BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN SALEM PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP.

No. 718/FPBS/0251/2014
BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN SALEM
PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP

SKRIPSI

Diajukeun pikeun Nyumponan Salasahiji Sarat
Nyangking Gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daérah

ku
Winda Choeri Apriany
1000508

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI
UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA
2014

LEMBAR PENGESAHAN
Winda Choeri Apriany
1000508

BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN SALEM
PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP

Disaluyuan ku:
Pangaping I,

Dr. H. Yayat Sudaryat, M.Hum.
NIP 196302101987031001
Pangaping II,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.
NIP 196408221989031001
Kauninga ku
Pupuhu Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah
Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni
Universitas Pendidikan Indonesia,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd.
NIP 196408221989031001

BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN SALEM
PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP

Oleh
Winda Choeri Apriany

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar
Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

© Winda Choeri Apriany 2014
Universitas Pendidikan Indonesia
Januari 2014

Hak Cipta dilindungi undang-undang.
Skripsi ini tidak boleh diperbanyak seluruhya atau sebagian,
dengan dicetak ulang, difoto kopi, atau cara lainnya tanpa ijin dari penulis.

BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN SALEM
PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP

Winda Choeri Apriany 1)
ABSTRAK 2)

Penelitian ini dilatarbelakangi oleh adanya gejala yang ada
di masyarakat saat ini yang mulai jarang menghadirkan bahasa
Sunda khususnya bahasa dialék dalam kehidupan sehari-sehari.
Selain itu daerah yang dijadikan daérah penelitian adalah Provinsi
Jawa Tengah yang notabene menggunakan bahasa Jawa. Metodé
yang digunakan dalam penelitian ini adalah métodé deskriptif
dengan menggunakan tekhnik observasi, wawancara dan
kuesionér. Dari setiap desa diambil tiga sampel untuk dijadikan
narasumber. Jumlah variasi kata dalam bahasa Sunda Brebes
berhasil dikumpulkan sebanyak 291 kata dari 15 kategori yang ada
di Kecamatan Salem. Data bahasa yang telah diperoleh dari hasil
penelitian ini kemudian dijadikan bahan pembelajaran membaca
untuk siswa di SMP, sebagai salah satu cara untuk mengenalkan
kembali bahasa Sunda dialék kepada para siswa.

Kata Kunci: Basa dialék, Bahan pangajaran maca
1)

Skripsi di bawah bimbingan Bapak Dr. H. Yayat Sudaryat, M. Hum dan Bapak Dr. H. Dingding
Haerudin, M.Pd.

2)

Mahasiswi Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni
Universitas Pendidikan Indonesia

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

SUNDANESE LANGUAGE DIALECT BREBES IN THE SALEM
DISTRICT
FOR READING INSTRUCTION MATERIAL IN JUNIOR HIGH
SCHOOL
Winda Choeri Apriany1, Yayat Sudaryat2, Dingding Haerudin3
Email: apriany93@yahoo.co.id , kisudaryat_sunda@upi.edu
dingding.haerudin@upi.edu

Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni
Universitas Pendidikan Indonesia

ABSTRACT
This research doing caused by the phenomenon of
today’s society which is started rarely not to use Sundanese,
specifically their own dialect. Beside of that, the area of the
research is central java, which is using Javanese as their
communication language. This research is using description
methode data collection technique trough by observation,
interview, and questionnaire given to informant. From every
village are took 3 sample for being an informant. The total
amount of Brebes Sundanese word variant in Kecamatan
Salem which had been collected are 291 word from 15
category. The language data result of this research will be
used as reading material on learning in form discussion for
junior high school students with have purpose to reintroduce
the dialect sundanese to them.

