Peningkatan Kekebalan Ikan Lele (Clarias batrachus, L) dengan Penyuntikan Vaksin Aeromonas hydrophila secara Intrapetorial

"?"

PEWINGKWTWN KEKEBALAN IRAN LELE (Clarias
batrachus, L)
-- -- -DENGAH PENYUNTIKAN VAKSlSd Aeromonas hydrophila
SECARA INTRAPERITOHIAL

KARYA lLMlAH

Oleh

FAKULTAS PERIKAMAN

INSTITUT PERTAhllAN BOGOR
1989

BINGKASAN
INDRATNO JATIASMORO.

C.


21 1979.

Peningkatan Kekebalan

Ikan L e l e ( ~ l a r i a sb a t r a c h u s , L) dengan Penyuntikan Vaksin,
Aeromonas h y d r o p h i l a S e c a r a I n t r a p e x i t o n i a l .

Dibawah bim-

bingan SRI LESTARI ANGKA s e b a g a i k e t u a dan DAYAT BASTIAWAN
s e b a g a i anggota.
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk mengetahui pengaruh
tLga s e d i a a n dengan masing-masing t i g a d o s i s v a k s i n b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a untuk pencegahan p e n y a k i t i n f e k s i bakt e r i Aeromonas h y d r o p h i l a t e r h a d a p kelangsungan hidup dan
Penelitian i n i dilaksana-

t i t e r a n t i b o d i pada i k a n l e l e .

kan d i Instalasi B a l a i P e n e l i t i a n Perikanan A i r Tawar
C i j e r u k , Bogor, mulai t a n g g a l 21 maret sampai 28 A p r i l

1988.
Rancangan percobaan yang digunakan a d a l a h Rancangan
Acak Lengkap (RAL) f a k t o r i a l 3 x 4 dengan t i g a ulangan.
F a k t o r A m e l i p u t i t i g a d o s i s v a k s i n y a i t u 0,2 ml/ekor i k a n ,
0.3 ml/ekor i k a n dan 0 , 4 ml/ekor ikan.

Yaktor B m e l i p u t i

t i g a s e d i a a n v a k s i n dan k o n t r o l y a i t u llwhole c e l l I 1 , "kesel u r u h a n " , l l s u p e r n a t a n l l dan PBS s t e r i l .
Ikan u j i yang digungkan a d a l a h i k a n l e l e ( C l a r i a s
b a t r a c h u s , L) yang berukuran 8
r a t a 5.72 gram.

-

11 cm dengan b e r a t rata-

makanan i k a n u j i berupa makanan buatan

dengan merek dagang Indofeed, d i b e r i k a n 5 % d a r i bobot

i k a n p e r h a r i dengan f r e k u e n s i pemberian pakan t i g a k a l i
pada jam 07.00,

jam 12.00 dan jam 17.00.

Wadah P e n e l i t i a n

b e r u p a kolam b e t o n berukuran 2 x 5 x 1 m3 sebanyak 4 buah
dan masing-masing kolam d i s e k a t dengan p l a s t i k k a s a menjad i 9 buah, s e h i n g g a menjadi 36 b a g i a n kolam berukuran 1 , 5 x
0,67 x 1 m 3
kan 25 cm.

.

Wadah d i i s i a i r dengan kedalaman d i p e r t a h a n -

P a d a t penebaran awal 25 ekor i k a n p e r wadah.

Empat kelompok i k a n d i v a k s i n a s i dengan s e d i a a n v a k s i n
"whole c e l l " ,


"keseluruhan"

k o n t r o l , masing-masing
ekor ikan.

,%upernatan" dan PBS s e b a g a i

dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0.4 m l /

Kepadatan b a k t e r i yang d i b u a t v a k s i n a d a l a h

1 , 2 x 1 09 s e l b a k t e r i p e r ml.

S e t e l a h 1 5 h a r i pemberian

v a k s i n d i l a k u k a n u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas
h y d r o p h i l a v i r u l e n sebanyak 0 , l ml/ekor i k a n dengan kepad a t a b a k t e r i 2.0 x 1 08 s e l p e r m l .

Pemberian v a k s i n dan


u j i t a n t a n g b a k t e r i d i l a k u k a n dengan s u n t i k a n s e c a r a i n t r a peritonial.

