Penggunaan Papain sebagai Pemecah Emulsi dalam Produksi Minyak Kelapa

,

7[1

/

d

/
I

PENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI

DALAM PRODUKSI MlNYAK KELAPA

FAKULTAS TEKNOLOGl PERTANIAN
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
B O G O R

Aidi Jadri.


F17.0401.

Penggunaan p a p a i n s e b a g a i pemecah

e m u l s i d a l m p r o d u k s i minyak k e l a p a .

Di bawah bimbingan

Suhadi Hardjo.

Tujuan p e n e l i t i a n i n i a d a l a h untuk mempelajari a k t i f i t a s
enzim p r o t e o l i t i k khususnya p a p a i n pada pembuatan minyak kel a p a dan a n a l i s a s i f a t mutunya.
Bahan baku yang digunakan dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
j e n i s .kelzpa B a l i ( v a r i e t a s dalam) yang berumur 11

-

13 b u l a n ,

d i p e r o l e h d a r i kebun Lembaga P e n e l i t i a n Tanaman I n d u s t r i ,

Pakuon

-

Parung Kuda, Sukabumi.

Sebagai sumber p a p a i n digu-

n a ~ a ndaun pepaya d a r i golongan Semangka yang tumbuh di Komp l e k perumahan Kampus IPB

-

Darmaga, Bogor.

Perlakuan yang dicobakan a d a l a h lama f e r n i e n t a s i dan ber a t daun pepaya p e r s a t u a n b e r a t daging k e l a p a s e g a r .
f e r m e n t a s i yang d i g u n a k a n a d a l a h 30 jam,

Lama

35 jam dan 40 jam.


B e r a t daun pepaya yang digunakan a d a l a h s e b e s a r 4 p e r s e n ,

5 p e r s e n dan 6 p e r s e n d a r i b e r a t b a s a h d a g i n g buah kelapa.
Rendemen yang d i p e r o l e h dalam percobaan b e r k i s a r a n t a r a

32

-

51 persen.

Rendemen t e r t i n g g i d i p e r o l e h pada kombinasi

p e r l a k u a n lama f e r m e n t a s i 30 jam dengan b e r a t daun pepaya

6 p e r s e n (b/b).

Kombinasi p e r l a k u a n i n i menghasilkan s i f a t


f i s i k o - k i m i a minyak yang b e r k a d a r a i r 0.85 p e r s e n , k a d a r asam
lemak bebas 0.33 p e r s e n , k e j e r n i h a n 61.7 p e r s e n d a r i n i l a i

1

t r a n s r n i s i a i r s u l i n g , b i l a n g a n p e r o k s i d a 2.76 mg 02/100 gram
c o n t o h , b i l a n g a n penyabunan 260.89 rng KOH/gram c o n t o h dan
b i l a n g a n yod 9.71 meq/100 gram contoh.

PENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI
DALAM PEQDUKSI MINYAK K%APA

Oleh
A 1 D I JADRI

F17.0401

SKRIPSI
Sebagai s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r
SARJANA TEKNOLOGI PEWANIAN

pada J u r u s a n TZKNOLOGI INDUSTRI PE-WANIAN,
F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

1986
FAKULTAS TEKNOLOGI PEHTANIAN

INSTITUT PEKTANIAN BOGOR

BO GO I?

INSTITUT PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TFXNOLOGL PERTANIAN

YENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PXN3CAH EMULSI
DAItAM PFODUKSI MINYAK KELAPA

SKRIPSI

Sebagai salah s a t u syarat untuk memperoleh gelar

SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
pada J u r u e a n TEKNOLOGI INDUSTRI PERTANIAN,
Fakul tas Teknologi Pertanian,
I n s t i tut Pertanian Bogor

AID1 JADRI
El7.0401
M l a N r k a n peda tanggal 1 6 J a n u a r i 1962
di Tembilahan

Tanggal l u l u s : 6 Desember 1986
M88tuJUi

Bogor, 13 Desember 1986

P u j i syukur P e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang Maha
Esa, k a r e n a hanya a t a s rahmat dan kurniaNya t u l i s a n ini d a p a t
diselesaikan.
T u l i s a n i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i a n yang
d i l a k u k a n pada b u l a n J u n i 1986 sampai dengan b u l a n J u l i 1986

d i Laboratorium j u r u s a n Teknologi I n d u s t r i P e r t a n i a n , Fakul-

t a s Teknologi P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a
k a s i h yang s e b e s a r - b e s a r n y a kepada :

