi ini p a tut d isa ya ng ka n ka re na ind ustri ini m e m b e rika n sum b a ng a n ya ng c ukup b e sa r b a g i p e re ko no m ia n na sio na l m a up un d a e ra h. Da m p a k e ko no m i d a ri ke b e ra d a a n ind ustri p e rta m b a ng a n a nta r la in p e nc ip ta a n o utp ut, p e nc ip ta a n te na g a ke rja , m e ng ha silka n d e visa d a n m e m b e rika n ko ntrib usi fiska l Me nurut surve y Le m b a g a Pe nye lid ika n Eko no m i d a n Ma sya ra ka t Fa kulta s Eko no m i Unive rsita s Ind o ne sia LPEM FEUI, 2006, p o te nsi p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia c ukup b e sa r te ta p i tid a k d id ukung o le h e fe ktivita s ke b ija ka n p e m e rinta h ya ng d a p a t m e nd ukung p e rke m b a ng a n se kto r p e rta m b a ng a n. Se hing g a m ula i ta hun 2003 te rliha t a d a nya p e nuruna n ke g ia ta n d i se kto r p e rta m b a ng a n. Da ri sisi p e rke m b a ng a n ko m p o sisi inve sta si d a ri a sing m a up un d o m e stik te rliha t b a hw a p e rb e d a a n ko m p o sisi itu se m a kin ta hun se m a kin ke c il. Ha l ini d ika re na ka n a d a nya p e nuruna n ya ng 55 Jurna l SMARTe k, Vo l. 8, No . 1, Pe b rua ri 2010: 50 - 62 sig nifika n d a ri inve sta si a sing , se d a ng ka n inve sta si d o m e stik le b ih b e rsifa t te ta p sta g na nt. Inve sta si se kto r p e rta m b a ng a n ini sa ng a t te rg a ntung d e ng a n inve sto r lua r ne g e ri ka re na inve sta si d ise kto r ini b e rsifa t c a p ita l inte nsif se hing g a m e m e rluka n e ntry c o st ya ng b e sa r untuk m e la kuka n e ksp lo ra si d a n e ksp lo ita si d ise kto r p e rta m b a ng a n. Me le m a hnya ting ka t inve sta si ini khususnya inve sta si a sing p a d a se kto r p e rta m b a ng a n tid a k te rle p a s d a ri ko nd isi ke sta b ila n d o m e stik, m e nya ng kut ke a m a na n se rta ke p a stia n usa ha m e nja d i fa kto r uta m a d a la m m e ne ntuka n ting ka t inve sta si a sing d i Ind o ne sia . Se la in ko o rd ina si p e ra tura n linta s se kto ra l, m a sa la h ke p a stia n hukum untuk b e rg e ra k d a n m e la kuka n ke g ia ta n inve sta si p a d a se kto r p e rta m b a ng a n Ind o ne sia p un re la tif tid a k a d a . Ke b e ra d a a n Ind ustri p e rta m b a ng a n m e m b e rika n m a nfa a t ya ng b e sa r b a ik ke p a d a p e re ko no m ia n na sio na l m a up un p e re ko no m ia n d a e ra h. Da m p a k e ko no m i d a ri ke g ia ta n p e rta m b a ng a n a nta ra la in p e ning ka ta n p e nd a p a ta n b ruto , p e ning ka ta n p e nd a p a ta n m a sya ra ka t, p e nc ip ta a n la p a ng a n ke rja d a n ko ntrib usi fiska l b a g i p e m e rinta h p usa t m a up un d a e ra h. Ko ntrib usi fiska l b e rup a ko ntrib usi ro ya lti, b a g i ha sil p a ja k, b a g i ha sil no n p a ja k.

3. A sp e k Ke ra wa na n Be nc a na A la m