Dampak Program Supra Insus terhadap Keadaan Sosial Petani Peserta Studi Kasus di Dua Kecamatan

DAMPAK PROGRAM SUPRA INSUS
TERHADAP KEADAAM SOSl A 1 EKONOMl PETAMi PESERTA
S t u d i Kasos d i D U P Desa Kecamatan Trimurjo,

Kabupaten L a m p u n g Teogah

Oleh
S Y A D R I W A T Y
A 22.0985

JURUSAN ILMU

- ILMU

SOSIAL EKONOMl PERTANIAN

FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOOOR

1 9 9 0


*a

.. .

%%.

,,I.:

1

:

, !*;

.. .

,.

.


s

.

.
:

RIHGKASAN
SYADRLWATY
Sosisl

Dampak

Eknnnrni

Keramatan

Program Stipra Tnsus

Terhadap Keadaan


P ~ t a n iP e s ~ r t i ~S l. t t d i K H S I ~ S

Trimurjo,

&,

di

Dua

Desa

:.

a c u p ~ t e n Zampnng T e n g a h ( d i b a w a h
u
.. .
b i m b i n g a n S u t a r a ~ e n $ ~ k k u., :~ i ?. ,m. & a t m a j a !
--.,

P r n g r a n l S u p r a ' ~ r i s u s ' .. .. , ~ a ndgi t e r b p k a n s e j a k t a h u n
1987
1
.. .
5

.

b .

l n e m p u n y a i t u ; i u a n u n t u k n ~ e ' l a k s a n a l t a n' b u d i d a y a
yang

tanaman p a d i ,

mampis m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n p e t a n i p a d i

sawah

s e k a l i g u s untuk m e l e s t a r i k a n swasembada b e r a s yang


dan

dirapai

s e j a k t a h u n 1984.
Pendapatan b e r S i h p e t a n i yang menjarli target pencapaiarl

t u j u a n program

Supra

Ins1.1~adalah

US $ 1 500 p e r h e k t a r p e r t a h u n .
p a t a n s e h e s a r inj,

dapat

rata-rnta


sebesxr

Target pencapaian

dilaltsanakan melalui

penria-

peningkatan

mntu i n t e n s i f i k a s i d a n k e r j a s a m a p e t a n i .
Penel i t i a n i n i h e r t u j u 3 n u n t u k me~nbandingkan pendapatan p e t a n i p a d i sawah peserta p r o g r a m S u p r a I n s u s dengan petani

padi.

hukan p e s e r t a S u p r a

Insus,


serta

men~pela.ja.ri

a s p e k p e n y e r a p a n t e n a g n k ~ r j ap a d a n s a h a t a n i p n d i t e r s e h u t . .
Kemndian

pada

ke-

a d a a n s o s i a l ekonomi p e t a n i s e t e l a h menerapkan program

Su-

,

d i p e l a i e r i p u l a pernhahan yang t e r j a d i

pra Instls

P e t a n i p e s e r t a progranl S u p r a T n s u s y a n g m e n j a d i l i a j i a n
h e r n s a l d a r i kelnrnnok t a n i IJtama, y a i t u k e l a s kelompok t a n i
tertinggi

dalam

pelaksanaan

intensif ikasi

padi

sawah.

Teknnlogi produksi yang d i t e r a p k a n dalam Supra I n s u s a d a l a h

""

Teknol.ogi P a k e t D , dimana s e p u l u h u n s u r t e k n o l o g i
yang dianjurkan rat,a-rata

Unsur-unsur

produksi

t e l a h dilaksanakan oleh petani.

yang t e l a h dilaksanakan dengan

baik

oleh

p e t a n i p e s n r t n S n p r a I n s u ~a r l a l a h : p e n g o l a h a n t a n a h

ma1 d u a k a l i b a j a k d a n s a t u

kali

garu;


populasi

minitanaman

l e b i h d a r i 200 000 r u m p u n , d a n ; t a t a g u n a a i r t i n g k a t u s a h a t a n i yang d i a t u r pelaksanaannya
t e k n o l o g i p r o d u k s i yang belum
adalah

ha1

y a n g menyangkut

oleh

P3A.

dilaksanakan
penggunaan

Unsur-unsur


secara

pupuk

penuh,

berimbang.

P e n j z g u n a a n U r e a , TSP d a n KC1 s e c a r a r a t a - r a t a t e l a h m e l e b i h i d o s i s a n j u r a n , walaupun d a l a n ~ jumlali

kecil.