Keywords: Sundanese language, Dialect, reading instruction material

Mean writer
First author n responsibility by
3
Second author n responsibility by
1

2

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

DAPTAR EUSI
Kaca
PERNYATAAN KEASLIAN....................................................................

i

PANGJAJAP .............................................................................................

ii

TAWIS NUHUN........................................................................................

iii

ABSTRAK..................................................................................................

vi

DAPTAR EUSI..........................................................................................

vii

DAPTAR TABEL .....................................................................................

xi

DAPTAR SINGGETAN ...........................................................................

xii

DAPTAR BAGAN ....................................................................................

xiii

DAPTAR LAMPIRAN .............................................................................

xiv

BAB I BUBUKA

1

1.1 Kasang Tukang ....................................................................................

1

1.2 Identifikasi jeung Rumusan Masalah ..................................................

3

1.2.1 Identifikasi Masalah .........................................................................

3

1.2.2 Rumusan Masalah .............................................................................

4

1.3 Tujuan Panalungtikan ..........................................................................

4

1.4 Mangpaat Panalungtikan .....................................................................

5

1.4.1 Mangpaat Tioritis .............................................................................

5

1.4.2 Mangpaat Praktis ..............................................................................

5

1.5 Raraga Tulisan .....................................................................................

5

BAB II DIALÉK, BASA LULUGU, ADEGAN KECAP, JEUNG
BAHAN PANGAJARAN MACA

7

2.1 Dialék ...................................................................................................

7

2.1.1 Wangenan Dialék .............................................................................

7

2.1.2 Rupa-rupa Dialék ..............................................................................

7

2.1.2.1 Dialék Géografi .............................................................................

8

2.1.2.2 Dialék Sosial ..................................................................................

8

2.1.3 Ciri-ciri Basa Dialék .........................................................................

8

2.1.4 Pemetaan Dialék ...............................................................................

9

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

2.2 Basa Lulugu .........................................................................................

10

2.3 Adegan Kecap ......................................................................................

11

2.3.1 Wangenan Kecap ..............................................................................

11

2.3.2 Wangun Kecap .................................................................................

12

2.3.2.1 Kecap Asal .....................................................................................

12

2.3.2.2 Kecap Jembar ................................................................................

12

2.4 Bahan Pangajaran Maca di SMP .........................................................

16

2.4.1 Wangenan Bahan Ajar ......................................................................

16

2.4.2 Wangun Bahan Ajar .........................................................................

16

2.4.3 Kritéria Milih Bahan Ajar .................................................................

17

2.4.4 Bahan Ajar Maca dina KIKD ...........................................................

17

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN

19

3.1 Lokasi jeung Subjék Panalungtikan ....................................................

20

3.1.1 Lokasi Panalungtikan .......................................................................

20

3.1.2 Subjék Panalungtikan .......................................................................

20

3.2 Desain Panalungtikan ..........................................................................

21

3.3 Métode Panalungtikan .........................................................................

21

3.4 Wangenan Operasional ........................................................................

22

3.5 Instrumen Panalungtikan .....................................................................

23

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data .................................................................

25

3.7 Téhnik Ngolah Data .............................................................................

26

BAB IV

BASA SUNDA DIALÉK BREBES DI KACAMATAN

SALEM PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA DI SMP

27

4.1 Kandaga Kecap Basa Sunda dialék Brebes di Kacamatan Salem .......

27

4.2 Ma’na Dasar kecap Basa Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem

29

4.2.1 Isilah Pancakaki ................................................................................

30

4.2.2 Istilah Gaganti jeung Sesebutan .......................................................

31

4.2.3 Istilah Kahirupan Désa jeung Masarakat .........................................

33

4.2.4 Istilah Imah jeung Babagianna ........................................................

34

4.2.5 Istilah Pakakas .................................................................................

35

4.2.6 Istilah Kadaharan jeung Inuman ......................................................

37

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

4.2.7 Istilah Panyakit ................................................................................

38

4.2.8 Istilah Pagawéan/ Pakasaban ...........................................................

39

4.2.9 Istilah Tutuwuhan jeung Bungbuahan ..............................................

40

4.2.10 Istilah Sasatoan ..............................................................................

42

4.2.11 Istilah Kanyataan Alam jeung Usum ..............................................

44

4.2.12 Istilah Budi Parangi .......................................................................

45

4.2.13 Istilah Kaulinan ..............................................................................

47

4.2.14 Kecap Pagawéan .............................................................................

48

4.2.15 Istilah Pananya, Panyambung, Panambah jeung Panganteb...........

50

4.3 Bébédaan Basa Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem jeung
Basa Sunda Lulugu............................................................................

