Sejarah Tionghoa sebagai Pendidikan Kebhinekaan.

llustrasi:
Festival
danLombaMural- 60TahunUniversitas
SanataDharma2015,"BengkelPendidikan'i
Apriliyalrwanti,perySuryaAtmala,
lgnatiusMayoAquinoPang,MarinusSkotsaFebrianto

SejarahTionghoa
sebagaiPendidilcan
Kebhinelcaan
H E N DRAKURNIAWAN
I n d o n e s im
a e m i l i ksi t r u ktu rm a sya r a kamt a je m u kya n gu n ik.
Secarahorizontal,
masyarakat
terbentukoleh ikatan-ikatan
pr i m o r d i a sl ,e p e r thi u b un g a d
n a r a h su
, ku ,a g a m aa, d a tistia d a t,
danwilayahtinggal.Namun,secaravertikal,dalammasyarakat
j u g aa d ap e r b e d aaann ta r ala p isa na ta sd a n b a wa h .


BASIS

Nomor
11-12,
Tahun
Ke-64,
2015

47

slsv8

unqer'zr-r
Stoz'te-a)
r.roruoN

zr roruoN saldda) q€lrBnla{ ouodoqpnl Suequreg opsng
uaprsard ueqelurJeruad esuur uped 'arqrqeH uaprsard
qalo sndeqp qe1a1eSnt (eoq8uor;/rrunqrrduou uep

runqud) rrduou-r.rd qelrl$ ueeunSSuade.r(urunlaqag
'uequqnrad w8uqraq >1u1o1
{pF rpeluaru rseruroJeU
'9f6i qgg ue8uap ueBueluapaq
uep ersnuuur rses€{€q drsuud reSSuelaruselaf nluapal
selrunruo{ nele Sueroesasdepeqral yl}Burrurrrlsrp
uenlegad uep ue8uupued 'unqel ueqnlnd Bru€Ias
eoq8uorl le4eredseru rueprp Sued prsos rselar ruEIEp
JIlBurrurDISrpuep lersoso>1sd>leduup ue>llnqruruatu
ur ue4efrqay' Lg6r wn 1 gz p33ue1 L96r I 9 I qvy'sat 4
/go-SS Jo{uoN eradury laurq€X unrprsald uuJepg
tBJnSrnleleru ue{rlestp €urC qelr}sl ueeunSSua6
'runqud
ue8uap eoq8uorl €relue JorJaJuruep rouadns ueeserad
uu4sndeq8uau nele r8uern8uaur ledep ue4dereqrp
BUICqelqsl ueuunSSuadaplq 'uoq8uor; leleredseru
eurq8uaru uup ualqupuaJau {nlun pruolo{ eseur eped
uuleun8rp n1np uurC qelqq >1o13uor1srunurol uB+EDIa{
ue)Feqrlau e8npp 8ue.{ 996r requraldag of u€{EraC
ecsed SunpuBS Ip (ru$V) erseuopul4llqndaS elefuasrag

uele>13uyr33ur1err,,r,urad-eru,uad
uenruapad urepp
ue4snlndrp BurC qellq ueeunS8uad e./vrqequu4sulaluaru
eleurpedrng oe.I 'Brsauopul rp eoq8uol; le4erudsuru
lnqaduau {n}un eurC q€1psl ue4eun8rp qeurad nreg
apro €seru eped 'rleqtuel ue4eun8rp rur4 uep g96r
unqel unlaqas ue4eun8rp qeurad rur q€lqq €npa)
'uur3 ere8au
edurge 4o46uot1uep €urC Suero edurpe ootl1uotl
'uoluey Eseqeqruepq '€rseuopul rp eoq8uorl Suero
qalo ue>[€un8p 8ued4o43uor; rp BSBr{Eq
n}ESqules
rJep IESEJeqIo4Suor; uup eoq8uorl
'uo1uulqESBr{Bq
r1elrl$ €,.lrr{Eqrre4selaluaru ouosrclrg olu ErlsrrqC
'Brsauopul lele.redseru renl rp lBua{rp
4epp 4o43uor1
uep eoq8uorJ qelqq'411qn8uq €r€ces 'Brsauopq rp
4oq8uorg rJep I€s€Jaq3uu,( Suero-8ueJo r{alo rJrpues
ue4uldrcrp rur qBIIlq 'eoq8uor; r{BII}q ue8uap gSSuedrp

