Sejarah Malaysia Sejarah Siapa Penelitia
Sejarah Malaysia, Sejarah Siapa?
Penelitian Kurikulum Sejarah di Dalam Sistem Pendidikan Kebangsaan
Anuar Ahmad1
Fakulti Pendidikan UKM
Abstrak
Kertas ini bertujuan menjelaskan persoalan pluralist dilemma di dalam
pembentukan asas asas kurikulum sejarah di negara ini. Malaysia, secara realiti
sosialnya adalah sebuah negara majmuk. Secara sejarahnya, kerencaman budaya
etnik yang wujud dan sentiasa berinteraksi secara sosial, di dalam banyak keadaan
berupaya menimbulkan perdebatan dan konflik. Peristiwa 13 Mei 1969 adalah
petunjuk kepada fenomena ini. Perdebatan di dalam ruang pendidikan juga tidak
terkecuali. Malah jika tidak difahami dan diuruskan dengan baik, ruang pendidikan
juga cenderung untuk menjadi punca kepada perdebatan dan konflik antara etnik.
Di negara ini, para pengubal dasar pendidikan dan pembina kurikulum seringkali
menghadapi situasi pluralist dilema di dalam melaksanakan tanggungjawab
mereka. Mereka berhadapan dengan keadaan perlu membuat keputusan apakah
bentuk dasar atau kandungan kurikulum yang perlu dilaksnakan di dalam institusi
pendidikan. Pengubal dasar dan pembina kurikulum sejarah juga menghadapi
situasi ini. Malah sejarah sebagai satu displin ilmu kemasyarakatan lebih terdedah
kepada pluralist dilema di dalam sektor pendidikan. Apakah yang perlu dimasukan
sebagai sukatan pelajaran sejarah dan apa pula yang tidak perlu dimasukkan.
Apakah kriteria yang dijadikan sebagai panduan di dalam melaksanakan
tanggungjawab ini. Kertas ini cuba mengutarakan tiga faktor sebagai knowledge
baseline bagi membincangkan persoalan pluralist dilema tersebut. Pertama,
pembentukan masyarakat plural. Kedua, pengaruh ilmu kolonial terhadap
pendidikan sejarah dan ketiga, kewujudan perdebatan ‘bangsa impian’ (nations‐of
intent ) di dalam masyarakat.
Pengenalan
Penolakan Penyata Barnes 1950 dan desakan penubuhan Laporan Fenn‐Wu
pada tahun 1951 sebenarnya satu isyarat awal untuk kita fahami bahawa cita cita
mewujudkan satu sistem kebangsaan di negara ini akan melalui liku liku yang sukar
di era pasca merdeka. Pengekalan sistem pendidikan vernakular berasaskan bahasa
ibunda di dalam Penyata Pelajaran Razak 1956 pula menjadi satu simbol kepada
perlaksanaan persefahaman dan kesepaduan sosial melalui sistem pendidikan yang
cuba dimulakan sejurus selepas merdeka. Malah dikekalkan perlaksanaanya hingga ke
hari ini.
1 Beliau merupakan pensyarah Pendidikan Sejarah di Fakulti Pendidikan UKM. Beliau boleh
dihubungi di email: anuarahmadukm@gmail.com
1
Pada tahun 1991, di dalam ucapannya bertajuk The Way Forward, Tun Mahathir
Mohammad telah mengistiharkan cabaran pertama dari senarai sembilan cabaran
utama untuk menjadi sebuah negara maju pada tahun 2020 ialah membina sebuah
bangsa Malaysia. Pengistiharan oleh pucuk kepimpinan negara ini sekaligus
menjelaskan kepada kita bahawa dari perspektif pemimpin sebuah kerajaan, sebuah
bangsa Malaysia masih belum wujud dan sedang dalam proses pembikinan ketika itu.
Sehingga hari ini pun, kita masih menggunakan pengistiharan ini sebagai satu ‘model
bayangan’ di dalam proses menyediakan sebuah ‘bangsa Malaysia’ menjelang tahun
2020. Sebahagian hasrat ini diterjemahkan di dalam dasar pendidikan seperti PIPP‐
1996 dan juga terbaru dalam dokumen dasar pendidikan terbaru PPPM 2013‐2025.
Salah satu agenda utama perlaksanaan sistem pendidikan kebangsaan pasca
merdeka ialah membina masyarakat Malaysia yang sayangkan negara, bangsa dan
sentiasa bersatu padu dan harmoni. Sistem pendidikan kebangsaan yang formal
merupakan institusi sosial yang berperanan mengawal dan membangunkan
kestabilan dan kesepaduan sosial masyarakat di dalam sesebuah negara. Pendidikan
menurut Lall (2009),
“…as the most logical entry point for the process of change in society. Goverments
have long used education and the school curriculum amongst other vehicles
fordisseminating political ideologies with a view to tranforming societes and
subjecting them to more effective state control.This has been done both convertly
and overtly. In all societes, but perhaps especially in post‐colonial countries,
emphasis has been placed by political elites on the role of education‐and particularly
schooling‐as a tool for shaping and sustaining political systems.”
Walaubagaimana pun, cita cita ini tidaklah mudah dicapai. Situasi “pluralist
dilemma” terpaksa dihadapi oleh pembuat dasar berkaitan pendidikan di dalam
sebuah masyarakat multi etnik (Bullivant.1981). Mereka harus membuat penilaian
yang seteliti mungkin untuk memenuhi kemahuan golongan minoriti, pada masa yang
sama perlu juga mengekalkan kepentingan majoriti, semuanya dalam konteks
membina sebuah sistem pendidikan yang sedapat mungkin bersifat inklusif untuk
semua. Diteliti dari matlamat pendidikan sejarah, kita pasti bertemu dengan
beberapa konsep yang dibayangkan oleh pengubal kurikulum sejarah untuk para
pelajar memupuk rasa semangat setia negara dan perasaan bangga sebagai rakyat
Malaysia. Matlamat kurikulum sejarah ini diharapkan dapat dicapai melalui
pengetahuan pelajar tentang masyarakat masa lalu dan penghayatan sejarah tanah
2
air. Matlamat kurikulum sejarah dipenuhi dengan konsep konsep besar lagi penting
seperti kesedaran patriotisme, toleransi, saling menghormati, menghargai orang lain,
nilai kebanggaan dan rasa setianegara (Pusat Perkembangan Kurikulum 2004).