1. Suhadi Hardjo, KSc s e b a g a i dosen pembimbing utama
2. Abah, mama, abang s e r t a a d i n g t e r c i n t a yang s e n a n t i a s z
berdoa, memberi dorongan, bantuan s e r t a pengorbanan samp a i t u l i s a n i n i dapat d i s e l e s a i k a n

3. 2ekan-rekan s e r t a s t a f l a b o r a t o r i u m Teknologi I n d u s t r i
P e r t a n i a n , F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i z n , I n s t i t u t P e r t a n i an Bogor.
Akhirnya p e n u l i s b e r h a r a p semoga t u l i s a n i n i bermanfaat
b a g i sernua pihak.

.&in.

Penulis.

Halaman

KATA PENGAWAR
DAFTARTABEL

................

.................

................
.............
.................
...............
..................
...............
.............
.........
...............
.................
..................
METODA
.........

...................
...............
..............
...................
..............
............
.........
..............

DAFTAR GAMBAH

I
I1

.

.

DAFTAR LAMPIM


Vii
viii
1

TINJAUANPUSTAKA

4

A.KELAPA

4

B

.

Vi

PENDAHULUAN


1.BahanBaku

4

2

Minyak Kelapa

7

E k s t r a k s i Minyak Kelapa

8

.

.
.
.
.
3

I11

iii

DPlULSIFIKASI

11

1 Emulsi

11

2

12

I k a t a n - i k a t a n A n t a r a Lernak dengan P r o t e i n

C-PAPAIN
BAiiAN DAN
AeBAHAN

.

20
20

1.BahanBaku

20

2

20

.

Bahan Kimia

B.ALAT
C

PENELITIAN

15

20

KONDISI PROSES

21

1 Pernarutan Kelapa

21

2

P e r a j a n g a n Daun Pepaya

21

Fermentasi

21

.
.
3.

iv

...............
...............
.
.................
.
.............
.
.........
.
..............
3.
...........
.
............
.
.............
.
........
.
............
.
............
.
...............
3.
Lea&
.........
4.
...........
5.
...........
6 . Bl
..........
.
..............
.
...........
.
................
.
.................
................
...................
.
5.
4

D

Pengeringan

22

Pengepresan

22

PENGAMATAN

E METODA PENELITIAN

1 P e n e l i t i a n Pendahuluan
2

4

IV

22

23
23

Perlakuan

23

Rancangan Percobaan

23

Prosedur Analisa

24

HASIL DAN PENBAHASAN

29

A

PENELITIAN PENDAHULUAN

29

B

PENELITIAN LANJUTAN

29

1 Rendemen Minyak

29

2

Kaaar Air

Kadar Asam

Bebas

7

31

34

KejernihanMinyak

37

Bilangan Peroksida

38

angan Penyabunan

V

Halaman

Bilangan Yod

KESIMPULAN DAN SARAN
A

S

I

B

SAW-

.2

40

40

43

43

44

DAFTARPUSTAKA

45

LAMPI2AN

47

DAFTAR TABEL

Tabel

1.

Komposisi k i m i a daging' buah k e l a p a

Tabel

2.

Komposisi asam lemak minyak k e l a p a

Tabel

3.

Komposisi g e t a h pepaya

...
...

..... .. ..

Halaman

6
9

16

....

Hal aman

5

Gmbar

1.

Penampang m e l i n t a n g buah k e l a p a

Gambar

2.

Emulsi t i p e O/W dan t i p e W/O

12

Gambar

3.

S t r u k t u r utama p a p a i n

19

Gambar

4.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a d dengan rendemen minyak

32

Gambar

5.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k a d a r air minyak

33

Gambar

6.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k a d a r asam lemak b e b a s m i nyak

36

..,,.
., .. .....
......
.. ...
......... .. ..... .
. . . ..