Brsauopul1p€ulJ nele 4o43uor;8uero-8uerg
'eoq8uo1l uueperaqe>lrrup uelsedaflp fedep
{EpIi 1ul esBueqqerefas uuuuplrad'eduqnSSunsas 'n1r
Euar€{ qa16 'eduqerep qedurnl qeuul re8eqasersauopul
de8Suu8uarueoq8uorg Suero lenqurau €rseuopuJrp
nJnc {EuBJaq uep 'nunqrrd Suero ue8uap r{E{ruau
'qeryeu rreruaru 'dnplq peqe-p€qereq €urelas '4eduuq
Suqed 8ue.,(eduqeprnf eoq8uor;3uero 'edorg uep 'Brpul
'qery Suero ue4Surpueqrq 'a{n€JeIAIredures Suuqeg
rr€p Blo>lderlas 1p rnruolrp ludep uep Jeqasral eoq8uorl

8t

Suero 'ersauopui ry Fqeped 'leuorseuqerulas s{a}uo{
1u13uerp8ue;eI eoq8uorl lnlereds€ut'rur Errr€las
'leuors€u qerefas uu1!e>1
ruBIEppn[n,r,r.ra1
runlaq
Suere4asredues Suedqepul '(9 :600z 'rlsepuJu( uep
euedplq sn8y) es8ueq ue4nuralerua{ reure^\au lnrnl

e8n[ Sued ueBuolo8 uep qodruola>1re8eqreq ueue.rad
ue4rpeq8uaur ue8uap us8ueq rsur8alur eped qeru8uaru
snrBq leuorseuqerefase,{ulrq>1e
epe4 'su1uo,,(eru
1oduro1a4uep elrla tune I rJBpedueq ue4nq'le4urudseu
ue8uolo8 re8uqraq rrBp selr rDIBuelde4Sun8uau npad
nlr {nlun'le4eredseru ue8uequra>padrqnru8uaduraur
Sued ue1en4a4re8eqraq ue4re.rn8uarundrueur snreq
leuorseuqeretag'.,ruBIBpuep qereles,,ue>1de48un8uaur
8ue.,(qerelas uu>ledmau €rseuopul leuorseN qerefag
B.{\q€que>leqnura8uau o fp.rrpop€) ouoUBS
' BIS JuopuI
ruel upuoqB uoLIs lu lJ
l Buorseuqe.refas
u€leql1rala{ uep uerad re8eqraqueldelSuriSuaru ue8tiap
ualsnJnlrp npad rur Ipadas ueJr{tuad 'iJrpuasiii'ir
ueleruelasa{uu4Surluaurarue.iueq uep'ue qu ieLuadEseur
eped epuelag {Bqruaru qrqal qnpn}rp 'e,tuarusrleuorseu
BSeJ'leuorseuqe"relasurBIBpuerad r4r1ruau 4epq dearp
€rsauopul a>13ue1upepuelag unloqes qnefepe qepns

Suud eoq8uolJ slutg 'eoq8uor; depeqral nreg epro
quluuaruad gpeurrurDlsrpuen4epad qalo Suoroprp
e8n[rur pq'se4aquau

qrseu Suedupuelag leruolo{
uqeftqa4 ]€ql{B urBIaS'lersoseuup >11r1ode
Suud
Suero e.uquq uedeSSueuduepe qBIupBeduuqepseru;ad
ru{e nles qups 'eoq8uor;1n1ereds€u }rDIJaJ

qere[oS
eoqFuoll
'runqrrd LUne>I
q€IEpEqepuaJ
Suged BlErlS 'Brpq uup 'qery'.resaqral ue8uolo8 re8eqas
'eoq8uor; nlred'8ursu JnrurJ Suero ue8uolo8 qeppu
eduln4rrag 'edo.rg uep EpuBIeg Suero qeppe r33urga1
BlErlS 'B{alau ue8uquade{ rurap e1er1su8q rpefuaur
le4erefseru uu>plulo{-{€}o8uau epueleg EIpulH leruolo{
qeluuaurad B{r}a{ rueleuaru 1uI IEq ]leryal ueleosrad