Pengukuran t i t e r a n t i b o d i d i l a k u k a n pada h a r i

k e 1 5 dan 30 s e t e l a h pemberian v a k s i n .
Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok i k a n yang d i b e r i
v a k s i n dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0 , 4 ml/ekor i k a n u n t u k
k o n t r o l yang d i s u n t i k dengan PBS b e r t u r u t - t u r u t
76.00

96,

adalah

77.33 % dan 76 %; v a k s i n "whole c e l l " b e r t u r u t -

t u r u t a d a l a h 7 3 , 3 3 %,

74,67 % dan 78,67


ruhanN berturut-turut

a d a l a h 66,67 %, 72,OO % dan 65,33 %;

vaksin "supernatan" b e r t u r u t - t u r u t

96;

vaksin "keselu-

a d a l a h 6 9 , 3 3 %,

70,67 96,

dan 70,67 %.Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok i k a n gang
d i b e r i v a k s i n dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0 , 4 m l j e k o r i k a n ,
s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a

,


u n t u k k o n t r o l yang d i s u n t i k dengan PBS b e r t u r u t - t u r u t ada-

l a h 15,35 %,

1 2 , 6 1 % dan 26.57

96;

v a k s i n Itwhole c e l l " b e r -

t u r u t - t u r u t a d a l a h 3 9 , 9 6 ' % , 54.26 % dan 45,36 %;
" k e s e l u r u h a n " b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 36.11 %,
36,60

vaksin

44,85 % dan

96; v a k s i n f f s u p e r n a t a n f lb e r t u r u t - t u m t a d a l a h 9,26 %,


1 8 , 5 8 % dan 30.17

%.

Hasil analisis ragam menunjukkan bahwa t i n g k a t pember i a n t i g a d o s i s v a k s i n memberikan pengaruh yang sama t e r hadap kelangsungan h i d u p i k a n pada sebelum dan s e t e l a h u j i
t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

>

0,05).

Kelangsungan hidup d a r i kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n
"whole c e l l f 1 dan k o n t r o l l e b i h b e s a r d a r i p a d a kelompok i k a n
yang d i b e r i v a k s i n " k e s e l u r u h a n f f ( P

<

P e r l a k u a n an-


0,051.

tara kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l f f dan kont r o l , v a k s i n Ifwhole c e l l T f dan l f k e s e l u r u h a n n , .I-aksin "kesel u r u h a n " &an " s u p e r n a t a n " s e r t a v a k s i n f l s u p e r n a t a n l t dan
k o n t r o l memberikan pengaruh yang sama t e r h a d a p kelangsungan
hidup ikan ( P ) 0 , 0 5 ) .

Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok

i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l M dan " k e s e l u r u h a n " l e b i h b e s a r d a r i p a d a kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n f t s u p e r n a t a n f f dan k o n t r o l , s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

<

0.05).

Perlakuan a n t a r a kelompok

i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l f 1 dan I1keseluruhan", jug a v a k s i n "supernatan11 dan k o n t r o l , memberikan pengaruh
yang sama t e r h a d a p kelangsungan hidup i k a n s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a ( P
aksi


>

0 ~ 0 5 ) . Inter-

p e r l a k u a n a n t a r a kelompok i k a n yang d i b e r i t i g a s e d i a -

an v a k s i n dan k o n t r o l dengan masing-masing t i g a d o s i s v a k s i n

memberikan pengaruh yang sama t e r h a d a p kelangsungan hidup
i k a n pada sebelum dan s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

> 0,05).

D a r i pengukuran t i t e r a n t i b o d i dengan u j i a g l u t i n a s i ,
kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l l 1 , " k e s e l u r u -

hann, s u p e r n a t a n " dan k o n t r o l b e r t u r u t - t u r u t didapatkan
pengenceran serum t e r t i n g g i y a i t u ke-128 (pada d o s i s 0 , 3

dap 0 , 4 ml/ekor i k a n ) , ke-128 (pada d o s i s 0.3 dan 0,4 m l /
e k o r ikan), ke-64

(pada d o s i s 0 , 4 ml/ekor i k a n ) dan ke-4

(pada d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0,4 ml/ekor i k a n ) .

Hasil pengukuran parameter f i s i k a - k i m i a a i r (suhu,
pH, oksigen t e r l a r u t , C02 bebas, ammonia dan a l k a l i n i t a s )
menunjukkan bahwa n i l a i - n i l a i t e r s e b u t berada pada k i s a r a n
yang l a y a k untuk kehidupan i k a n l e l e .
Bardasarkan h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t disimpulkan
bahwa pemberian v a k s i n l'whole c e l l t 1 dan n k e s e l u r u h a n l t dap a t meningkatkan kelangsungan h i d u p i k a n l e l e t e r h a d a p
i n f e k s i dengan b a k t e r i Aeromonas hydrophila.