Gambar

7.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k e j e r n i h a n minyak

39

Gambar

8.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan b i l a n g a n penyabunan minyak

41

II. TINJAUAN PUSTAKA

A. KELAPA
1. Bahan Baku
Kelapa (Cocos nucifera L.) merupakan satu-satunya
species dari genus Cocos.

Species dari beberapa genera

yang berdekatan antara lain adalah Sygorus Mart,
Arecanstrain Dr., dan Glaziova Mart., yang sering seCara keliru dimasukkan kedalam genus Cocos
Santosa dkk, 1982).
Varietas tanaman kelapa yang dikenal kurang lebih
ada 100 macam dan pada umumnya dikelompokkan menjadi
dua varietas

オセ。ュN@

yai tu kelapa dalam (tall variety)

dan ke1apa genjah (dwarf variety).

Ke1apa dalam mem-

punyai ciri-ciri antara lain batangnya besar dan dapat
mencapai ketinggian 30 meter, mulai berbuah pada umur

6 - 8 tahun sampai 100 tahun atau 1ebih.

Contoh kelapa

dalam adalah jenis ke1apa Bali, J;epara, j?alu dan lainlain.

Kelapa genjah batangnya ramping, tingginya se-

kitar 5 meter.

Contoh ke1apa genjah adalah kelapa Raja,

ke1apa Gading, kelapa Nias dan lain-lain
(Bambang Djatmiko, 1983).
Tanaman kelapa mempunyai daya adaptasi cukup tinggi.

Namun, untuk dapat tumbuh baik dan berproduksi

tinggi diperlu&an lokasi dengan ketinggian 600 - 900
meter dari permukaan laut, curah hujan 1300 - 2300 mm

28
1 liter asam asetat glasial 99.5 persen sambil dipanaskan di ruang asam.

Setelah dingin lalu di tam-

bahkan 3 ml brom sehingga larutan berwarna kelabu
tua.

Kira-kira 0.25 gram contoh minyak ditimbang

dalam labu erlenmeyer 250 ml bertutup, kemudian elilarutkan dengan 10 ml khloroform atau tetrakhlorida
dan selanjutnya eli tambah Z5 ml pereaksi Hanus.
Labu erlenmeyer ditutup dan reaksi dibiarkan selama

30 menit di tempat gelap dan dikocok beberapa kali.
Setelah 30 menit, untuk mengikat brom ditambahkan
50 ml lamtan KJ 15 per sen sambil dikocok terus,
kemudian di tambahkan 100 ml air desti1ata mendidih
yang sUdah dididihkan.

Yod yang tersisa pada 1aru-

taD kemudian dititrasi dengan NaZS20 0.1 N dan di3
tambahkan larutan kanji 1 per sen sebagai indikator.
Titrasi dilakukan sampai warna biru menghilang.
Blanko elibuat dengan per1akuan yang sama seperti
untuk contoh (AOAC, 1965).
Bi1.angan yod =

(A - B) x N x lZ.7
gram contoh

A = ml NazSZ0

3

untuk blanko

B = ml NazSZ0 untuk contoh
3
N = normalitas larutan Na zSz0

3

IV. BASIL DAN PEMBAHASAN

A. PENELITIAN PENDAHULUAN



Penelitian pendahuluan dilakukan untuk mengetahui
komposisi kandungan lemak dan kadar air daging buah kelapa
segar bahan pene1itian (Lampiran 1) dan mencari taraftaraf dalam per1akuan untuk pene1itian 1anjutan.

Pene1iti-

an pendahu1uan terhadap berat daun pepaya didapatkan taraftaraf A1 , A2 dan A , yaitu untuk 40 gram daun pepaya, 50
3
gram daqn pepaya dan 60 gram daun pepaya. Penelitian
pendahuluan terhadap lama fermentasi didapatkan taraftaraf
セL@

B2 dan B , yaitu 30 jam, 35 jam dan 40 jam.
3

B. PENELITIAN LANJUTAN
Pada penelitian 1anjutan, pengamatan dilakukan terhadap rendemen minyak, kadar air, kadar asam lemak bebas,
kejernihan, bilangan peroksida, bilangan penyabunan dan
bilangan yed.
1. Rendemen Minyak
Kandungan minyak yang dapat diekstrak dari kelapa
pada percobaan ini berkisar antara 32.07 - 56.07 persen.