'(tgt :rroz) es8uequarualarelue
uBeJ€pnBSJad
uep'ueerelasa4'ueseqaqa4drsurrd
ueqnuaruad UEIBp ue8uequrasa4 epe e4rt ueqepaq
ludep'ersauopul rpadas rnqruIrlFur uues8ueqa4
rrep uenl€sJad ere8au Jpul
rpn,1ue>Iule>Irpeueruru8eqag
'{luuo>I
ncruad rpefuaurnrlsnf ue4nq'{er{ld
€nruas ue48unlun8uau Sued e.{epnq
uee,{e4a4rpeluaru reBe 4u[rq er€Jes
rde4rsrp r{Blsru€q rur ue4nurafeura

S OS IA L

Tahun 2oL4 yangrlremulihkan kembali sebutan Republik
Rakyat Tiongkok untuk menyebut negara Republik
Rakyat Cina dan Tionghoa untuk menyebut orang atau
komunitas Cina di Indonesia.


Masyarakat Tionghoa diperlakukan sebagai warga negara
kelas dua dengan berbagai kebijakan diskriminasi yang
dilakukan pemerintah Orde Baru. Tionghoa hanya
diberi peran dalam bidang ekonomi sehingga seringkali

Tionghoa Indonesia mulai berdatangan ke Nusantara
pada abad IX, zaman Dinasti Tang, untuk berdagang dan
mencari kehidupan baru (Benny G. Setiono, 2oo8: 21).
Keberadaannya dalam sejarah Indonesia adalah unik,

dianggap sebagaibinatang ekonomi (economic animql).
Kebijakan yang diterapkan oleh pemerintah Orde
Baru telah menempatkan masyarakat Tionghoa pada
posisi yang dilematis. Karena beberapa di antaranya

bukan hanya karena budaya yang berbeda tetapi juga
karena keterlibatan mereka dalam perjuangan bangsa
sejak zaman kolonialisme Belanda, Kemerdekaan, Orde

berkemampuan ekonomi di atas rata-rata dan cenderung

eksklusif, sehingga terjadilah jurang kesenjangan sosial.
Ketika Tragedi 1998 meletus akibat krisis moneter yang

Lama, Orde Baru, hingga Reformasi.
Pada masa kolonialisme Belanda, masyarakat
Tionghoa sengaja ditempatkan pada kelas sosial tertinggi

berkepanjangan, masyarakat Tionghoa pun menjadi
sasaranamuk massa.
Meskipun harus diawali dengan menelan pil pahit,
pada masa Reformasi masyarakat Tionghoa mulai
merasakan kebebasan dalam bidang budaya, sosial,

untuk menciptakan garis pemisah antara Tionghoa
dengan bumiputera agar lebih mudah memanfaatkannya
sebagai alat kekuasan pemerintah kolonial (Onghokham,
zoo8: z). Keuletan dan kemampuan dagangnyayang
mumpuni juga dimanfaatkan untuk kepentingan
ekonomi Kolonial Belanda.
Pada masa Pergerakan Nasional, melalui Partai

Tionghoa Indonesia (PTI) dengan tokohnya Liem Koen
Hian, masyarakat Tionghoa dengan tegas menyatakan
ikut aktif memperjuangkan tercapainya Indonesia
merdeka (Benny G. Setiono, 2oo8: So9). Beberapaorang
Tionghoa, kemudian juga ikut duduk dalam kabinet
maupun lembaga legislatif pada masa Kemerdekaan.
Pada masa ini beberapa partai dan kelompok sosial
Tionghoa berdiri.
Tahun 195o-an, status kewarganegaraan Tionghoa di
Indonesia mulai diatur bersama pemerintah Tiongkok.
Masalah kewarganegaraan pada waktu itu mendapat
sorotan karena adanya status dwi kewarganegaraan
warga Tionghoa di Indonesia. Kemudian, mereka wajib
memilih untuk kembali ke Tiongkok atau ikut Republik
Indonesia. Kebanyakan dari mereka menjatuhkan
pilihan pada opsi kedua karena sudah sejak berabadabad lalu masyarakat Tionghoa bertempat tinggal, hidup,
dan beranak cucu di Indonesia.
Pada masa Orde Baru, kebijakan asimilasi diterapkan
sebagaiupaya meniadakan segala aspek kehioupan
masyarakat Tionghoa agar menjadi sama dengan