52

4.3.1 Béda Fonétik .....................................................................................

52

4.3.1.1 Vokal .............................................................................................

52

4.3.1.2 Konsonan .......................................................................................

53

4.3.2 Sinonimi ............................................................................................

53

4.3.3 Béda Homonimi ................................................................................

54

4.3.4 Béda Onomasiologis .........................................................................

56

4.3.5 Béda Semasiologis ............................................................................

58

4.3.6 Béda Morfologis ...............................................................................

58

4.4 Analisis Wangun Kecap Basa Sunda dialék Brebes di Kacamatan
Salem .................................................................................................

59

4.4.1 Kecap Asal ........................................................................................

59

4.4.2 Kecap Jembar ...................................................................................

63

4.4.2.1 Kecap Rundayan ............................................................................

63

4.4.2.2 Kecap Rajékan ...............................................................................

66

4.4.2.3 Kecap Kantétan .............................................................................

68

4.5 Daérah Pamakéan Basa Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem ..

70

4.6 Peta Wilayah ........................................................................................

94

4.7 Basa Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem dina Bahan
Pangajaran Maca ........................................................................................

105

4.7.1 Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar ........................................

105

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

4.7.2 Bahan Pangajaran Maca Bahasan ....................................................

106

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN

112

5.1 Kacindekan...........................................................................................

112

5.2 Saran ....................................................................................................

113

DAPTAR PUSTAKA ................................................................................

114

LAMPIRAN ..............................................................................................

116

RIWAYAT HIRUP ...................................................................................

314

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

BAB I
BUBUKA
1.1 Kasang Tukang Masalah
Basa mibanda kalungguhan nu penting pisan di masarakat nyaéta pikeun alat
komunikasi antar anggota masarakat. Ku cara ngagunakeun basa, manusa bisa
ngaékspresikeun kahayangna. Proses komunikasi basa enas-enasna nepikeun amanat
ngaliwatan basa ti pangirim ka panampa. Eta amanat téh baris nepi ka panampa
upama pangirim maké basa nu bener tur merenah. Basa Sunda anu bener nyaéta basa
Sunda anu dipakéna luyu jeung aturan (kaédah) basa nu geus baku kayaning aturan
fonologi, tata basa, semantik, éjahan jste. Ari basa Sunda anu merenah nyaéta basa
Sunda nu dipakéna luyu jeung tujuan katut kontéks situasi makéna atawa pragmatik
(Sudaryat, 2010, kc.121).
Hirup kumbuh jeung mekarna basa Sunda moal leupas tina kahirupan jeung
kamekaran masarakat Sunda salaku pamaké basa Sunda. Ayana parobahan-parobahan
anu lumangsung dina kahirupan masarakat Sunda, tangtuna baé bakal aya pangaruhna
kana kamekaran basana. Eta hal téh saluyu jeung fungsi utama basa Sunda, nyaéta
alat komunikasi anu dipaké pikeun ngayakeun kontak atawa hubungan nu digunakeun
ku panyaturna.
Kalungguhan basa Sunda salaku basa daérah mibanda fungsi atawa pancén:
(1) Lambang kareueus daérah (2) Lambang idéntitas daérah (3) Pakakas gaul di
lingkungan kulawarga (4) Basa panganteur di Sakola Dasar (5) Pangrojong basa
nasional (6) Pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional. (Sudaryat, 2003: 24)
Nilik kana pentingna kalungguhan basa Sunda salaku bagéan tina daérah,
tétéla basa Sunda perlu dipiara, dibina jeung dimekarkeun. Sakumaha nu ditétélakeun
dina Peraturan Daerah Provinsi Jawa Barat Nomor 5 Taun 2003 ngeunaan
Pemeliharaan Bahasa Sastra, dan Aksara Daerah.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