Kita di satu sisi cuba memahami dan menguruskan kepelbagaian etnik dalam
masyarakat Malaysia dan di satu sisi yang lain cuba untuk menyediakan kurikulum
sejarah atas semangat membina ‘bangsa Malaysia yang satu’ untuk diterima oleh
semua seperti yang digagaskan. Kertas kerja ini cuba menjelaskan bagaimana
wujudnya pluralist dilemma ini, dengan menggunakan tiga kerangka asas berkaitan
proses kewujudan kepelbagaian etnik 2 dalam masyarakat di negara ini iaitu
pengamalan ilmu kolonial dalam pendidikan, kedua, proses pembentukan
masyarakat plural, dan ketiga pembentukan konsep nation‐of intents.
Pembinaan Korpus Ilmu Kolonial dalam Pendidikan Sejarah.
Proses pembinaan ‘colonial knowledge’ telah memberikan klasifikasi kepada
pembentukan identiti etnik kepada masyarakat di negara ini. Profesor Shamsul di
dalam empat tulisan beliau yang bertajuk “Colonial Knowledge and the Construction of
Malay and Malayness: Exploring the Literacy Component” (1999); “Identity Contestation
2 Etnik
merujuk kepada pengenalan diri seseorang ke dalam kumpulan yang mempunyai latar
belakang berasaskan keturunan yang sama. Mereka mempunyai keturunan dari segi sejarah,
negara asal, bahasa, tradisi, budaya, struktur dan sistem nilai. Identiti etnik merupakan aras
identifikasi seseorang yang didefinisikan secara kolektif di dalam sesebuah masyarakat, setakat atau
sejauh mana rasa kepunyaan dirasakan olehnya dapat pada masa yang sama dirasakan oleh ahli‐ahli
kumpulan masyarakat yang sama. Penelitian awal ini akhirnya membawa kepada dua kesimpulan
utama iaitu identiti etnik merujuk kepada perbezaan dengan etnik lain (the others) dan keduanya
etnisiti terbentuk berasaskan kepada ciri utama yang sama dimiliki oleh sesuatu kumpulan etnik
(Eriksen 2002). Konsep etnik telah membuka perdebatan berkaitan bagaimana kumpulan manusia
boleh dikategorikan bukan berasaskan warisan biologikal tetapi juga boleh dimaksudkan sebagai
”ranging from the essence of an ethnic group to the feeling of belonging to such a group to the marker of
difference from other ethnic groups (Tonkin.1989). Geertz (1963) menekankan tentang kewujudan
etnisiti dalam masyarakat dengan merujuk kepada pertalian primordial. Beliau menakrifkan pertalian
primordial sebagai pertalian yang berasaskan perkara‐perkara yang wujud secara semulajadi dalam
sesebuah komuniti seperti pertalian agama, bahasa, dialek, dan adat resam. Terdapat pengkaji yang
melihat etnisiti berkaitan dengan fenomena pembinaan jaringan sosial yang harus dibuat di dalam
sesebuah masyarakat. (Lihat misalnya perbincangan oleh Anderson.1991:Barth.1969: Royce. 1982).
Selain itu terdapat pula pengkaji yang berpandangan bahawa etnisiti merupakan gabungan pandangan
yang telah diberikan di atas. Idea ini (berasaskan pergabungan) ini telah diketengahkan oleh pengkaji
seperti Feoron (1999), Laitin (1998). Hutchinson dan Smith (1996) juga memberikan penjelasan yang
mereka maksudkan sebagai kumpulan etnik. Pada mereka “ ethnic refer to other peoples who, like
animals, belong to some group unlike one’s own”. Eriksen (2002) menyatakan bahawa etnisiti boleh
difahami sebagai ”classification of people and group relationships”. Kewujudan etnik dan etnisiti pada
akhirnya membina identifikasi etnik (Eriksen:2002). Identifikasi etnik di dalam sesebuah masyarakat
secara langsung menyebabkan wujudnya masyarakat plural hasil dari proses ethnic differentiation dan
boundary maintenance (Eriksen.2002).
3
in Malaysia: A Comparative Commentary on ‘Malayness’ and Chineseness’ (1999); ‘A
History of an Identity, An Identity of a History: The Idea and Practice of ‘Malaysness’ in
Malaysia Reconsidered, (2001) dan “Ilmu Kolonial Dalam Pembentukan Sejarah
Inteletual Malaysia: Satu Pandangan (2011), telah membuat penelitian bagaimana ilmu
kolonial bukan sekadar digunakan sebagai lensa untuk pemerintah dan pegawai
kerajaan kolonial memerhati dan memahami masyarakat yang dijajah, yang lebih
utama ialah ilmu kolonial adalah cukup penting sebagai alat ideologikal untuk melentur
pemikiran mereka yang dijajah dalam satu bentuk atau arah tertentu.
Ilmu kolonial itu akhirnya dicerna, disisip sulam dan diinstitusikan ke dalam
sistem pendidikan kolonial bagi tujuan ideologikal berkenaan (Shamsul:2008). Beliau
meneliti tentang wujudnya apa yang beliau kenalkan sebagai ‘penaklukan epistemologi’
(Shamsul 1997, 2008). Apa yang beliau maksudkan ialah berlakunya penaklukan
sistem pemikiran dan ilmu pengetahuan pribumi oleh sistem pemikiran dan ilmu
pengetahuan Eropah yang dibawa dan diperkenalkan di tanah jahahan seperti India
dan Tanah Melayu. Penelitian beliau telah membina kefahaman kita berkaitan ilmu
kolonial yang merujuk kepada suatu bentuk ilmu yang khusus dicipta oleh penjajah
menguruskan masyarakat yang dijajah, tanpa mengira di mana sahaja di dunia ini,
sebagai sumber maklumat dan strategi untuk mendominasi pemikiran dan budaya
probuni. Penjajah telah bertindak membina metodologi pembinaan ilmu dan digunakan
dalam menghimpunkan segala bentuk ‘fakta’ dan maklumat, apa juga kandungan,
kuantiti dan kualiti mengenai masyarakat yang mereka jajah (Shamsul 2008).
