III. Ukuran Pemusatan Data

TATAP M U K A I I I
U K U RAN PEM U SATAN DATA
(M EAN , M EDI AN DAN M ODU S)

Fit ri Yulia nt i, SP. M si.

U K U RAN DATA

Ukura n da ta
Ukura n Pe m usa ta n
da ta

Ukura n le ta k
da ta

Ukura n pe nye b a ra n
da ta

Mean

Median


Jangkauan

Median

Kuartil

Jangkauan antar kuartil

Modus

Desil

Simpangan rata-rata

Persentil

Simpangan Baku
atau ragam


M EAN
• Apakah Mean?
Mean merupakan salah satu ukuran untuk
memberikan gambaran yang lebih jelas dan
singkat tentang sekumpulan data.
Mean dipelajari dalam materi Statistika, yaitu
dalam sub materi ukuran pemusatan data.
• Istilah lain
rata-rata atau rerata atau rataan
• Jenis Mean
1. rata-rata hitung,
2.rata-rata ukur dan
3. rata-rata harmonis

PERN AH K AH M EN DEN GAR
PERN YATAAN I N I ?

Berapa rata-rata nilai ulangan statistika di
kelasmu?
Tinggi badan rata-rata siswa kelas XII adalah

156 cm
Berapa keuntungan rata-rata yang diperoleh
petani padi setiap musim dalam satu tahun?
Berapa rata-rata jumlah kendaraan bermotor
yang melintasi Jalan Jenderal Sudirman setiap
menit?

RATAA -RATA HITUNG
LAMBANG
Ra ta -ra ta hitung d ila mb a ng ka n d e ng a n e ks b a r

X
SUB MATERI
1. Da ta tung g a l
2. Da ta b e rb o b o t
3. Da ta b e rke lo mp o k

RATA-RATA HITUNG
DATA TUNG G AL
Jika te rd a p a t n b ua h d a ta ya ng te rd iri d a ri


x1, x2, x3, … xn,
ra ta -ra ta hitung d a ta te rse b ut d a p a t d id e finisika n se b a g a i
b e rikut.

x

x1  x 2  x 3  ....  xn
x
n
n

Σ xi

i1

n

a ta u


n

= b a nya k d a ta

Σx i

= jumla h d a ta (jumla h

a ta u

Σx i
x
n

d a ta ke -1 sa mp a i d e ng a n d a ta ke -n)

C o nto h so a l 1

Nila i ula ng a n ma te ma tika 5 siswa ke la s
X Akunta nsi a d a la h

8, 5, 7, 10, d a n 5.
Ra ta -ra ta hitung nila i siswa te rse b ut
a d a la h ….
a. 4
b. 5
c.6
d. 7
e. 8

Pe m b a ha sa n so a l 1

Dik :
Da ta

n

= 8, 5, 7,10, 5

= b a nya k d a ta = 5


Σx i = jumla h d a ta
Dita nya : ra ta -ra ta 
Ja wa b :

x
=

Σx i
n
35
5

= 7

= 8 + 5 + 7 + 10 + 5
= 35

X

C o nto h so a l 2

Be ra t b a d a n 10 o ra ng
sisw a a d a la h z, 48, 50,
44, 46, 50, 56, 57, 44, d a n
45 kg . Jika b e ra t b a d a n
ra ta -ra ta ke 10 sisw a
te rse b ut 50 kg , nila i ya ng
b e na r untuk z a d a la h ….
Kg .
a . 70
b . 65
c . 60
d . 55
e . 45

Pe m b a ha sa n so a l 2
Dita nya : z

Dike ta hui :

b a nya k d a ta = n


= 10

Ra ta -ra ta

= 50

Ja wa b :

x

Jumla h d a ta

Σx i = z + 48+50+44+46+50
+56+57+44+45
= z + 440

50

Σx i


n
=

z  440
10

z + 440 = 50 . 10
z + 440 = 500
z

= 500 – 440

z

= 60

LATIHAN 1
1.