yang lain. Untuk itu, diadakan upaya pembauran dan
dorongan kawin campur. Tentu saja tidak semudah
itu, nilai-nilai budaya dan pola sosial masyarakat
Tionghoa sudah terinternalisasi dalam diri masingmasing. Kebebasanbudaya dikekang apalagi kesempatan
dalam bidang sosial politik jelas hanya mimpi belaka.

11-12,Tahun
BAS lS Nomor
Ke-64,
2ot5

bahkan politik. Hal ini diharapkan akan meruntuhkan
tembok diskriminasi yang selama ini dibangun oleh
rezim Orde Baru. Saat ini banyak tokoh Tionghoa yang
berhasil dalam aktivitas politik. Tumbuhnya kesadaran
diri warga Tionghoa sebagai bagian dari warga negara
Indonesia 4an keterbukaan masyarakat dalam menerima
figur Tionghoa dalam dinamika politik menjadi wujud
pembangunan demokrasi.
PendidikanKebhinnekaan
Memasukkan kajian Tionghoa dalam Sejarah
Indonesia merupakan suatu kebutuhan penting.
Selama ini kebhinnekaan bangsa belum sepenuhnya
dipahami oleh segenapwarga masyarakat sebagai
sesuatu yanggiuen, takdir Tuhan, dan bukan faktor
bentukan manusia. Memang masyarakat telah
memahami sepenuhnya bahwa setiap manusia terlahir
berbeda, baik secara fisik maupun non-fisik, tetapi
nalar kolektif masyarakat belum bisa menerima
realitas bahwa setiap individu atau kelompok tertentu
memiliki sistem keyakinan, budaya, adat, agama,
dan tata cara ritual yang berbeda. Nalar kolektif
masyarakat tentang multikulturalisme kebangsaan dapat
ditumbuhkan melalui pendidikan. Untuk itulah kajian
mengenai Tionghoa dapat menjadi wahana pendidikan
kebhinnekaan yang baik.
Pendidikan memainkan peran fundamental bagi
pembangunan pribadi maupun masyarakat. pendidikan
merupakan tiang pancang kebudayaan dan fondasi
utama untuk membangun peradaban sebuah bangsa.
Jelaslah bahwa pendidikan bukan melulu urusan otak
namun juga penanaman nilai-nilai untuk pembentukan

49

slsvg

unqer'zr-tl,rorloN
sr0z're-a)

09

'8ooz'ElpawsuurJ :BilB)Ief
uDJDSnd
'4!l!Iod
uDlDp DoUiuolJ,.9 duuag ,ouorlag
'BOOZ'nqruBgseilunluo)
:"ue>luf 'msauopul lp DutC slwg ltototag :out3
uD1DJaDuop 'out1 ausqoVdoy ,outg 4uy,useq4oq8ug
'6ooz'eruu4py B{UaU;4 :Sunpueg
'slJr44rLl4so 6 6utg sntfuTay-st6o147
uDe : Dsauopul

p141
1p{o"t6ottots1H_':Y-iTl"_c_1:lsn8y'euef
IIOZ'Eruelll e)lB$ndBrperuBJc
'
:uUe>IEf
DlrsDxuDd
sDlqDry4vuop,so1rlnuotsoy
Jd
: ou"mduo1 o.n6a71.1pn
'so71s.uo1s1g
1 Jpe-I
'rooz.JSISNI
:epapdSoa' 6unfioqtal sDltunruo4-sDquruuox
: sautunlaruoJpaut0otul.lcrpauag,uosrapuy
'rroz '4equrg Uqreued:egapdSoa
' tloto fag uo.to[o7aqua4 6 DuID
ag p p ol,u, uevty
NV)nfnu