Pengaruh ilmu kolonial inilah yang secara langsung mengubah dan menerobos
epistemologi masyarakat di Semenanjung Tanah Melayu sehingga memulakan apa yang
kita fahami sebagai pembentukan sebuah masyarakat plural. Kohn (1996) di dalam
membina kerangka pembentukan ilmu kolonial di dalam penelitiannya di India telah
menjelaskan bahawa pihak British berjaya menggunakan pendekatan ‘colonial
knowledge’ untuk menguasai masyarakat yang dijajah. Dengan menggunakan
pendekatan ‘colonial knowledge’ yang dibangunkan oleh Kohn (1996), Shamsul (1996)
pula telah membuat penelitian berkaitan pembentukan ‘colonial knowledge’ ke atas
pembentukan identiti etnik di dalam masyarakat negara ini.
4
Terdapat enam peringkat bagaimana proses pembentukan ilmu kolonial berlaku di
tanah jajahan termasuk di Tanah Melayu (Shamsul:1996). Pertama, pihak kolonial akan
memastikan penguasaan bahasa pribumi sebaik yang mungkin. Penguasaan bahasa
pribumi memungkinkan mereka menyerap masuk sedalam mungkin apabila
berkomuniaksi dengan anak anak pribumi, khususnya apabila ada keperluan untuk
melakukan penguatkuasaan sistem perundangan yang mereka gubal atau bawa dari
negara mereka.
Kedua, pihak kolonial akan melakukan secara sistematik survei atau perekodan
bagi tujuan mengumpulkan maklumat yang terperinci berkaiatan semua hal berkaitan
kehidupan sosial masyarakat pribumi. Selain itu mereka juga merekodkan tentang alam
sekitar masyarakat pribumi. Hasilnya mereka berjaya mengeluarkan peta, daftar
penduduk, berbagai laporan rasmi kerajaan yang kemudiannya digunakan dalam sistem
pentadbiran kolonial ke atas negara tanah jajahan.
Ketiga, ilmu kolonial dibina melalui pengumpulan maklumat yang berbentuk
statistikal mengenai tanah jajahan dalam bentuk bancian penduduk tempatan. Bagi
mengemaskan maklumat, mereka membina kategori sosial bagi tujuan memudahkan
mereka mengenalpasti setiap kumpulan warga atau kelompok. Dari klasifikasi sosial
inilah kemudian label label bersifat etnisiti dimulakan yang dikatakan sebagai
‘kenyataan sosiologikal’ oleh Shamsul (2008).
Keempat, satu sistem penyimpanan yang teratur telah dibangunkan oleh pihak
kolonial bagi menyimpan dan mempamerkan semua bahan dan artifak yang telah
dikumpulkan samada dalam bentuk institusi muzium, zoo, taman taman bunga dan
koleksi peribadi bagi membuktikan kepada masyarakat yang dijajah berkaitan ‘sejarah’
dan kedudukan peradaban masyarakat pribumi berbading peradaban sejagat (Shamsul
2008). Malah pembinan imej‐imej ini kemudian menjadi sinonim dengan sesuatu
masyarkat misalnya Melayu dengan songkok dan kain pelikat, Cina dengan cheongsam
dan India dengan sari.
Kelima, pihak kolonial juga atas alasan menjaga keselamatan dan ketenteraman
awam telah membina sistem ‘surveillance’ dan ‘intelligence’ di Tanah Melayu. Alasan
5
mereka ialah sistem ini adalah sangat penting bagi pihak kolonial memastikan jaminan
keselamatan dan kestabilan politik pemerintahan kolonial yang secara langsung juga
akan menjamin ketenteraman awam masyarakat pribumi terjamin. Ini dilakukan
dengan pelaksanaan sistem pengesanan ‘identiti rasmi’ dan peribadi seseorang melalui
dengan penggunaaan cap jari, kad pengenalan dan sebagainya.
Keenam, pihak kolonial memastikan diwujudkan sistem kepustakaan histriografi
atau persejarahan yang dikenali sebagai hak pribumi, kemudiannya sumber histrografi
ini akan dijadikan sebagai bahan pembelajaran yang diajarkan secara turun temurun
dari satu generasi ke genarasi yang lain melalui mass education yang dikuasai oleh pihak
kolonial. Melalui ‘mass education’ inilah anak anak pribuni akan menghayati sejarah
bangsanya, tinggal lagi yang menjadi asas ilmu histrografi ini masih lagi bertunjangkan
sistem klasifikasi dan teori sosial Eropah (Shamsul 2008). Perkaitan antara
pembentukan dasar kolonialisme dan berlakunya pengembangan ilmu kolonial
dilakukan sehingga berjaya mempengaruhi dan kemudiannya menguasai pelaksanaan
pendidikan di Tanah Melayu adalah sesuatu yang telah berlaku bukan secara kebetulan.