Te ntuka nla h ra ta -ra ta ting g i b a d a n a ng g o ta p a skib ra d a ri 8 siswa
p utri b e rikut 164, 165, 163, 160, 167, 165, 160, d a n 160 c m

2.

Ra ta -ra ta ha sil ula ng a n ma te ma tika 15 siswa a d a la h 6,8. Jika 5
siswa me ng ikuti ujia n susula n ma ka nila i ra ta -ra ta nya me nja d i 7,0.
Be ra p a nila i ra ta -ra ta ke lima siswa ya ng me ng ikuti ujia n susula n
te rse b ut?

Dik :
n= 8
x i= 164, 165, 163, 160,

167, 165, 160, dan
160 cm

Dita nya

: ra ta - ra ta ting g i b a da n

Ja wa b :

Σx i

= 164+ 165+ 163+ 160

+ 167+ 165+ 160+ 160
= 1304

x



x



Σx i
n
1304
8

= 163 c m

X

Dike ta hui :

Ra ta - ra ta 5 siswa :

X 5 siswa = 6,8
X 20 siswa = 7,0
Dita nya

:

X5 siswa
Ja wa b

:

x15 sisw a
6,8

x 20 sisw a
7,0




15

Σ xi

i1

Σ xi

i1

 6,8 x 15 = 102

15



15



20

Σ xi

i1

20

Σ xi

i1

20



Σ xi

i1

5

Σ 



20

15

i 1

i 1



140

Σ

5

 102
5

= 38/ 5 = 7,6

15

15

x 5 sisw a

5

 7,0 x 20 = 140

RATA-RATA HITUNG
DATA TUNG G AL BERBO BO T
Jika nila i n b ua h d a ta a d a la h x 1 , x 2 , x 3 , … x n, d a n ma sing -ma sing
fre kue nsinya a d a la h f1, f2, f3, … fn , nila i ra ta -ra ta hitung se kump ula n
d a ta te rse b ut d id e finisika n se b a g a i b e rikut.

f1.x1  f2 .x 2  f3 .x 3  ....  fn .x n
x
n

x

Σfi.x i
fi
xi
 fi = n

=
=
=
=

n

Σ fi.x i

i1

n

a ta u

x

a ta u

Σfi.x i

Σfi

Jumla h ha sil p e rka lia n se tia p d a ta d a n fre kue nsinya
Fre kue nsi d a ta ke -i
Da ta ke -i
b a nya k d a ta

C o nto h so a l 3

Ta b e l p e njua la n 10 b ua h kio s
p a ka ia n p a d a ming g u
p e rta ma b ula n De se mb e r 2008
Pa ka ia n
te rjua l

Ba nya k Kio s

(xi)

(fi)

70

2

80

3

90

4

100

1

Ra ta -ra ta p a ka ia n ya ng te rjua l
p a d a ta b e l d i sa mp ing a d a la h
a . 70
b . 71
c . 72
d . 73
e . 74

Pe m b a ha sa n c o nto h so a l 3
Diket ahui :
Pa ka ia n
te rjua l

Ja wa b :

Ba nya k Kio s
(fi)

(xi)
70

x
fi. xi

2

i

i

140

80

3

240

90

4

360

100

1

100

10

8 40



f .x


f

Dita nya : Rumus ra ta -ra ta

=

840
10

= 84

i

LATIHAN 2
1.

Ta b e l 1 b e risi d a ta Pa nja ng
b a ha n ya ng d ib utuhka n
siswa untuk me ra nc a ng
p a ka ia n p e sta . Hitung la h
b e ra p a p a nja ng ra ta -ra ta
b a ha n ya ng d ib utuhka n
o le h siswa ?

Ta b e l 2 me mp e rliha tka n
b a nya knya b ua h ma ng g a
ya ng d iha silka n. Be ra p a ka h
x d a n b e ra p a b a nyk musim
ya ng d ila lui jika ra ta -ra ta
p o ho n te rse b ut
me ng ha silka n 49 b ua h?

2.

Ta b e l 1.