Rendemen tertinggi diperoleh pada kombinasi per-

lakuan interaksi antara jumlah daun pepaya seberat 60
gram dan fermentasi selama 30 jam HaSセIG@

sedangkan

rendemen terkecil diperoleh pada kombinasi perlakuan

,

7[1

/

d

/
I

PENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI

DALAM PRODUKSI MlNYAK KELAPA

FAKULTAS TEKNOLOGl PERTANIAN
I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
B O G O R

Aidi Jadri.

F17.0401.

Penggunaan p a p a i n s e b a g a i pemecah

e m u l s i d a l m p r o d u k s i minyak k e l a p a .

Di bawah bimbingan

Suhadi Hardjo.

Tujuan p e n e l i t i a n i n i a d a l a h untuk mempelajari a k t i f i t a s
enzim p r o t e o l i t i k khususnya p a p a i n pada pembuatan minyak kel a p a dan a n a l i s a s i f a t mutunya.
Bahan baku yang digunakan dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
j e n i s .kelzpa B a l i ( v a r i e t a s dalam) yang berumur 11

-

13 b u l a n ,

d i p e r o l e h d a r i kebun Lembaga P e n e l i t i a n Tanaman I n d u s t r i ,
Pakuon

-

Parung Kuda, Sukabumi.

Sebagai sumber p a p a i n digu-

n a ~ a ndaun pepaya d a r i golongan Semangka yang tumbuh di Komp l e k perumahan Kampus IPB

-

Darmaga, Bogor.

Perlakuan yang dicobakan a d a l a h lama f e r n i e n t a s i dan ber a t daun pepaya p e r s a t u a n b e r a t daging k e l a p a s e g a r .
f e r m e n t a s i yang d i g u n a k a n a d a l a h 30 jam,

Lama

35 jam dan 40 jam.

B e r a t daun pepaya yang digunakan a d a l a h s e b e s a r 4 p e r s e n ,

5 p e r s e n dan 6 p e r s e n d a r i b e r a t b a s a h d a g i n g buah kelapa.
Rendemen yang d i p e r o l e h dalam percobaan b e r k i s a r a n t a r a

32

-

51 persen.

Rendemen t e r t i n g g i d i p e r o l e h pada kombinasi

p e r l a k u a n lama f e r m e n t a s i 30 jam dengan b e r a t daun pepaya

6 p e r s e n (b/b).

Kombinasi p e r l a k u a n i n i menghasilkan s i f a t

f i s i k o - k i m i a minyak yang b e r k a d a r a i r 0.85 p e r s e n , k a d a r asam
lemak bebas 0.33 p e r s e n , k e j e r n i h a n 61.7 p e r s e n d a r i n i l a i

1

t r a n s r n i s i a i r s u l i n g , b i l a n g a n p e r o k s i d a 2.76 mg 02/100 gram
c o n t o h , b i l a n g a n penyabunan 260.89 rng KOH/gram c o n t o h dan
b i l a n g a n yod 9.71 meq/100 gram contoh.

PENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI
DALAM PEQDUKSI MINYAK K%APA

Oleh
A 1 D I JADRI

F17.0401

SKRIPSI
Sebagai s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r
SARJANA TEKNOLOGI PEWANIAN
pada J u r u s a n TZKNOLOGI INDUSTRI PE-WANIAN,
F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

1986
FAKULTAS TEKNOLOGI PEHTANIAN

INSTITUT PEKTANIAN BOGOR

BO GO I?

INSTITUT PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TFXNOLOGL PERTANIAN

YENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PXN3CAH EMULSI
DAItAM PFODUKSI MINYAK KELAPA

SKRIPSI

Sebagai salah s a t u syarat untuk memperoleh gelar
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
pada J u r u e a n TEKNOLOGI INDUSTRI PERTANIAN,
Fakul tas Teknologi Pertanian,
I n s t i tut Pertanian Bogor

AID1 JADRI
El7.0401
M l a N r k a n peda tanggal 1 6 J a n u a r i 1962
di Tembilahan

Tanggal l u l u s : 6 Desember 1986
M88tuJUi

Bogor, 13 Desember 1986

P u j i syukur P e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang Maha
Esa, k a r e n a hanya a t a s rahmat dan kurniaNya t u l i s a n ini d a p a t
diselesaikan.
T u l i s a n i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i a n yang
d i l a k u k a n pada b u l a n J u n i 1986 sampai dengan b u l a n J u l i 1986
d i Laboratorium j u r u s a n Teknologi I n d u s t r i P e r t a n i a n , Fakul-

t a s Teknologi P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a
k a s i h yang s e b e s a r - b e s a r n y a kepada :