Sedangkan

penggunaan ZA m a s i h d i bawah d o s i s a n j u r a n , meskipun

dalam

jumlah yang t i d a k jauh berbeda dengan yang clianjurksn.
P e l n a k a i a n ZPT D h a r l t l a s r i a d a l a h 60 c c p e r h a p e r m u s i m ,
padahal

dosis

anjuran

a d a l a h 90 cc

per

ha

per

musim.

K r c i - l n y a p e i n a k a i a n ZPT i n i s e h u b u n g a n d e n g a n m a s i h
sarana

produksi

sehingga

i n i bagi p e t a n i untuk

budidaya

harunya
padinya,

p e t a n i helum m e y a k i n i dampak d a r i p e n g g u n a a n

ZPT

i n i secara langsung.
P e r g i l i r a n v a r i e t a s p a d i a n t a r musim t e l a h

dilaksana-

kan o i e h p e t a n i S u p r a I n s u s , y a i t u v a r i e t a s C i s a d a n e
lnusim

penghujan

d a n v a r i e t a s I R 64 u n t u k

musim

Benih yang digunakan adalah bermutu l a b e l b i r u .
varietas .antar

musim

ini

ternyata

belum

untuk

kemarnu.
Pergiliran

diikuti

oleh

te-

P e t a n i p e s e r t a S u p r a I n s u s m a u p u n Nnn S u p r a T n s n s
lah

ter.jamin pemasaran h a s i l n y a dengan kerjasama

kelompok

t a n i mereka dengan Perum Sang Hyang S e r i .
. Penyerapan

I n s u s , rata-rata

peserta

tenaga iterja pada usahatani peserta

Supra

4 4 7 HKP p e r h a per t a h u n , s e d a n g k a n

bukan

430

program

HKP p e r

ha

tahun.

per

Perbedaan

s e j u r n l a h 3 7 MKP y a n g t e r j a d i s e b a g i a n b e s a r d i s e b a b k a n o l e h
penggunaan

tenaga kerja untuk panen.

meningkatkan

prnduktivi t a s ,

panrn juga akan meningkat.

berartj

Karena

Supra

Insus

tenaga

kerja

untuk

Dilain pihak.

dengan

d a n ZPT y a n g l e h i h t i n g g i p a d a p e t a n i

pupuk
mnka

pensgilnaan

t e n a g a k e r j a n y a jugs

pernakain

Supra

aknn

selalu

Jnsus,
lebih

t i n g g i d a r i p a d a p e t a n i Non S u p r a T n s a s .
P e t a n i k e c i l (11.1as s a w a h k u r a n g d a r i 0 . 5 h a ) m s n c u r a h kan 60 9 p e r s e n h a r i k e r j a n y a p a d a u s a h a t a n i k e l u a r ~ a . t e t a p i pada p e t a n i sedang ( l u a s sawah 0.5-1.0 ha) dan
( l u a s sawah l e h i h d a r i 1 . 0 h a ) mempunyai h a r i

besar

petani
lrerja

Hal

y;in& t r r b e s a ? pnrla i e n i s p e k e r j a a n d i l n a r p e r t a n i a n .
ini

berhul-~llnFlan rlenpnn p e m i l i k a n l i p t r a m p i I a n ,

penget~huan

d a n m o d a l yan,g d i m i ! i k i p e t - a n i s e d a n a r!an p e t . a n i h e s a r .
Produktivitas
k?

u s a h a t a n i Non S u p r a I n s u s a d a l a h 8

~ a d i p p ? ha p e r t a h u n , s e d a n g k a n p e s e r t . a

s e b e s a r 10 667 7 k g p a d i p e r h a p e r t a h u n

petani

Surra

Insus

lehih

hanyak

Tni

Supra

277

Insus

disebabkan

menggunakan

sarana

c r n c l ~ l l t s i s e p ~ r t ipnpulc d o n p e s t i s i d a . I t e m t ~ d i a n d i g n n a k a n n y a

Zat

Pendatur

relatif

Tumbuh, d a n j k ~ g a p e m e l i h a r a a n t a n a m a n

lehih ra.iin.

yang

Penerimaan

petani

peserta

Supra

Insus

sebesar

2 339 407 p e r t a h u n d a n t - e r l i h a t l e b i h t i n g g i

Rp

dari

petani

Non S u p r a I n s u s y a n g h a n y a s e b e s a r RP 1 7 2 2 365 p e r

hektar

per tahun.

Sedangkan p e n g e l u a r a n pada p e t a n i S u p r a s e b e s a r

Rp 1. 1 0 6 954 d a n p a d a p e t a n i Non

Supra

Insus

Rp 9 2 0 8 5 2 .