Panj ang bahan
( dalam Met er)

Jum lah Siswa

Ta b e l 2
Ba nya k b ua h

Ba nya k Musim
(fi)

30

2

40

3

50

x

3

5

3,5

10

4

3

60

1

5

2

75

2

Diket ahui :

1

2

xi

Diket ahui :
xi

fi

x i .f i

3
3,5

5

15

10

35

4

3

fi

x i .f i

30

2

60

40

3

120

50

x

50x

60

1

60

75

2

150

12
Dita nya : x

5

2



10

20

72

f .x


f
i

=
=

3,6

i

72
20

:



x

 f .x
f
i

i

49(8+x)

60  120  50x  60  150
8x
=390 + 50x

392 + 49x

= 390 + 50x

49x – 50x

= 390 – 392

-x

= -2

x

= 2 m usim

i

49

Dita nya : Ra ta -ra ta
Ja w a b :

x

Ja w a b

=

i

 b a nya k m usim : 2 + 3+ 2+ 1 + 2 = 10 m usim

RATA-RATA HITUNG
DATA KELO MPO K
Be rikut ini a d a la h rum us-rum us untuk m e ne ntuka n Ra ta -ra ta hitung d a ta b e rke lo m p o k.
1. d e ng a n rum us sig m a

2. d e ng a n rum us c o d ing

Menent ukan rat aa - rat a hit ung dat a berkelom pok akan
lebih m udah apabila dat a disaj ikan dalam bent uk t abel
dist ribusi frekuensi.
, xi = Titik te ng a h
fi.x i
= ½ . (b a ta s b a wa h + b a ta s a ta s)
x 
fi
c i = Ko d e titik te ng a h




3. d e ng a n ra ta -ra ta d ug a

x  x0 

x  x0 



fi .c
n



b n  b n 1
=
sa tua n ukura n te rke c il
x 0 = Tit ik t engah pada frekuensi

I = Inte rva l ke la s = Pa nja ng ke la s

i

.I

t erbesar

fi .d
n

i

d i = xi – x0

C o nto h so a l 4
Ra ta -ra ta p e nd a p a ta n ha ria n
p e d a g a ng ka ki lima p a d a
ta b e l d i sa mp ing a d a la h Rp …
a.

97.000

b . 107.000

c.

117.000

d . 127.000

e.

137.000

Ta b e l p e nd a p a ta n 50
Pe d a g a ng ka ki lima p a d a
ta ng g a l 1 Ja nua ri 2009
NO

Pe nd a p a ta n
(d a la m p uluha n
rib u rup ia h)

fi

1

1–5

6

2

6 – 10

20

3

11 - 15

10

4

16 - 20

9

5

21 - 25

5

Batas bawah
NO

X

Pe m b a ha sa n c o nto h so a l 4
De ng a n rum us sig m a

Batas atas
fi

xi

fi.xi

1

1–5

6

3

18

2

6 – 10

20

8

160

3

11 - 15

10

13

130

4

16 - 20

9

18

162

5

21 - 25

5

23

115



50

585

x

f .x


f
i

i

i

x



X

= 11,7

585
50

Pe ng ha sila n ra ta - ra ta
pe da g a ng = 11,7 x 10.000
= Rp 117.000

x1 = ½ (1+5)

x2 = ½ (6+10)

x3 = ?

=½.6

= ½ . 16

x4 = ?

=3

=8

x5 = ?

Ke la s d e ng a n fre kue nsi te rb e sa r

Pe mb a ha sa n c o nto h so a l 4
X0 = nila i te ng a h p a d a fre kue nsi te rb e sa
De ng a n rumus c o d ing
0 = Ko d e p a d a fre kue nsi te rb e sa r
NO