Shamsul (1999) menjelaskan;
“... the growth of public education and its rituals fosters official beliefs in how
things are and how they ought to be because the schools are crucial ‘civiling’
institutions and seek to produce moral and productive citizens. Through schools
much of the ‘facts’ amassed through the officialising procedures or investigatives
modalities are channeled to the youger population thus shaping their own
perception of what social reality is, most of which is contructed by colonial
knowledge. More than that, with the existence of Chinese, Malay, tamil and
English schools, ethnic boundaries become real and ethnic identities becomes
essentialised and ossified through elements such as language and cultural
practices”
Ilmu kolonial ini telah menjadi “... the natural embodiments of history, territory and
society...” kepada sebuah negara (Shamsul:1996). Melalui pendekatan ‘investigative
modalities’, pihak British berjaya membentuk dan memperkenalkan nama, kategori dan
konsep yang khusus dengan sokongan data data empirikal yang dikumpulkan melalui
usaha histriography, survey, muselogical, enumerative, travel, surveillance (Shamsul
1999). Melalui pengenalan sistem baru pendidikan oleh pihak kolonial, pihak yang
dijajah akan ‘kehilangan’ identiti etnik kerana kurikulum yang dibangunkan oleh pihak
kolonial biasanya sangat berkaitan dengan kuasa imperial mereka. Misalnya, melalui
cara cara investigative modalities, Stamford Raffles telah menamakan semula teks Melayu
6
“Peraturan Segala raja‐raja sebagai Sejarah Melayu atau Malay Annal (Reid:1997). Begitu
juga seperti yang ditimbulkan oleh Shamsul (1999), bagaimana dengan cara yang sama
pihak British menamakan semula ‘Peninsular” sebagai tanah asal orang Melayu dan
memperkenalkannya sebagai Tanah Melayu. Malah penegasan konsep dan
pengkategorian Melayu yang dilakukan oleh Stamford Raffles di dalam karyanya “ On the
Malayu Nation, with a Translation of its Maritime Institution”(Asiatic Researches,
Vol.12.1818 ori. 1809) dianggap telah membuka perbincangan yang berterusan di
kalangan peneliti dan pengkaji tentang makna identiti ‘Melayu’.
Pembentukan Masyarakat Plural: Pengalaman Malaysia
Masyarakat Malaysia ditakrifkan sebagai masyarakat plural dengan komuniti
Melayu, Cina dan India hidup sebelah menyebelah tetapi berasingan dari segi
kepercayaan, budaya dan bahasa. Situasi ini sebenarnya hasil dasar dasar kolonial yang
dilaksanakan di Tanah Melayu. Dasar ini telah berjaya dilaksanakan di Burma, Malaysia
dan Vietnam (Mukhreje dan Jasbir, 1985). Tidak seperti kuasa Portugis (1511‐1641) dan
Belanda (1641‐1824), bermulanya kuasa Inggeris sebagai kuasa kolonial di Tanah
Melayu, orang Melayu, Cina, India dan sebagainya termasuk di Sabah dan Sarawak telah
mula dikategorikan melalui dokumen rasmi seperti dokumen undang undang Tanah
Simpanan Melayu 1913 dan dokumen banci penduduk (census). Secara langsung ini
merupakan satu permulaan kepada pembentukan identiti etnik sebagai yang kategori
sosial di dalam masyarakat Tanah Melayu (Shamsul 1996).
Dalam membincangkan tentang konsep masyarakat plural, adalah penting
untuk membezakan antara masyarakat majmuk atau plural society dengan konsep
kemajmukan masyarakat atau pluralisme. Furnivall (1956), menyatakan bahawa
negara‐negara di luar kawasan tropika mungkin mempunyai ciri‐ciri kemajmukan
masyarakat, tetapi pada umumnya penduduk‐penduduk yang bercampur ini
mempunyai sekurang‐kurangnnya satu tradisi kebiasaan budaya barat, dan
walaupun mereka mempunyai asal usul yang berbeza, perhubungan mereka adalah
berasaskan kepada syarat yang sama, dan hubungan mereka tidak terhad semata‐
mata kepada lingkungan ekonomi. Menurut Furnivall1 (1956), masyarakat itu ialah
masyarakat yang mempunyai ciri‐ciri kemajmukan, tetapi bukan satu masyarakat
majmuk. Terdapat empat ciri utama masyarakat plural yang ditekankan dalam
7
tulisan Furnivall (1965). Pertama, masyarakat plural yang dimaksudkan ialah
masyarakat di kawasan tropika di bawah kuasa penjajah yang terdapat perpecahan
dan konflik di antara kumpulan‐kumpulan etnik yang berbeza. Kedua, masyarakat
plural itu terdiri daripada berbilang etnik yang mempunyai asas‐asas primordial
yang berbeza sehingga menyebabkan wujudnya perpisahan. Ketiga, masyarakat
plural cenderung mewujudkan ketegangan dan pergaduhan di antara kumpulan‐
kumpulan etnik kerana tidak wujud unsur‐unsur atau nilai yang boleh didukung
bersama. Keempat, masyarakat yang berpecah dan terpisah itu diikat bersama oleh
tekanan kuasa luar iaitu kuasa penjajah. Teori masyarakat plural Furnivall telah
menjadi sumber rujukan utama dalam analisis sesebuah masyarakat majmuk oleh
para penyelidik. Namun begitu, pandangan beliau telah dikritik kerana terdapat
kelemahan dalam aspek‐aspek tertentu. Kenyataan Furnivall yang menyatakan
bahawa kumpulan‐kumpulan etnik dalam masyarakat plural cenderung berkonflik
mendapat tentangan daripada sarjana seperti Morris (1956), Crowley (1957), dan
Benedict (1965).
Manakala konsep pluralisme pula telah dijelaskan oleh Mazrui (1969) dengan
menyatakan bahawa setiap masyarakat mempunyai sifat‐sifat kemajmukan, dan
beliau telah membezakan dan mengaitkan pluralisme dengan kemajmukan etnik,
kemajmukan budaya, kemajmukan agama, dan kemajmukan institusi yang merujuk
kepada ekspresi politik apabila beliau menyatakan walaupun wujud ketidakstabilan
dalam sistem multi parti, tetapi buat sementara waktu sesebuah negara itu masih
mempunyai ruang untuk mempertahankan kemajmukan institusi yang kompetitif.