H a s i l pengu-

kuran t i t e r a n t i b o d i menunjukkan produksi a n t i b o d i yang
meningkat s e b a g a i tanggap t e r h a d a p pemberian v a k s i n .

PENINGKATAN KEKEBALAN IKAN LELE ( C l a r i a s b a t r a c h u s , L)
DENGAN PENYUNTIKAN VAKSIN Aeromonas h y d r o p h i l a
SECARA INTRAPERITONIAL

W Y A ILMIAH

Sebagai S a l a h S a t u S y a r a t untuk Memperoleh
Gelar S a r j a n a pada F a k u l t a s Perikanan
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

Oleh:

INDRBTNO JATIASMORO
C 21. 1979

n

Mengetahui

Menyetu j u i

P a n i t i a Ujian,

Do en Pembimbing,

TANGGAL LULUS UJIAN

Drs

. DAYAT BASTIAWAN,
(Anggota)

S .U

.

RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i Sragen pada t a n g g a l 17 September
1965, s e b a g a i p u t r a k e t u j u h d a r i s e b e l a s b e r s a u d a r a d a r i
k e l u a r g a Ibnu Soeparno H.S.
Pendidikan yang t e l a h d i l a l u i a d a l a h TK Kenanga V ,
l u l u s tahun 1972, Sekolah Dasar Negeri X I 1 1 Sragen pada

- 1977, Sekolah Menengah Pertama Negeri I Sragen
pada tahun 1978 - 1981, Sekolah Menengah A t a s Negeri I1
Sragen pada tahun 1981 - 1984. P e n u l i s d i t e r i m a d i I n s t i t u t
tahun 1972

P e r t a n i a n Bogor pada tahun 1984 m e l a l u i P r o s e s Penelusuran

Minat dan Kemampuan (PMTK).

S e t e l a h menyelesaikan pendidik-

an d i Tingkat P e r s i a p a n B,reama,

tahun 1985 p e n u l i s d i t e r i -

m a d i F a k u l t a s Perikanan kemudian tahun 1986 memilih j u m san Budidaya P e r a i r a n .

"?"

PEWINGKWTWN KEKEBALAN IRAN LELE (Clarias
batrachus, L)
-- -- -DENGAH PENYUNTIKAN VAKSlSd Aeromonas hydrophila
SECARA INTRAPERITOHIAL

KARYA lLMlAH

Oleh

FAKULTAS PERIKAMAN

INSTITUT PERTAhllAN BOGOR
1989

BINGKASAN
INDRATNO JATIASMORO.

C.

21 1979.

Peningkatan Kekebalan

Ikan L e l e ( ~ l a r i a sb a t r a c h u s , L) dengan Penyuntikan Vaksin,
Aeromonas h y d r o p h i l a S e c a r a I n t r a p e x i t o n i a l .

Dibawah bim-

bingan SRI LESTARI ANGKA s e b a g a i k e t u a dan DAYAT BASTIAWAN
s e b a g a i anggota.
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuk mengetahui pengaruh
tLga s e d i a a n dengan masing-masing t i g a d o s i s v a k s i n b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a untuk pencegahan p e n y a k i t i n f e k s i bakt e r i Aeromonas h y d r o p h i l a t e r h a d a p kelangsungan hidup dan
Penelitian i n i dilaksana-

t i t e r a n t i b o d i pada i k a n l e l e .

kan d i Instalasi B a l a i P e n e l i t i a n Perikanan A i r Tawar
C i j e r u k , Bogor, mulai t a n g g a l 21 maret sampai 28 A p r i l
1988.
Rancangan percobaan yang digunakan a d a l a h Rancangan
Acak Lengkap (RAL) f a k t o r i a l 3 x 4 dengan t i g a ulangan.
F a k t o r A m e l i p u t i t i g a d o s i s v a k s i n y a i t u 0,2 ml/ekor i k a n ,
0.3 ml/ekor i k a n dan 0 , 4 ml/ekor ikan.

Yaktor B m e l i p u t i

t i g a s e d i a a n v a k s i n dan k o n t r o l y a i t u llwhole c e l l I 1 , "kesel u r u h a n " , l l s u p e r n a t a n l l dan PBS s t e r i l .
Ikan u j i yang digungkan a d a l a h i k a n l e l e ( C l a r i a s
b a t r a c h u s , L) yang berukuran 8
r a t a 5.72 gram.