X

fi

xi

ci

fi.c i

1

1–5

6

3

-1

-6

2

6 – 10

20

8

0

0

3

11 - 15

10

13

1

10

4

16 - 20

9

18

2

18

5

21 - 25

5

23

3

15



50

37

x  x0 



fi .c
n

i

.I

x0. = 8
fi.c i = 37
n = 50
I = (6 – 1)/ 1 = 5

37
x  8 
.5
50
X

= 8 + 3,7 = 11,7

Pe ng ha sila n ra ta - ra ta
pe da g a ng = 11,7 x 10.000
= Rp 117.000

Ke la s d e ng a n fre kue nsi te rb e sa r

d i = Nila i te ng a h – Nila i d ug a a n = xi –x0

X0 = nila i d ug a a n

d1 = 3 – 8 = - 5
d2 = 8 – 8 = 0
d 3 = ?, d 4 = ? dan d 5 = ?
fi.d i
fi .d i

x  x0 
-30
n

NO

X

fi

xi

di

1

1–5

6

3

-5

2

6 – 10

20

8

0

0

3

11 - 15

10

13

5

50

4

16 - 20

9

18

10

90

5

21 - 25

5

23

15

75



50

185

fi.d i = 185
n = 50

x0. = 8

185
x  8 
.
50
X = 8 + 3,7 = 11,7
Pe ng ha sila n ra ta - ra ta
pe da g a ng = 11,7 x 10.000
= Rp 117.000

Pem bahasan dengan
rat a- rat a duga

LATIHAN 3

1.

Hitung la h Ja ra k ra ta -ra ta
ya ng d ite mp uh siswa d a ri
ruma h ke se ko la h (ta b e l 3)
d e ng a n :
A. Rumus sig ma
B. Rumus C o d ing
C . Rumus Ra ta -ra ta d ug a

Tabel 3
Jarak

Frekuensi

1 - 10

40

11 – 20

25

21 – 30

20

31 - 40

15

B. Rum us coding

A. Rum us sigm a
x

fi

xi

X

fi.xi

1 - 10

40

5,5

11 – 20

25

15,5

387,5

21 – 30

20

25,5

510

31 - 40

15

35,5

532,5



100

Ra ta -ra ta =

x



220

 fi.x i
f

xi

Ci

fi.xi

1 – 10

40

5,5

0

0

11 – 20

25

15,5

1

25

21 – 30

20

25,5

2

40

31 – 40

15

35,5

3

45



1650

fi

100

Ra ta -ra ta =

i

= 1650/ 100

x  x0 



110

fi .c

i

.I

110
x  5,5 
. 10
100
n

= 5,5 + 11

= 16,5 KM

= 16,5 KM



C. Rum us rat aa - rat a duga
X

fi

xi

1 – 10

40

5,5

0

0

11 – 20

25

15,5

10

250

21 – 30

20

25,5

20

400

31 – 40

15

35,5

30

450



100

Di

fi.di

Ra ta -ra ta :

1100

x  x0 

 f .d
i

i

1100
x  5.5 
100

= 5.5 + 11
= 16.5 KM

n

MO DUS
Nilai yang paling sering muncul atau Nilai yang frekuensinya paling
tinggi
A. Modus untuk Ungrouped Data
Bisa terjadi data dengan beberapa modus (multi-modus)
Bisa terjadi data tanpa modus
Contoh :
a. Sumbangan PMI warga Depok:
Rp.7500 8000 9000 8000 3000 5000 8000
Modus : Rp. 8000
b. Berat 5 orang bayi : 3.6 3.5 2.9 3.1 3.0 (Tidak Ada Modus)
c. Umur Mahasiswa : 19 18 19 18 23 21
19 21 18 20 22 17
Modus : 18 dan 19

MO DUS (LANJUTAN)
Modus untuk Grouped Data
Kelas Modus : Kelas di mana Modus berada
Kelas dengan frekuensi tertinggi
Tepi Batas Bawah kelas ke i = Batas Bawah kelas ke i + Batas Atas kelas ke (i-1)
2
Tepi Batas Atas kelas ke i = Batas Atas kelas ke i + Batas Bawah kelas ke (i+1)
2

C O NTO H MO DUS (LANJUTAN)

C O NTO H MO DUS (LANJUTAN)

MEDIAN, KUARTIL, DESIL PERSENTIL
A.