M.G Smith seorang ahli sosiologi telah membuat analisis dan penilaian tentang idea
Furnivall tentang masyarakat plural. Menurut Smith (1969), pluralisme ialah satu
keadaan di mana individu‐individu bagi satu masyarakat umum, pada dasarnya
adalah dibezakan oleh asas‐asas perbezaan praktik institusi. Beliau menyatakan
bahawa penjelasan tentang pluralisme dari sudut politik yang paling ekstrem dan
signifikan boleh ditemui dalam “masyarakat plural”. Menurut Kuper (1971),
perkataan yang sinonim dengan ’plural society’ termasuklah divided society,
communally
fragmented
societies,
societes
bi‐communautaires,
societes
tricommunautaires, societes pluri‐communautaires, multi‐ethnic, multi‐national,
multiple societies, composite societies and segmented societies. Masyarakat plural
8
ialah sebuah masyarakat di mana perhubungan antara kumpulan‐kumpulan etnik
yang menjadi warga negara berkenaan adalah berpecah, terpisah, berkonflik, dan
sukar untuk mencapai kata sepakat, muafakat, persefahaman, dan perpaduan di
bawah satu unit politik dan satu kuasa autoriti tunggal. Sehubungan dengan
kerumitan dan keunikan politik masyarakat plural, maka banyak sarjana telah
mengemukakan teori masyarakat plural masing‐masing.
Persoalan masyarakat plural sangat berkaitrapat dengan latar belakang dan sejarah
bermulanya pembentukan identiti etnik (identity formation) di negara ini. Ini tidak
dapat dielakkan dalam usaha memahaminya sebagai satu realiti sosial masyarakat
Masyarakat plural yang memiliki sejarah identiti etnik yang berbeza juga boleh dalam
keadaan keadaan yang tertentu berada dalam persaingan etnik (identity contestation)
kerana mempunyai harapan dan ‘bangsa impian’ yang berbeza beza antara satu sama
lain. Walaupun kepelbagaian kumpulan etnik dalam masyarakat atau pluraliti telah
wujud lama sebelum bermulanya penjajahan, penulis bersetuju dengan pandangan
beberapa sarjana bahawa dasar kolonialisme telah menjadi punca kepada berlaku
fenomena etnisiti dan masyarakat plural di negara tanah jajahan. Beberapa sarjana
tempatan telah meneliti proses pembentukan masyarakat plural di Malaysia
(Shamsul3:1996; Nordin: 2011). Shamsul (1996) menyatakan bahawa;
“That Malaysia is a “plural society” is not in question. Indeed, many societies in
the world today, in the industrialized and non‐industrialized world alike, are
“plural societies”. Plural societies are those in which there are several large
ethnic groupings, involved in the same political and economic order but
otherwise largely distinct from one another. As a result of colonization, most
post‐colonial societies, including those in Asia and Oceania, are plural societies
because of political unification imposed on a variety of pre‐existing cultures
(indigenous and immigrant).”
Apabila Malaysia mencapai kemerdekaan pada 1957, lanskap masyarakat
pluralyang sedia ada sebenarnya di warisi daripada dasar penjajahan British.
Kepelbagaian etnik atau masyarakat plural di Malaysia telah berkembang apabila dasar
kolonialisme British menggerakkan migrasi secara besaran besaran orang Cina dan
3 Beberapa tulisan yang sangat berkaitan dalam membincangkan pembentukan masyarakat plural
dan identiti etnisiti di Malaysia ialah “Debating about Identity in Malaysia: A Discourse Analysis
(Shamsul.1996); Nations of Intents in Malaysia (Shamsul 1996); The Making of a ‘Plural’ Malaysia
(Shamsul.1997); Identity Contestation in Malaysia: A Comparative Commentary on “Malayness” and
“Chineseness” (Shamsul. 1999); “A History od an Identity, an Identity od a History: The Idea and
Practice of “Malayness” in Malaysia Reconsidered (Shamsul. 2001); Ethnicization and Identity
Contruction in Malaysia (Holst 2012).
9
India ke Tanah Melayu pada awal abad ke 19 atas pengaruh ekonomi. Bagi negara
negara yang pernah melalui era kolonialisasi seperti Malaysia, konsep masyarakat
plural sangat berkaitan dengan proses migrasi. Malah migrasi dilihat sebagai asas
kepada bermulanya masyarakat plural (Shamsul.1997).
Terdapat tiga gelombang utama proses pembentukan masyarakat plural di
Malaysia. Gelombang pertama ditandai dengan ’age of commerce’ pada abad ke 12
hingga abad ke 14 masehi di perairan kepulauan dunia Melayu. Gelombang migrasi ke
Tanah Melayu ketika era ini datangnya dari masyarakat nusantara yang bermigrasi
antara pulau pulau dan tanah besar di kepulauan Melayu ketika itu. Masyarakat dari
Sumatera, Sulu, Borneo Champa, Makasar dan sebagainya bergerak atas tujuan
perdagangan dan mencari kehidupan yang baru. Pada ketika yang sama kepulauan
Melayu juga telah mula di datangai oleh para pedagang China, Arab India dan Eropah.
Selain aktiviti pedagang yang berniaga, kepulauan Melayu juga menerima kehadiran
para pendakwah dan mubaligh agama yang menyebarkan agama Hindu, Buddha dan
Islam kepada masyarakat Asia Tenggara. Banyak tinggalan lama yang kekal sehingga ke
hari ini yang membuktikan aktiviti perdagangan dan penyebaran pelbagai agama di
lakukan sejak 1800 tahun dahulu seperti pengamalan Hinduisme orang Bali, Candi
Borobudur di Jogjakarta, tinggalan tapak Candi di Lembah Bujang Kedah, Batu Bersurat
di Kuala Terangganu, Hukum Kanun Melaka dan sebagainya. Malah kewujudan
masyarakat Nyonya Baba di Melaka, India Muslim dan keturunan Melayu Arab
membuktikan berlakunya interaksi masyarakat sejak dahulu yang telah sebenarnya
membentuk masyarakat plural gelombang pertama di Tanah Melayu (Shamsul.1997).