-

11 cm dengan b e r a t rata-

makanan i k a n u j i berupa makanan buatan

dengan merek dagang Indofeed, d i b e r i k a n 5 % d a r i bobot
i k a n p e r h a r i dengan f r e k u e n s i pemberian pakan t i g a k a l i
pada jam 07.00,

jam 12.00 dan jam 17.00.

Wadah P e n e l i t i a n

b e r u p a kolam b e t o n berukuran 2 x 5 x 1 m3 sebanyak 4 buah
dan masing-masing kolam d i s e k a t dengan p l a s t i k k a s a menjad i 9 buah, s e h i n g g a menjadi 36 b a g i a n kolam berukuran 1 , 5 x
0,67 x 1 m 3
kan 25 cm.

.

Wadah d i i s i a i r dengan kedalaman d i p e r t a h a n -

P a d a t penebaran awal 25 ekor i k a n p e r wadah.

Empat kelompok i k a n d i v a k s i n a s i dengan s e d i a a n v a k s i n
"whole c e l l " ,

"keseluruhan"

k o n t r o l , masing-masing
ekor ikan.

,%upernatan" dan PBS s e b a g a i

dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0.4 m l /

Kepadatan b a k t e r i yang d i b u a t v a k s i n a d a l a h

1 , 2 x 1 09 s e l b a k t e r i p e r ml.

S e t e l a h 1 5 h a r i pemberian

v a k s i n d i l a k u k a n u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas
h y d r o p h i l a v i r u l e n sebanyak 0 , l ml/ekor i k a n dengan kepad a t a b a k t e r i 2.0 x 1 08 s e l p e r m l .

Pemberian v a k s i n dan

u j i t a n t a n g b a k t e r i d i l a k u k a n dengan s u n t i k a n s e c a r a i n t r a peritonial.

Pengukuran t i t e r a n t i b o d i d i l a k u k a n pada h a r i

k e 1 5 dan 30 s e t e l a h pemberian v a k s i n .
Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok i k a n yang d i b e r i
v a k s i n dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0 , 4 ml/ekor i k a n u n t u k
k o n t r o l yang d i s u n t i k dengan PBS b e r t u r u t - t u r u t
76.00

96,

adalah

77.33 % dan 76 %; v a k s i n "whole c e l l " b e r t u r u t -

t u r u t a d a l a h 7 3 , 3 3 %,

74,67 % dan 78,67

ruhanN berturut-turut

a d a l a h 66,67 %, 72,OO % dan 65,33 %;

vaksin "supernatan" b e r t u r u t - t u r u t

96;

vaksin "keselu-

a d a l a h 6 9 , 3 3 %,

70,67 96,

dan 70,67 %.Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok i k a n gang
d i b e r i v a k s i n dengan d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0 , 4 m l j e k o r i k a n ,
s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a

,

u n t u k k o n t r o l yang d i s u n t i k dengan PBS b e r t u r u t - t u r u t ada-

l a h 15,35 %,

1 2 , 6 1 % dan 26.57

96;

v a k s i n Itwhole c e l l " b e r -

t u r u t - t u r u t a d a l a h 3 9 , 9 6 ' % , 54.26 % dan 45,36 %;
" k e s e l u r u h a n " b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 36.11 %,
36,60

vaksin

44,85 % dan

96; v a k s i n f f s u p e r n a t a n f lb e r t u r u t - t u m t a d a l a h 9,26 %,

1 8 , 5 8 % dan 30.17

%.

Hasil analisis ragam menunjukkan bahwa t i n g k a t pember i a n t i g a d o s i s v a k s i n memberikan pengaruh yang sama t e r hadap kelangsungan h i d u p i k a n pada sebelum dan s e t e l a h u j i
t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

>

0,05).

Kelangsungan hidup d a r i kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n
"whole c e l l f 1 dan k o n t r o l l e b i h b e s a r d a r i p a d a kelompok i k a n
yang d i b e r i v a k s i n " k e s e l u r u h a n f f ( P

<

P e r l a k u a n an-

0,051.

tara kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l f f dan kont r o l , v a k s i n Ifwhole c e l l T f dan l f k e s e l u r u h a n n , .I-aksin "kesel u r u h a n " &an " s u p e r n a t a n " s e r t a v a k s i n f l s u p e r n a t a n l t dan
k o n t r o l memberikan pengaruh yang sama t e r h a d a p kelangsungan
hidup ikan ( P ) 0 , 0 5 ) .