2

Basa Sunda mangrupa basa daérah kadua panggedéna di Indonesia sangeus
basa Jawa, nu digunakeun ku masarakat nu aya di daerah provinsi Jawa Barat, di
sabagéan daérah di beulah girang provinsi Jawa Tengah, di DKI Jakarta jeung puseurpuseur daérah transmigrasi.
Dialék basa Sunda atawa basa wewengkon nepi ka ayeuna mibanda perbédaan
jeung basa lulugu. Basa Sunda wewengkon mangrupa ragam basa anu mibanda ciriciri husus tur mandiri sarta dipaké ku masarakat Sunda di wewengkon séwangséwangan keur ngabédakeun diri jeung wewengkon lianna (Sudaryat, 2003)
Sacara géografis Kabupatén Brebes nyaéta kabupatén anu perenahna aya di
Provinsi Jawa Tengah. Kabupatén Brebes diwangun ku 17 kacamatan, salasahijina
kecamatan Salem anu mangrupa kacamatan panungtung ti beulah kidul di Kabupatén
Brebes sarta mangrupa pangwates jeung Kabupatén Cilacap jeung provinsi Jawa
Barat. Kaayaan daérahna mangrupa pagunungan. Pacabakan masarakatna lolobana
kana tatanén. Pikeun komunikasi sapopoé, masarakatna ngagunakeun basa Sunda.
Basa Sunda nu digunakeunana ogé kawilang unik, lantaran loba pisan kecap-kecap nu
teu sarua jeung basa Sunda lulugu.
Panalungtikan Dialék basa Sunda geus dilaksanakeun ku sababaraha
panalungtik, di antarana nyaéta: “Penelitian loka basa (Geografi dialek) Bahasa
Sunda diperbatasan Jawa Barat dan jawa Tengah Bagian Selatan” (FPBS IKIP
Bandung, 1977/1978), “Basa Sunda Dialék Kecamatan Langensari Kota Banjar”
(Desi Maulani Rizqi, 2007), “Basa Sunda dialek Ciamis di Kecamatan Padaherang”
(Damaji:2002), “Geografi Dialek basa Sunda Suradé di Kabupatén Sukabumi pikeun
Bahan Pangajaran Maca di SMP (M. Resi Septian, 2012) jeung “Basa Sunda Dialék
Bekasi di Kacamatan Sétu pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMP” (Ace Monika
Murdiani, 2013). Éta panalungtikan téh ngadadarkeun basa Sunda dialék luyu jeung
wilayah panalungtikanana. Panalungtikan basa Sunda di wewengkon Kacamatan
Salem Kabupatén Brebes can kungsi dilaksanakeun.
Ngaliwatan ieu panalungtikan dipiharep bisa méré pedaran anu teleb tur anteb
ngeunaan Basa Sunda dialék Brebes di Kacamatan Salem, sarta dipiharep bisa
Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

3

dijadikeun kaweruh pangbéda identitas basa Dialék nu dipimilik masarakatna. Ku
kituna, hasil tina ieu panalungtikan dijadikeun bahan Pangajaran Maca di SMP anu
tujuanna pikeun mikawanoh tur ngamumulé basa dialék.
Nu ngalantarankeun perluna nalungtik dialék basa Sunda Kacamatan Salem
Kabupatén Brebes téh nyaéta ku sabab can aya panalungtikan ngeunaan basa dialék
di Kabupatén Brebes anu identik ngagunakeun basa Jawa tapi di ieu Kacamatan maké
Basa Sunda pikeun komunikasi sapopoéna jeung mangrupa fénomena kahirupan basa
(Sunda) nu perlu didokuméntasikeun, ogé bisa dijadikeun tatapakan pikeun stratégi
kamekaran basa Sunda anu mémang salawasna mekar jeung luyu dumasar
kamekaran jaman.
Dumasar kana katerangan di luhur, ieu panalungtikan anu judulna “Basa
Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMP”,
perlu dilaksanakeun.
1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah
1.2.1

Watesan Masalah

Luyu jeung kasang tukang di luhur, ku kituna ieu panalungtikan museurkeun kana
pamakéan basa Sunda nu aya di Kecamatan Salem Kabupatén Brebes. Ambahanana
ngawengku widang: (1) Istilah pancakaki, (2) Istilah gaganti jeung sesebutan, (3)
Istilah kahirupan désa jeung masarakat, (4) Istilah imah jeung babagianna, (5) Istilah
pakakas, (6) Istilah kadaharan jeung inuman, (7) Istilah panyakit, (8) Istilah
pagawéan/ pakasaban, (9) Istilah tutuwuhan jeung bungbuahan, (10) Istilah sasatoan,
(11) Istilah kanyataan alam jeun usum, (12) Istilah budi parangi, (13) Istilah kaulinan
(14) Kecap pagawéan, (15) Istilah pananya, panyambung, panambah jeung
panganteb. Pangna nangtukeun kecap-kecap di luhur sabab éta kecap-kecap téh
dipaké dina kahirupan sapopoé ku masarakat di éta wewengkon.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