Gelombang kedua pluralisme etnik pula bermula pada era penjajahan Eropah di
Tanah Melayu. Berbanding gelombang pertama, fenomena gelombang kedua ini lebih
besar kepada pembentukan masyarakat plural di Tanah Melayu. Gelombang kedua
bermula dengan kehadiran kuasa Sepanyol, Portugis, Belanda dan British ke Kepulauan
Melayu sebagai pembentukan masyarakat plural khususnya ke Tanah Melayu. Malah
kehadiran kuasa barat ini juga telah merubah struktur masyarakat dan wilayah alam
melayu sepenuhnya. Kuasa barat telah melaksanakan dasar kolonialisasi dan
menjadikan alam Melayu eurocentric dan menerima pembaratan (westernization).
Kuasa barat telah membahagi‐bahagikan alam Melayu kepada wilayah wilayah
10
kenegaraan yang dikenali sebagai tanah jajahan. Kolonialisme telah merombak
rupabentuk masyarakat di Tanah Melayu apabila penjajahan bermula pada tahun 1786
di Pulau Pinang. Dasar membawa masuk imigran dari China dan India telah secara
langsung memperkenalkan kepada masyarakat negara ini kepada konsep etnisiti
melalui polisi, undang‐undang serta pembentukan ilmu pengetahuan kolonial (colonial
knowledge) di Tanah Melayu (Shamsul 1996). Kehadiran imigran Cina dan India ke
Tanah Melayu akibat dasar ekonomi British khususnya pelombongan bijih timah dan
perladangan getah telah menyebabkan lanskap masyarakat berubah sama sekali.
Etnisiti berlaku apabila polisi penjajah yang menggunakan ciri ciri etnik berasaskan
warna kulit, kumpulan status sosial dan kepercayaan telah dilaksanakan untuk
mengelompokkan kumpulan masyarakat di semua tanah jajahan di seluruh dunia
(Holst. 2012). Pengenalan identiti etnik bermula ketika gelombang kedua bila
wujudnya persatuan perniagaan Cina dan juga penubuhan sekolah sekolah Cina di
Tanah Melayu (Shamsul 1996). Satu perkara yang ketara wujud dalam masyarakat
plural gelombang kedua ialah pengasingan ruang politik dan ekonomi di kalangan
orang Melayu, Cina dan India. Secara politiknya, kuasa penjajah British menguasai
sepenuhnya pentadbiran poltik di negeri Negeri Selat, mengambil alih sebahagian besar
kuasa pentadbiran elit Melayu di negeri Negeri Melayu Bersekutu kecuali urusan
agama Islam dan adat istiadat Melayu dan campurtangan berasaskan kepentingan
British dengan persetujuan elit Melayu di negeri Melayu Bersekutu tak Bersekutu. Bagi
menguruskan masyarakat Cina dan India, wakil wakil setiap kumpulan masyaraklat ini
dilantik oleh British. Alam Melayu mula berubah kepada sempadan sempadan
kenegaraan tertentu yang ditadbir secara berasingan oleh kuasa kuasa barat. Kuasa
barat juga memperkenalkan konsep negara bangsa bagi setiap kumpulan masyarakat di
bawah kuasa jajahan mereka. Beberapa siri perjanjian antara kuasa barat dilakukan
untuk mengesahkan sempadan wilayah masing masing. Penjanjian Inggeris‐ Belanda
1824 misalnya mengesahkan kuasa jajahan British ke atas wilayah Tanah Melayu dan
Singapura manakala kuasa Belanda menguasai pulau Jawa, Pulau Sumatera dan
kepulauan sekitarnya.
Gelombang ketiga masyarakat plural di negara ini ialah selepas tamatnya Perang
Dunia Kedua. Shamsul (1996) mengkonsepsikan gelombang ketiga masyarakat plural
di Malaysia sebagai “era menguruskan kepelbagaian masyarakat warisan kolonial”.
11
Hasilnya bermulalah ‘modernization project” di dalam ruang politik, ekonomi dan sosial
di malaysia seperti dasar Ekonomi Baru, dasar dasar pendidikan pasca Merdeka seperti
Laporan Razak (1956), Dasar Pembangunan nasional, Wawasan 2020 dan sebagainya.
Malah dengan kehadiran lebih sejuta imigran (Shamsul 1996) pada masa kini, secara
sah dan tidak sah, apakah akan wujud masyarakat plural gelombang keempat pada
masa depan. Kerangka teori masyarakat plural Furnivall (1948) yang melihat tidak
wujud interaksi inter‐etnik telah di tolak oleh beberapa pengkaji lain misalnya Maurice
Freedman (1960), Husin Ali (1984) dan Stenson (1980) yang melihat telah wujud
interaksi antara etnik di Tanah Melayu khususnya pasca merdeka.
Nations‐of Intent di Malaysia
Di dalam tulisannya ”Nations‐of Intent in Malaysia”, Shamsul(1996), beliau
menjelaskan bahawa konsep ini sebagai;
”By nation‐of‐intent I mean a more or less precisely defined idea of the form of a
nation, i.e. its territory, population, language, culture, symbols and institutions. The
idea must be shared by a number of people who perceive themselves as members
of that nation, and who feel that it unites them. A nation‐of intent may imply a
radical tranformation of a given state, and the exclusion or inclusion of certain
groups of people. It may also imply the cretaion of a new state, but it does not
necessarily imply an aspiration for political self‐rule on the part of the group of
people who are advancing their nation‐of‐intent. It may be an inclusive construct,
open to others, and which is employed as the basis for a political platform voicing
dissent or a challenge to the established notion of nation. In any case, the concept
nation‐of‐intent depits an idea of a nation that still needs to be constructed or
reconstructed. It promises the citizens (some of them) an oppurtunity to
participate in a ’grand project’ which the can claim as theirs. It therefore bridges
the authority defined and the every defined idea of a nation.