P e r b e d n a n b i a y a y a n g t e r j a d i a d a l a h nntulc p e m b e l i a n
p r o d u k s i yang l e b i h banyak pada p e t a n i S u p r a
d i ~ n i l c i a n, b a i k b e r t a n i d e n g a n s i s t e ~ n S u p r a

sarana

Insus.

Insus

Namun
ataupun

t i d a k menerapkannya, kedua-duanya memherikan keuntungan pa-

Hal i n i d a p a t d i l i h a t d a r i n i l a i R/C r a s i o

d s petani.

Nan

Supra I n s u s yang s e b e s a r 1 . 8 7 dan Supra I n s u s sebesar 2 . 3 1 .
Bi l a p e t s n i y a n g t i d a k m e l a k s a n a k a n

Supra

m e n g i k u t i p r o g r a m S u p r a I n s u s , maka u n t u k

Tnsus

bemudian

Rp 1 . 0

tambahan

h i a y a yang d i k e l u a r k a n akan menghasilkan tambahan penerimaa n s e b e s a r Rp 3 . 3 2 .
Program
menyehabitan

Supra

Insus

yang

d i t e r ~ p k a n oleh

petani

danipalc y a n g p o s i t i . f d a n k e c i l p a d a

parameter-

p e r a m e t e r n i l a i l a h a n , hubungan s o s i a l , t i n g k a t

kesehatan,

dan t i n g k a t p e n d i d i k a n .

Darnpak y a n g p o s i t i f d a n b e s a r t e r -

j a d i nada parameter respon p e t a n i

terhadap

program

Supra

I n s u s : k e s e r n p ~ t n nk e r i a d a n p o l a p e n g e l u a r a n k e l u a r g a .
P e n e r a p a n program S u p r a T n s u s yang menyebabkan produkt i v i t a s usahat.ani mrnjadi meningkat
s n w a h jugs
Mrskipnn

1

menjadi

,

m e n j a d i k a n sewa t a n a h /

l e b i h t i n g g i dibandingkan

i d a k d i l t u t a h u i h r r ~ p ap e r s u n p e n g a r u h

sungguhnya d a r i program i n i , t e t a p i sewa sawah
n i n g k q t s e b e s a r 24 p e r s e n .

sebelumnya.
yang

se-

telah

me-

Respon p e t a n i t e r h a d a p program

DAMPAK PROGRAM SUPRA INSUS
TERHADAP KEADAAM SOSl A 1 EKONOMl PETAMi PESERTA
S t u d i Kasos d i D U P Desa Kecamatan Trimurjo,

Kabupaten L a m p u n g Teogah

Oleh
S Y A D R I W A T Y
A 22.0985

JURUSAN ILMU

- ILMU

SOSIAL EKONOMl PERTANIAN

FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOOOR

1 9 9 0

*a

.. .

%%.

,,I.:

1

:

, !*;

.. .

,.

.

s

.

.
:

RIHGKASAN
SYADRLWATY
Sosisl

Dampak

Eknnnrni

Keramatan

Program Stipra Tnsus

Terhadap Keadaan

P ~ t a n iP e s ~ r t i ~S l. t t d i K H S I ~ S

Trimurjo,

&,

di

Dua

Desa

:.

a c u p ~ t e n Zampnng T e n g a h ( d i b a w a h
u
.. .
b i m b i n g a n S u t a r a ~ e n $ ~ k k u., :~ i ?. ,m. & a t m a j a !
--.,
P r n g r a n l S u p r a ' ~ r i s u s ' .. .. , ~ a ndgi t e r b p k a n s e j a k t a h u n
1987
1
.. .
5

.

b .

l n e m p u n y a i t u ; i u a n u n t u k n ~ e ' l a k s a n a l t a n' b u d i d a y a
yang

tanaman p a d i ,

mampis m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n p e t a n i p a d i

sawah

s e k a l i g u s untuk m e l e s t a r i k a n swasembada b e r a s yang

dan

dirapai

s e j a k t a h u n 1984.
Pendapatan b e r S i h p e t a n i yang menjarli target pencapaiarl

t u j u a n program

Supra

Ins1.1~adalah

US $ 1 500 p e r h e k t a r p e r t a h u n .
p a t a n s e h e s a r inj,

dapat

rata-rnta

sebesxr

Target pencapaian

dilaltsanakan melalui

penria-

peningkatan

mntu i n t e n s i f i k a s i d a n k e r j a s a m a p e t a n i .
Penel i t i a n i n i h e r t u j u 3 n u n t u k me~nbandingkan pendapatan p e t a n i p a d i sawah peserta p r o g r a m S u p r a I n s u s dengan petani

padi.