4

1.2.2

Rumusan Masalah

Dina ieu panalungtikan, aya sababaraha masalah anu perlu dirumuskeun. Éta
rumusan masalah téh diébréhkeun dina wangun pananya ieu di handap.
1) Naon waé kandaga kecap basa Sunda dialék Brebes nu aya di Kacamatan Salem
Brebes?
2) Kumaha wangun jeung analisis kecap basa Sunda dialék Kacamatan Salem
Brebes?
3) Kumaha peta wilayah sebaran dialek Brebes di Kacamatan Salem?
4) Kumaha larapna basa Sunda dialék Kacamatan Salem Brebes upama dijadikeun
bahan pangajaran Maca di SMP?

1.3

Tujuan panalungtikan

1.3.1

Tujuan Umum
Sacara umum tujuan anu baris dihontal dina ieu panalungtikan nyaéta pikeun

ngumpulkeun kandaga kecap basa Sunda dialék anu aya di Kacamatan Salem
Kabupatén Brebes.
1.3.2

Tujuan Husus
Sacara husus ieu panalungtikan miboga tujuan ngadeskripsikeun kandaga

kecap basa Sunda dialék kacamatan Salem kabupatén Brebes pikeun bahan
pangajaran Basa Sunda di SMP. Ari déskripsina ngawengku:
a. Sajumlah kandaga kecap basa Sunda dialék di Kacamatan Salem Kabupatén
Brebes.
b. Wangun jeung analisis kecap basa Sunda dialék Kacamatan Salem Brebes?
c. Peta wilayah sebaran dialék Brebes di kacamatan Salem.
d. Bahan pangajaran Maca nu ngandung kandaga kecap basa Sunda dialék
Kacamatan Salem Brebes di SMP.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

5

1.4 Mangpaat panalungtikan
1.4.1

Mangpaat Tioritis
Mangpaat tioritis anu nyampak dina ieu panalungtikan nyaéta pikeun

ngeuyeuban kandaga kecap basa Sunda jeung paélmuan dialéktologi
1.4.2

Mangpaat Praktis

a. Pikeun panalungtik, bisa ngeuyeuban kabeungharan kecap basa dialék;
b. Pikeun siswa, méré gambaran kabeungharan kecap basa Sunda dialék pikeun
ningkatkeun kamampuh basa Sunda;
c. Pikeun guru, bisa dijadikeun bahan tinimbangan dina nyusun bahan pangajaran
basa Sunda.
1.5 Raraga Nulis
BAB I ngawengku kasang tukang, identifikasi jeung rumusan masalah,
tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, mangpaat panalungtikan jeung raraga
tulisan.
Bab II ngawengku ulikan pustaka. Dina kajian Tiori didadarkeun ogé
sababaraha poin tiori-tiori anu aya patalina jeung ieu panalungtikan. Diantarana
nyaéta tiori ngeunaan dialék, basa lulugu, kandaga kecap, jeung tiori ngeunaan bahan
pangajaran Maca di SMP.
Bab III ngawengku metode panalungtikan, lokasi jeung populasi sampel
panalungtikan,

desain

panalungtikan,

wangenan

operasional,

instrumen

panalungtikan, tehnik ngumpulkeun data jeung analisis data.
Bab IV ngawengku hasil panalungtikan jeung medar ngeunaan Basa dialék
Brebes nu aya di kacamatan Salem. Éta hasil panalungtikan baris dilarapkeun kana
bahan pangajaran Maca di SMP.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

6

Bab V ngawengku kacindekan jeung saran. tina hasil panalungtikan anu
disingget dina rumusan masalah. Katut saran pikeun nu maca jeung pikeun ieu
panalungtikan.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