1. Suhadi Hardjo, KSc s e b a g a i dosen pembimbing utama
2. Abah, mama, abang s e r t a a d i n g t e r c i n t a yang s e n a n t i a s z
berdoa, memberi dorongan, bantuan s e r t a pengorbanan samp a i t u l i s a n i n i dapat d i s e l e s a i k a n

3. 2ekan-rekan s e r t a s t a f l a b o r a t o r i u m Teknologi I n d u s t r i
P e r t a n i a n , F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i z n , I n s t i t u t P e r t a n i an Bogor.
Akhirnya p e n u l i s b e r h a r a p semoga t u l i s a n i n i bermanfaat
b a g i sernua pihak.

.&in.

Penulis.

Halaman
KATA PENGAWAR
DAFTARTABEL

................

.................

................
.............
.................
...............
..................
...............
.............
.........
...............
.................
..................
METODA
.........
...................
...............
..............
...................
..............
............
.........
..............

DAFTAR GAMBAH

I
I1

.

.

DAFTAR LAMPIM

Vii
viii
1

TINJAUANPUSTAKA

4

A.KELAPA

4

B

.

Vi

PENDAHULUAN

1.BahanBaku

4

2

Minyak Kelapa

7

E k s t r a k s i Minyak Kelapa

8

.

.
.
.
.
3

I11

iii

DPlULSIFIKASI

11

1 Emulsi

11

2

12

I k a t a n - i k a t a n A n t a r a Lernak dengan P r o t e i n

C-PAPAIN
BAiiAN DAN
AeBAHAN

.

20
20

1.BahanBaku

20

2

20

.

Bahan Kimia

B.ALAT
C

PENELITIAN

15

20

KONDISI PROSES

21

1 Pernarutan Kelapa

21

2

P e r a j a n g a n Daun Pepaya

21

Fermentasi

21

.
.
3.

iv

...............
...............
.
.................
.
.............
.
.........
.
..............
3.
...........
.
............
.
.............
.
........
.
............
.
............
.
...............
3.
Lea&
.........
4.
...........
5.
...........
6 . Bl
..........
.
..............
.
...........
.
................
.
.................
................
...................
.
5.
4

D

Pengeringan

22

Pengepresan

22

PENGAMATAN

E METODA PENELITIAN

1 P e n e l i t i a n Pendahuluan
2

4

IV

22

23
23

Perlakuan

23

Rancangan Percobaan

23

Prosedur Analisa

24

HASIL DAN PENBAHASAN

29

A

PENELITIAN PENDAHULUAN

29

B

PENELITIAN LANJUTAN

29

1 Rendemen Minyak

29

2

Kaaar Air

Kadar Asam

Bebas

7

31

34

KejernihanMinyak

37

Bilangan Peroksida

38

angan Penyabunan

V

Halaman

Bilangan Yod

KESIMPULAN DAN SARAN
A

S

I

B

SAW-

.2

40

40

43

43

44

DAFTARPUSTAKA

45

LAMPI2AN

47

DAFTAR TABEL

Tabel

1.

Komposisi k i m i a daging' buah k e l a p a

Tabel

2.

Komposisi asam lemak minyak k e l a p a

Tabel

3.

Komposisi g e t a h pepaya

...
...

..... .. ..

Halaman

6
9

16

....

Hal aman

5

Gmbar

1.

Penampang m e l i n t a n g buah k e l a p a

Gambar

2.

Emulsi t i p e O/W dan t i p e W/O

12

Gambar

3.

S t r u k t u r utama p a p a i n

19

Gambar

4.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a d dengan rendemen minyak

32

Gambar

5.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k a d a r air minyak

33

Gambar

6.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k a d a r asam lemak b e b a s m i nyak

36

..,,.
., .. .....
......
.. ...
......... .. ..... .
. . . ..

Gambar

7.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan k e j e r n i h a n minyak

39

Gambar

8.

Histogram hubungan a n t a r a lama ferment a s i dengan b i l a n g a n penyabunan minyak

41