Hasil pembentukan masyarakat plural, kepelbagaian sejarah identiti etnik serta
situasi “authority‐defined” dan “everyday defined” maka wujudlah apa yang digagaskan
sebagai ‘nation of intent’ ( Shamsul A.B.1996). Beberapa perkara yang penting tentang
kepelbagaian konsep ’bangsa’ di Malaysia berkaitan ”nation‐of intent” ini. Pertama,
wujudnya pengkategorian etnik yang jelas seperti identiti Melayu, Cina, India dan lain‐
lain di Malaysia. Keduanya, wujudnya konsep bumiputera dan bukan bumiputera.
Ketiga, wujud Melayu bumiputera dan bumiputera bukan melayu berasaskan identiti
agama Islam. Dari perspektif politik, di kalangan bumiputera Melayu ada pula Melayu
berideologikan kebangsaan dan berideologikan agama yang disifatkan oleh beliau
sebagai radikal. Kumpulan bukan Melayu pula dikatakan menolak konsep identiti
nasional yang diketengahkan oleh pihak berkuasa. Konsep identiti nasional dikatakan
12
berteraskan kepada bumiputera Melayu sahaja. Mereka (minoriti) menuntut kepada
konsep yang lebih plural di dalam membicarakan soal identiti nasional. Akhirnya ini
menjelaskan tentang wujudnya kepelbagaian tanggapan tentang maksud ’bangsa
impian’ di kalangan masyarakat negara ini.
Kepelbagaian Etnik dan Perlaksanaan Kurikulum Sejarah Di dalam Sistem
Pendidikan Kebangsaan.
Bila dikaitkan dengan pendidikan sejarah, penelitian menggunakan tiga kerangka
konseptual iaitu pembentukan masyarakat majmuk, pengamalan ilmu kolonial dan
kewujudan nation‐of intents secara langsung menunjukkan wujudnya pluralist dilemma
yang membawa pengertian bahawa cita‐cita untuk pendidikan sejarah membina
perpaduan dan ke arah memyumbang kepada sebuah ’negara bangsa’ akan mengharungi
satu situasi yang sangat sukar.
Bagi mengukuhkan pernyataan di atas, tiga sumber kajian telah digunakan untuk
di buat penelitian berkaitan pluralist dilemma di dalam pergubalan kurikulum sejarah.
Pertama, kajian yang telah dilakukan oleh Nelson (2009) berkaitan pandangan pelajar
Iban yang mewakili kumpulan minoriti terhadap pendidikan sejarah. Kedua kajian oleh
Helen Ting (2013) berkaitan konsep “Ketuanan Melayu” di dalam buku teks sejarah dan
ketiga, kajian oleh Sandra K. Manickham (2005) yang menjalankan kajian berkaitan buku
teks dan pembinaan bangsa di negara ini.
Kajian Nelson (2009) di Sarawak mendapati pelajar Iban yang telah mempelajari
sejarah bersetuju dengan menunjukan skor sikap yang tinggi bahawa aspek kandungan
sukatan pelajaran Sejarah lebih bercorak sejarah orang Melayu di Semenanjung Malaysia.
Dapatan ini juga menyokong penemuan kajian oleh Ahmad Ali Seman pada tahun 2008
yang mendapati bahawa mata pelajaran Sejarah lebih bercorak Sejarah orang Melayu di
Tanah Semenanjung .
Manakala kajian oleh Helen (2013) berkaitan terma “Ketuanan Melayu” di dalam
buku teks kurikulum sejarah juga membuktikan wujudnya perdebatan di kalangan ahli
politik bukan Melayu khususnya pemimpin etnik Cina berkaitan perlaksanaan
kurikulum sejarah. Turut ditimbulkan persoalan apakah sumbangan masyarakat bukan
Melayu di dalam gerakan anti Malayan Union (Helen 2013). Kajian oleh Sandra K.
Manickam (2005) yang bertajuk “Textbooks and Nation Construction in Malaysia” juga
13
mempunyai pandangan yang sama. Malah beliau telah meneliti akan wujudnya
kepelbagaian konsep yang difahami secara berbeza oleh pelajar yang berbeza etnik
yang menggunakan buku teks sejarah. Konsep ‘rakyat’ dan ‘rakyat tempatan’, konsep
bangsa, konsep warganegara dikatakan berbeza pemahamannya antara pel;ajar Melayu‐
bumiputera dengan pelajar bukan Melayu. Malah kajian beliau juga mengungkap konsep
‘rakyat’ yang dikatakan berbeza antara era sebelum merdeka dan selepas merdeka di
antara kumpulan pelajar yang berbeza etnik.
Kertas ini tidak bercadang membincangkan secara mendalam perdebatan yang
telah ditimbulkan berkaitan isu ‘ketuanan melayu’ dan juga pemahaman pelajar Melayu‐
bukan Melayu terhadap isi kandungan kurikulum pendidikan Sejarah Malaysia. Semua
pandangan tersebut menjuruskan untuk dirumuskan sebagai wujudnya perdebatan
dalam masyarakat masyarakat yang tidak dapat menerima secara keseluruhan
kurikulum sejarah Malaysia sedia ada kerana dilihat bersifat dominasi Melayu. Apa yang
ingin cuba diperjelaskan ialah wujudnya perdebatan tentang apa yang terkandung di
dalam kurikulum sejarah yang dilihat telah membawa maksud ‘nations of intent’ dalam
mencapai cita cita membina satu bangsa dari perspektif pendidikan sejarah.
Mengurus Kepelbagaian dalam Kurikulum Sejarah di dalam kerangka
Kesepaduan Sosial.
Sekadar kita memahami mengapa wujudnya perdebatan tentang sejarah siapa
untuk diangkat menjadi sejarah Malaysia tidak bermakna perdebatan ini akan selesai.
Malah perdebatan ini akan berterusan untuk satu tempoh yang pastinya panjang. Maka
pengalaman lebih 50 tahun menguruskan pendidikan sejarah di negara ini sejak
merdeka memberikan kita satu ‘kekuatan’ untuk meneruskan apa yang sedia ada.
Tentunya usaha ini tidak akan memuaskan hati semua pihak, tetapi data data sebelum
ini membuktikan pendidikan sejarah yang sedia ada sekarang telah memberikan kita
harapan untuk membina masyarakat untuk saling belajar hidup bersama dengan
harmoni.