BAB III
METODE PANALUNGTIKAN
3.1 Lokasi jeung Subjek Panalungtikan
3.1.1 Lokasi
Kacamatan salem mangrupa salah sahiji ti 17 kacamatan nu aya di kabupatén
Brebes sarta mangrupa salasahiji ti 7 kacamatan anu ngagunakeun basa Sunda, tapi
Kacamatan Salem mangrupa hiji-hijina kacamatan anu sakabéh désana ngagunakeun
basa Sunda. Jumlah pendudukna kurang leuwih 56.763 jiwa. Ieu kacamatan
mangrupa kacamatan anu keur ngalaman kamekaran dina rupa-rupa widang, salian ti
séktor tani, anu katempo pisan sarta bisa langsung dirasakeun ku masarakatna nyaéta
dina widang atikan jeung fasilitas atawa wangunan-wangunan anu dijieun pikeun
ngagampangkeun masarakatna.
Sacara géografis wilayah kacamatan Salem mangrupa daerah pagunungan
(400-900 mdpl) anu dikurilingan ku leuweung sarta pagunungan-pagunungan. Ku
kituna, sacara militer wilayah salem mangrupa daerah pertahanan anu efektif. Eta nu
jadi sabab pangna sabagian prajurit karajaan Pajajaran nalika perang bubat lumpat,
nyamuni sarta netep diditu.
Ngeunaan wates wilayahna, Kacamatan Salem miboga wates nyaéta:
Beulah kalér : Kacamatan Banjarharjo, Ketanggungan
Beulah wétan : Kacamatan Bantarkawung
Beulah kidul : Kabupaten Cilacap
Beulah kulon : Kabupatén Kuningan
Lokasi tina ieu panalungtikan nyaéta Kacamatan Salem anu aya di wilayah
Kabupatén Salem. Pangna ieu daérah dijadikeun tempat minangka lokasi
panalungtikan sabab ieu tempat téh mangrupa provinsi Jawa tengah anu ilaharna
maké basa Jawa, tapi di ieu kacamatan masarakatna ngagunakeun basa Sunda, salian
ti éta kacamatan Salem mangrupa wates antara Jawa Barat jeung Jawa Tengah anu
ngabalukarkeun ayana interaksi pamakéan basa antara masarakat Jawa Barat (Sunda)
Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

20

jeung Jawa Tengah (Jawa). Ku kituna, bakal aya kecap-kecap tinangtu anu has, unik
anu digunakeun nalika masarakatna komunikasi jeung masarakat di saluareun
daérahna.
3.1.2 Subjék Panalungtikan
Ari nu dijadikeun populasi dina ieu panalungtikan nyaéta masarakat di
kacamatan Salem Kabupatén Brebes. Lian ti éta sampelna anu aya dina ieu
panalungtikan mangrupa sampel total nyaéta 8 désa anu aya di Kacamatan Salem anu
informanna dicokot dumasar pasaratan anu geus ditangtukeun, tilu informan ti hiji
désa anu aya. Ari pasaratanana minangka kritéria informanna nyaéta lalaki atawa
awéwé, umurna ± 25 nepi ka ± 70 taun, jeung budak atawa rumaja umurna ± 14 nepi
ka ± 20 taun, dilahirkeun jeung gedé di éta désa, bisa ngagunakeun basa Sunda,
jeung séhat jasmani tur rohani (alat ucap sampurna).
Tina éta populasi dijaring kecap-kecap nu dipaké dina kahirupan sapopoé
masarakatna. Kecap-kecap dialék di éta tempat dikumpulkeun dumasar kana (1)
Istilah pancakaki, (2) Kecap gaganti jeung sesebutan, (3) Kadaharan jeung inuman,
(4) Tutuwuhan jeung bungbuahan, (5) Kecap Sasatoan, (6) Sesebutan babagéan imah,
(7) Pakakas, (8) Kaayaan alam jeung usum, (9) Budi Parangi, (10) Kecap pagawéan,
(11) Kecap Kaulinan, (12) Kecap sipat, jeung

(13) Kecap pananya, panambah,

panganteb jeung panyambung.
3.2 Desain Panalungtikan
Desain panalungtikan mangrupa salasahiji pakakas anu mangrupa lengkah
atawa tahap-tahap anu eusina ngajéntrékeun ti mimiti proses panalungtikan nepi ka
ngolah data.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

21

Bagan 3.2
Desain panalungtikan
Nangtukeun wilayah nu rék dijadikeun
sampel panalungtikan