Kelangsungan h i d u p d a r i kelompok

i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l M dan " k e s e l u r u h a n " l e b i h b e s a r d a r i p a d a kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n f t s u p e r n a t a n f f dan k o n t r o l , s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

<

0.05).

Perlakuan a n t a r a kelompok

i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l f 1 dan I1keseluruhan", jug a v a k s i n "supernatan11 dan k o n t r o l , memberikan pengaruh
yang sama t e r h a d a p kelangsungan hidup i k a n s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i Aeromonas h y d r o p h i l a ( P
aksi

>

0 ~ 0 5 ) . Inter-

p e r l a k u a n a n t a r a kelompok i k a n yang d i b e r i t i g a s e d i a -

an v a k s i n dan k o n t r o l dengan masing-masing t i g a d o s i s v a k s i n

memberikan pengaruh yang sama t e r h a d a p kelangsungan hidup
i k a n pada sebelum dan s e t e l a h u j i t a n t a n g dengan b a k t e r i
Aeromonas h y d r o p h i l a ( P

> 0,05).

D a r i pengukuran t i t e r a n t i b o d i dengan u j i a g l u t i n a s i ,
kelompok i k a n yang d i b e r i v a k s i n "whole c e l l l 1 , " k e s e l u r u -

hann, s u p e r n a t a n " dan k o n t r o l b e r t u r u t - t u r u t didapatkan
pengenceran serum t e r t i n g g i y a i t u ke-128 (pada d o s i s 0 , 3
dap 0 , 4 ml/ekor i k a n ) , ke-128 (pada d o s i s 0.3 dan 0,4 m l /
e k o r ikan), ke-64

(pada d o s i s 0 , 4 ml/ekor i k a n ) dan ke-4

(pada d o s i s 0 , 2 ; 0 , 3 dan 0,4 ml/ekor i k a n ) .

Hasil pengukuran parameter f i s i k a - k i m i a a i r (suhu,
pH, oksigen t e r l a r u t , C02 bebas, ammonia dan a l k a l i n i t a s )
menunjukkan bahwa n i l a i - n i l a i t e r s e b u t berada pada k i s a r a n
yang l a y a k untuk kehidupan i k a n l e l e .
Bardasarkan h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t disimpulkan
bahwa pemberian v a k s i n l'whole c e l l t 1 dan n k e s e l u r u h a n l t dap a t meningkatkan kelangsungan h i d u p i k a n l e l e t e r h a d a p
i n f e k s i dengan b a k t e r i Aeromonas hydrophila.

H a s i l pengu-

kuran t i t e r a n t i b o d i menunjukkan produksi a n t i b o d i yang
meningkat s e b a g a i tanggap t e r h a d a p pemberian v a k s i n .

PENINGKATAN KEKEBALAN IKAN LELE ( C l a r i a s b a t r a c h u s , L)
DENGAN PENYUNTIKAN VAKSIN Aeromonas h y d r o p h i l a
SECARA INTRAPERITONIAL

W Y A ILMIAH

Sebagai S a l a h S a t u S y a r a t untuk Memperoleh
Gelar S a r j a n a pada F a k u l t a s Perikanan
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

Oleh:

INDRBTNO JATIASMORO
C 21. 1979

n

Mengetahui

Menyetu j u i

P a n i t i a Ujian,

Do en Pembimbing,

TANGGAL LULUS UJIAN

Drs

. DAYAT BASTIAWAN,
(Anggota)

S .U

.

RIWAYAT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i Sragen pada t a n g g a l 17 September
1965, s e b a g a i p u t r a k e t u j u h d a r i s e b e l a s b e r s a u d a r a d a r i
k e l u a r g a Ibnu Soeparno H.S.
Pendidikan yang t e l a h d i l a l u i a d a l a h TK Kenanga V ,
l u l u s tahun 1972, Sekolah Dasar Negeri X I 1 1 Sragen pada

- 1977, Sekolah Menengah Pertama Negeri I Sragen
pada tahun 1978 - 1981, Sekolah Menengah A t a s Negeri I1
Sragen pada tahun 1981 - 1984. P e n u l i s d i t e r i m a d i I n s t i t u t
tahun 1972

P e r t a n i a n Bogor pada tahun 1984 m e l a l u i P r o s e s Penelusuran

Minat dan Kemampuan (PMTK).

S e t e l a h menyelesaikan pendidik-

an d i Tingkat P e r s i a p a n B,reama,

tahun 1985 p e n u l i s d i t e r i -

m a d i F a k u l t a s Perikanan kemudian tahun 1986 memilih j u m san Budidaya P e r a i r a n .