hukan p e s e r t a S u p r a

Insus,

serta

men~pela.ja.ri

a s p e k p e n y e r a p a n t e n a g n k ~ r j ap a d a n s a h a t a n i p n d i t e r s e h u t . .
Kemndian

pada

ke-

a d a a n s o s i a l ekonomi p e t a n i s e t e l a h menerapkan program

Su-

,

d i p e l a i e r i p u l a pernhahan yang t e r j a d i

pra Instls
P e t a n i p e s e r t a progranl S u p r a T n s u s y a n g m e n j a d i l i a j i a n
h e r n s a l d a r i kelnrnnok t a n i IJtama, y a i t u k e l a s kelompok t a n i
tertinggi

dalam

pelaksanaan

intensif ikasi

padi

sawah.

Teknnlogi produksi yang d i t e r a p k a n dalam Supra I n s u s a d a l a h

""

Teknol.ogi P a k e t D , dimana s e p u l u h u n s u r t e k n o l o g i
yang dianjurkan rat,a-rata
Unsur-unsur

produksi

t e l a h dilaksanakan oleh petani.

yang t e l a h dilaksanakan dengan

baik

oleh

p e t a n i p e s n r t n S n p r a I n s u ~a r l a l a h : p e n g o l a h a n t a n a h

ma1 d u a k a l i b a j a k d a n s a t u

kali

garu;

populasi

minitanaman

l e b i h d a r i 200 000 r u m p u n , d a n ; t a t a g u n a a i r t i n g k a t u s a h a t a n i yang d i a t u r pelaksanaannya
t e k n o l o g i p r o d u k s i yang belum
adalah

ha1

y a n g menyangkut

oleh

P3A.

dilaksanakan
penggunaan

Unsur-unsur

secara

pupuk

penuh,

berimbang.

P e n j z g u n a a n U r e a , TSP d a n KC1 s e c a r a r a t a - r a t a t e l a h m e l e b i h i d o s i s a n j u r a n , walaupun d a l a n ~ jumlali

kecil.

Sedangkan

penggunaan ZA m a s i h d i bawah d o s i s a n j u r a n , meskipun

dalam

jumlah yang t i d a k jauh berbeda dengan yang clianjurksn.
P e l n a k a i a n ZPT D h a r l t l a s r i a d a l a h 60 c c p e r h a p e r m u s i m ,
padahal

dosis

anjuran

a d a l a h 90 cc

per

ha

per

musim.

K r c i - l n y a p e i n a k a i a n ZPT i n i s e h u b u n g a n d e n g a n m a s i h
sarana

produksi

sehingga

i n i bagi p e t a n i untuk

budidaya

harunya
padinya,

p e t a n i helum m e y a k i n i dampak d a r i p e n g g u n a a n

ZPT

i n i secara langsung.
P e r g i l i r a n v a r i e t a s p a d i a n t a r musim t e l a h

dilaksana-

kan o i e h p e t a n i S u p r a I n s u s , y a i t u v a r i e t a s C i s a d a n e
lnusim

penghujan

d a n v a r i e t a s I R 64 u n t u k

musim

Benih yang digunakan adalah bermutu l a b e l b i r u .
varietas .antar

musim

ini

ternyata

belum

untuk

kemarnu.
Pergiliran

diikuti

oleh

te-

P e t a n i p e s e r t a S u p r a I n s u s m a u p u n Nnn S u p r a T n s n s
lah

ter.jamin pemasaran h a s i l n y a dengan kerjasama

kelompok

t a n i mereka dengan Perum Sang Hyang S e r i .
. Penyerapan

I n s u s , rata-rata

peserta

tenaga iterja pada usahatani peserta

Supra

4 4 7 HKP p e r h a per t a h u n , s e d a n g k a n

bukan

430

program

HKP p e r

ha

tahun.

per

Perbedaan

s e j u r n l a h 3 7 MKP y a n g t e r j a d i s e b a g i a n b e s a r d i s e b a b k a n o l e h
penggunaan

tenaga kerja untuk panen.

meningkatkan

prnduktivi t a s ,

panrn juga akan meningkat.

berartj

Karena

Supra

Insus

tenaga

kerja

untuk

Dilain pihak.