Salah satu fungsi utama pendidikan sejarah di dalam sesebuah masyarakat
majmuk ialah untuk membina sebuah masyarakat yang mempraktikkan kesepaduan
sosial. Oleh itu, apa pun usaha yang akan dilakukan untuk menjayakan pendidikan
sejarah pada masa depan, isikandungan kurikulumnya haruslah sesuai dengan acuan
14
masyarakat yang sedia ada. Pendidikan sejarah harus sentiasa berfungsi sebagai ‘agen’
untuk membangunkan jatidiri kebangsaan, menerima dan mempraktiskan kesepaduan
sosial dan wasilah mengeratkan ikatan yang positif kenegaraan demi pembangunan
masyarakat. Malah bagi sebuah negara pasca kolonial seperti Malaysia, fungsi
pendidikan sejarah untuk mencapai perpaduan menjadi lebih kritikal. Para pengkaji
pendidikan bersetuju bahawa satu sistem pendidikan yang seragam sangat diperlukan
(Green. 2006, Singelton.1977, Awang Had Salleh 1990). Begitu juga dengan
penguatkuasaan penggunaan satu bahasa pengantar, falsafah pendidikan yang dikongsi
bersama, membina kurikulum pendidikan (termasuk sejarah) yang seragam serta
menyediakan ciri budaya persekitaran persekolahan yang sama (Moore 2009).
Bacaan Tambahan
Abdullah, M. R. T. (2010). Cabaran integrasi antara kaum di Malaysia: perspektif Sejarah,
keluarga dan pendidikan. Jurnal Hadhari, 2(1), 61‐84.
Ahmad Fauzi bin Mohamed.1997. Pendemokrasian Pendidikan: Suatu Pentafsiran Serta
Perlaksanaannya Dalam Sistem Pendidikan Di Malaysia.
Awang Had Salleh (1980), Pendidikan Ke Arah Perpaduan: Sebuah Perspektif
Sejarah. Kuala Lumpur. Penerbit Fajar Bakti.
Azwani bin Ismail, Abdul Razaq bin Ahmad, Zahara binti Aziz & Sharifah Nur Puteh.
t.th. Kurikulum Sejarah Ke Arah Pembentukan Perpaduan Kaum Di Universiti
Kebangsaan Malaysia. www.mara.gov.my/c/.../get_file?uuid... [20 Mac 2013].
Cheah Boon Kheng dan Abu Talib Ahmad, 1990, Kolonialisme di Malaysia dan
Negara‐Negara Lain. Petaling Jaya: Fajar Bakti.
Chua, K. H. (2007). Pembangunan patriotisme dalam pengajaran dan pembelajaran mata
pelajaran Sejarah tingkatan dua: perbandingan antara empat jenis sekolah. Universiti
Teknologi Malaysia, Faculty of Education.
Faaland, J., Parkinson, J. R., & Saniman, R. (2005). Dasar Ekonomi Baru: Pertumbuhan negara
dan pencapaian ekonomi orang Melayu: Utusan Publications.
Hazri Jamil (2006), Historical Overview of Malaysia Exprerience in Enhancing
Equity and Quality of Education: Focusing on Management and Mediation of Multiethnic
Issues. http.//aadcice.hiroshima.u.ac.jp/e/publication/sosho4_1.06.pdf
Husein Hj. Ahmad. 1993. Pendidikan dan Masyarakat : Antara Dasar, Reformasi dan
wawasan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Putaka.
Kamaruzzaman Yahya. 2011. Keberkesanan penggunaan prasarana kompleks Sekolah
Wawasan Subang Jaya dalam usaha menggalakkan interaksi antara semua murid
warga sekolah. Tesis Sarjana Pendidikan, Universiti Terbuka Malaysia (OUM).
Lee Hock Guan (2012), “Education of The Chinese in Malaysia”, in Lee Hock Guan
and Leo Suryadinata (edited), Malaysian Chinese: Recent Development and
Prospects. Institute of Southeast Asian Studies. Singapore.
Mohd Ridhuan Tee Abdullah. 2010. Cabaran integrasi antara kaum di Malaysia:
Perspektif sejarah, keluarga dan pendidikan. Jurnal Hadhari. 3: 61‐84
Nagendralingan.2007.The Social Origins of the Educational System in Peninsular
Malaysia.Tanjong Malim, Perak: Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris.
15
Nelson Tandang (2009). Sikap Pelajar Iban Terhadap Perlaksanaan Kurikulum Pendidikan
Sejarah. Tesis Sarjana Pendidikan, Fakulti Pendidikan. Universiti Kebangsaan
Malaysia
Razak, M. R. A. (2009). Pembinaan negara bangsa Malaysia: peranan pendidikan sejarah dan
dasar pendidikan kebangsaan. Jebat: Malaysian Journal of History, Politics and
Strategic Studies, 36, 90‐106.
Rosnani Hashim (2004). Educational Dualism in Malaysia: Implications for Theory
and Practice (2nd edition). The Other Press.
Shahril Marzuki & Habib Mat Som.(1999). Isu Pendidikan di Malaysia: Sorotan dan Cabaran.
Utusan. Kuala Lumpur.
Shamsul A.B. (1996). “Debating about Identity in Malaysia: A Discource
Analysis”, Southeast Asia Studies (Kyoto),34(3), pp 476-499.
Shamsul A.B. (1996). “Nations‐of‐Intent in Malaysia,” in Asia Forms of The Nation,
edited by Stein Tonneson and Hans Antlov, London. Curzon and Nordic Institute of Asian
Studies
Shamsul A.B. (1997) “The Making of a “Plural” Malaysia: A Brief Survey”, in
Emerging Pluralism in Asia and The Pacific, edited by David Y.H. Wu, Humphrey McQueen,
Yamamoto Yasushi, Institute of Asia‐Pacific Studies, The Chinese University of Hong Kong.
Shamsul A.B. (2001), “A History of an Identity, an Identity of