'epap.{8o1'erureqq BlBupSseilsJalru1f
qerelagualrprpuaduasop
'pd'I41 suuinurulny BJpuaH
o .Erseuopul
.ure1uedereq
-8uaurqnSSuns-qn88uns
4n1unuederell
uaprpeq8uaruuee>lauurqqa>I
ue>ltprpuad
e4eur,Bursuru
-SurseruIs€sB{eq p8eqasqnqrunl e,,(uue>gerquaru
uep 'rsuuralol'peuuoq8uaurSurpsdaps uerelel eped
Suepuedrpueepaqradrur Bru€Iese4r1.edurde88ueuaur
4eqrdrcSuqraqeueunu8eqp33uq ,ueurx8unura>I
ualJe^ euaurqBlatep" Suudueposraduep ueJnle
re8eqrag'rur ua8aurp Ieuorseuuu4rprpuadualrfrpufuaru
uue>lauurqqa4
ue4prpuadepqedesr8ollu8ueg

'qnqun] ue4ur4Sunurrp
Sueuraruuealauurqqe{
ue4rprpuadqruaq-qruaq,ruruerle4qedelptrErurla{rJeC
'(L6 :ttoz'ueury) (filatcos/lmr) tueperule4eredsuru
ualnluaquad uep rser4oruapuerueqeuradue4raqruaur
Suedersauopulpuorsnlqsuo>1
qerefes(9) uup
qerefasn€l€ prsos qeretas(t) ,F{ol qerefas
'1e4e.redseur
uep leuorsuuqerelas(t) ,ueedepnqe{u€p ueqeperad
qurelas(z) 'ueerue8ea{}EJeslgu€p uerDlrruadqereles
(r) :n1rcdu"lfe{ qe.,(e1pr
eduraqaqru€lepedur8eqruaru
o,ftng o>1oiq'nll IEqlrDIraJ .re[eueqeque8uuqrua8uad
mplaru uDInlEIrp ludep uee4auurqqa>1
ue4rprpuad
euuqe r re8eqaseoq8uoraquruleguerele1aqrua4
'ue>lrs€]uoualdurup
ledep Sueduee,{ecsrualnlens ue4eduaru uee>lauuqqa>i
ue4rprpuadeduluV.rrr48undrp{Bpl} 1ules8ueq
sulqernldueeludua4emqeq>1edrue1
rur urod TuBIBO
'..us8ueque4nuraferua4
uep ,prn11ruIIBIIu,ueeruu8ea>1
relru'ersnu€rursese4uq r33uq8unlunfuaurue8uep
u€p sr}BDloruap
JrleururJ{srp{Bprl BussuBlrp€e>IJaq
BJeces
ue>IBuBS{BIrp
sru€quailprpuag,,rdunqraqBued
,1nqasre1 tuelepqlseur
t 1ef,e'b psed se8agadgp
nn
eluur 'es8uuq{elea ualnluequad el8uer rrrBIBO
'qe.,nef
SunSSuEUeq
EUassquDloruap
Suedere8eue8rervr
rpufuaruuep ,rlrpu€ru.;peaq ,de4ec
'nrulrreq'1eqas,erlnur
uqe141
Buerl
{Elrpl€Jaq,esg
uBrInJepedaqB DIBilequup u€rurJeqBuedersnueur
rpuluau ru8e4prp elrasadrsualodedu8ueqrua4.raq
4nlun uenfnpaq,es8uequednprqa4ue{sepJeJuaru
a18uerruelepleqepeuJeq Sue,{esBuequeqeperadepas
ue48uequra8uaur
{BlE/r {quequeul uup uendrueura>1
ts8ury.raqlBuorseuualprpuad B.rqeq ue4lnqa,(ueruBued
t psed (seqrpsrg) IEuors"Nualrprpuedrrre6rsBuelual
tooz unqe; oz roruoN nn qalornlerp qe1a1
1rsr1ds1a
eJecesuelprpuad urepp relu-rBlruuerupu€uad
.rurere8au
"ot1lo{
6utpuno{ atll'ouley Sung qalo unpoqura8-requra8rp
eueurre8eqas
1utppnqJalcDJDUc
puD uotlDN.JaqEJnI

'l vts0s