dengan

d a n ZPT y a n g l e h i h t i n g g i p a d a p e t a n i

pupuk
mnka

pensgilnaan

t e n a g a k e r j a n y a jugs

pernakain

Supra

aknn

selalu

Jnsus,
lebih

t i n g g i d a r i p a d a p e t a n i Non S u p r a T n s a s .
P e t a n i k e c i l (11.1as s a w a h k u r a n g d a r i 0 . 5 h a ) m s n c u r a h kan 60 9 p e r s e n h a r i k e r j a n y a p a d a u s a h a t a n i k e l u a r ~ a . t e t a p i pada p e t a n i sedang ( l u a s sawah 0.5-1.0 ha) dan
( l u a s sawah l e h i h d a r i 1 . 0 h a ) mempunyai h a r i

besar

petani
lrerja

Hal

y;in& t r r b e s a ? pnrla i e n i s p e k e r j a a n d i l n a r p e r t a n i a n .
ini

berhul-~llnFlan rlenpnn p e m i l i k a n l i p t r a m p i I a n ,

penget~huan

d a n m o d a l yan,g d i m i ! i k i p e t - a n i s e d a n a r!an p e t . a n i h e s a r .
Produktivitas
k?

u s a h a t a n i Non S u p r a I n s u s a d a l a h 8

~ a d i p p ? ha p e r t a h u n , s e d a n g k a n p e s e r t . a

s e b e s a r 10 667 7 k g p a d i p e r h a p e r t a h u n

petani

Surra

Insus

lehih

hanyak

Tni

Supra

277

Insus

disebabkan

menggunakan

sarana

c r n c l ~ l l t s i s e p ~ r t ipnpulc d o n p e s t i s i d a . I t e m t ~ d i a n d i g n n a k a n n y a

Zat

Pendatur

relatif

Tumbuh, d a n j k ~ g a p e m e l i h a r a a n t a n a m a n

lehih ra.iin.

yang

Penerimaan

petani

peserta

Supra

Insus

sebesar

2 339 407 p e r t a h u n d a n t - e r l i h a t l e b i h t i n g g i

Rp

dari

petani

Non S u p r a I n s u s y a n g h a n y a s e b e s a r RP 1 7 2 2 365 p e r

hektar

per tahun.

Sedangkan p e n g e l u a r a n pada p e t a n i S u p r a s e b e s a r

Rp 1. 1 0 6 954 d a n p a d a p e t a n i Non

Supra

Insus

Rp 9 2 0 8 5 2 .

P e r b e d n a n b i a y a y a n g t e r j a d i a d a l a h nntulc p e m b e l i a n
p r o d u k s i yang l e b i h banyak pada p e t a n i S u p r a
d i ~ n i l c i a n, b a i k b e r t a n i d e n g a n s i s t e ~ n S u p r a

sarana

Insus.

Insus

Namun
ataupun

t i d a k menerapkannya, kedua-duanya memherikan keuntungan pa-

Hal i n i d a p a t d i l i h a t d a r i n i l a i R/C r a s i o

d s petani.

Nan

Supra I n s u s yang s e b e s a r 1 . 8 7 dan Supra I n s u s sebesar 2 . 3 1 .
Bi l a p e t s n i y a n g t i d a k m e l a k s a n a k a n

Supra

m e n g i k u t i p r o g r a m S u p r a I n s u s , maka u n t u k

Tnsus

bemudian

Rp 1 . 0

tambahan

h i a y a yang d i k e l u a r k a n akan menghasilkan tambahan penerimaa n s e b e s a r Rp 3 . 3 2 .
Program
menyehabitan

Supra

Insus

yang

d i t e r ~ p k a n oleh

petani

danipalc y a n g p o s i t i . f d a n k e c i l p a d a

parameter-

p e r a m e t e r n i l a i l a h a n , hubungan s o s i a l , t i n g k a t

kesehatan,

dan t i n g k a t p e n d i d i k a n .

Darnpak y a n g p o s i t i f d a n b e s a r t e r -

j a d i nada parameter respon p e t a n i

terhadap

program

Supra

I n s u s : k e s e r n p ~ t n nk e r i a d a n p o l a p e n g e l u a r a n k e l u a r g a .
P e n e r a p a n program S u p r a T n s u s yang menyebabkan produkt i v i t a s usahat.ani mrnjadi meningkat
s n w a h jugs
Mrskipnn

1

menjadi

,

m e n j a d i k a n sewa t a n a h /

l e b i h t i n g g i dibandingkan

i d a k d i l t u t a h u i h r r ~ p ap e r s u n p e n g a r u h

sungguhnya d a r i program i n i , t e t a p i sewa sawah
n i n g k q t s e b e s a r 24 p e r s e n .

sebelumnya.
yang

se-

telah

me-

Respon p e t a n i t e r h a d a p program