Median untuk Ungrouped Data
Median



Letak Median 
Letak Median =

Nilai yang membagi gugus data yang telah tersortir
(ascending) menjadi 2 bagian yang sama besar
Letak Median dalam gugus data yang telah tersortir

n 1
2

n = banyaknya data
• Jika banyak data (n) ganjil dan tersortir, maka:
Median = Data ke n  1

2

• Jika banyak data (n) genap dan tersortir, maka:
Median = [Data ke- n + Dat a ke- ( n + 1) ] : 2
2

2

C O NTO H MEDIAN (UNG RO UPED DATA)

MEDIAN (G RO UPED DATA)
Nilainya m erupakan pendekat an
Median

Nilai yang membagi gugus data yang telah tersortir
(ascending) menjadi 2 bagian yang sama besar
Letak Median =

n
2

n : banyak dat a

Kelas Median : Kelas di mana Median berada
Kelas Median didapatkan dengan membandingkan Letak Median dengan
Frekuensi Kumulatif

C O NTO H MEDIAN (G RO UPED DATA)

Median = Dat a ke- 25 t erlet ak di kelas 24- 31
Kelas Median = 24 - 31
TBB Kelas Median = 23.5
TBA Kelas Median = 31.5

C O NTO H MEDIAN (G RO UPED DATA)
f M = 17
Frek. Kumulatif sebelum Kelas Median = 10
Frek. Kumulatif sampai Kelas Median = 27




s = 25 - 10 = 15
s’ = 27 - 25 = 2

KUARTIL (G RO UPED DATA)

Kelas Kuart il ke- q : Kelas di m ana Kuart il ke- q berada
Kelas Kuart il ke- q didapat kan dengan m em bandingkan Let ak
Kuart il ke- q dengan Frekuensi Kum ulat if

KUARTIL (G RO UPED DATA)

C O NTO H KUARTIL (G RO UPED DATA)

Kuart il ke- 3 = Dat a ke- 37.5 t erlet ak di kelas 40 - 47
Kelas Kuart il ke- 3 = 40 - 47
TBB Kelas Kuart il ke- 3 = 39.5
TBA Kelas Kuart il ke- 3 = 47.5

C O NTO H KUARTIL (G RO UPED DATA)
f Q = 10
Frek. Kumulatif sebelum Kelas Kuartil ke-3 = 34
Frek. Kumulatif sampai Kelas Kuartil ke-3 = 44




s = 37.5 - 34 = 3.5
s’ = 44 - 37.5 = 6.5

DESIL (G RO UPED DATA)

DESIL (G RO UPED DATA)

C O NTO H DESIL (G RO UPED DATA)

Desil ke-9 = Data ke-45 terletak di kelas 48 - 55
Kelas Desil ke-9 = 48 - 55
TBB Kelas Desil ke-9 = 47.5
TBA Kelas Desil ke-9 = 55.5

C O NTO H DESIL (G RO UPED DATA)
fD=3
Frek. Kumulatif sebelum Kelas Desil ke-9 = 44
Frek. Kumulatif sampai Kelas Desil ke-9 = 47




s = 45 - 44 = 1
s’ = 47 - 45 = 2

PERSENTIL (G RO UPED DATA)

Kelas Persentil ke-p : Kelas di mana Persentil ke-p berada
Kelas Persentil ke-p didapatkan dengan membandingkan Letak Persentil kep dengan Frekuensi Kumulatif

PERSENTIL (G RO UPED DATA)

C O NTO H PERSENTIL (G RO UPED DATA)

Persentil ke-56 = Data ke-28 terletak di kelas 32 - 39
Kelas Persentil ke-56 = 32 - 39
TBB Kelas Persentil ke-56 = 31.5
TBA Kelas Persentil ke-56 = 39.5

C O NTO H PERSENTIL (G RO UPED DATA)
fP=7
Frek. Kumulatif sebelum Kelas Persentil ke-56 = 27
Frek. Kumulatif sampai Kelas Persentil ke-56 = 34




s = 28 - 27 = 1
s’ = 34 - 28 = 6