Nangtukeun instrumén

Nangtukeun kandaga kecap lulugu

panalungtikan

nu dijadikeun instrumén
panalungtikan

Analisis dialék

Kandaga kecap lulugu dipasingpasing dumasar kelompok istilah

Ngadéskripsikeun hasil data dina
wangun analisis data

3.3 Métodé Panalungtikan
Dina ngalaksanakeun panalungtikan perlu pisan ayana métode salaku léngkah
gawé panalungtik pikeun ngagampangkeun dina ngalaksanakeun panalungtikan sarta
pikeun nyingkahan ayana salah paham jeung pikeun méréskeun masalah.
Métode anu dipaké dina ieu panalungtikan nyaéta métodé déskriptif. Métode
deskriptif nyaéta métodé panalungtikan anu ngagambarkeun sacara sistematik, jeung
akurat. Metode ieu ogé ngainterpretasikeun obyék saayana (Azwar, 2012, kc.7).
Jadi, tujuan dipakéna métode deskriptif nyaéta pikeun meunangkeun gambaran
ngeunaan basa Sunda dialék Brebes anu aya di Kacamatan Salem nu ngéntép seureuh,
faktual, jeung akurat.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

22

3.4 Wangenan Operasional
Sangkan leuwih jéntré, dina ieu panalungtikan perlu ayana wangenan istilah anu
aya patalina jeung judul panalungtikan.
a. Basa Sunda Dialék Brebes
Basa Sunda nyaéta basa indung urang Sunda anu diparaké ku masarakat
Sunda boh di tatar Sunda boh luareun tatar Sunda. Basa Sunda dialék Brebes nyaéta
ragam basa Sunda nu dipaké ku masarakat Brebes pikeun ngabédakeun dirina jeung
warga masarakat séjénna. Ieu basa Sunda téh teu dipaké disakuliah Brebes, tapi ngan
di Kecamatan Salem sarta disababaraha daérah Brebes séjénna.
b. Bahan Pangajaran Maca
Bahan pangajaran nyaéta salah sahiji komponén tina sistem pangajaran . Hasil
tina ieu panalungtikan, pikeun sosialisasi deui ka masarakatna sorangan hususna
pikeun siswa-siswa di sakola sangkan mikaweruh basana sorangan ku kituna hasil
tina ieu panalungtikan Basa Sunda Dialék Brebes téh satuluyna dijadikeun bahan
pangajaran maca dina wangun Karangan Bahasan.
Jadi, nu dimaksud basa Sunda dialék Brebes di Kacamatan Salem pikeun
Bahan Pangajaran Maca di SMP nyaéta mangrupa inventaris kekecapan basa Sunda
di wewengkon Kecamatan Salem Kabupaten Brebes anu satuluyna bakal dianalisis
sarta dijadikeun bahan ajar di SMP.
3.3 Instrumen Panalungtikan
Pikeun

ngumpulkeun

data

panalungtikan

diperlukeun

ogé

instrumen

panalungtikan pikeun ngarojong kana hasil panalungtikan.
Instrumen panalungtikan nyaéta alat atawa fasilitas nu digunakeun ku
panalungtik pikeun ngumpulkeun data sangkan pagawéan leuwih gampang diolahna.
Aya tilu instrumén nu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta: (1) Pedoman
wawancara, (2) Angkét, jeung (3) Pedoman Observasi.
Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

23

a. Padoman Wawancara
Interview sok disebut ogé wawancara atawa kuesioner lisan, nyaéta mangrupa
dialog sacara langsung anu dilaksanakeun ku panalungtik pikeun meunangkeun
informasi ti informan (Arikunto, 2002, kc. 132).
Tabel 3.5
Padoman wawancara
No

Kandaga Kecap

Dipikawanoh Dipaké

Kecap

Séjén

nu dipaké
(1)

(2)

1.

Pancakaki

2.

Gaganti jeung Sesebutan

3.

Kahirupan Désa jeung Masarakat

4.

Imah jeung babagianna

5.

Pakakas

6.

Kadaharan jeung Inuman

7.

Panyakit

8.

Pagawéan

9.

Tutuwuhan jeung bungbuahan

(3)

(4)

10. Sasatoan
11. Kanyataan alam jeung usum
12. Budi Parangi
13. Kaulinan
14. Kecap Pagawéan
15. Pananya, Panyambung, Panambah
jeung Panganteb
(Pedoman nu leuwih lengkep ilikan lampiran)

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

(5)

24

b. Angkét
Angkét nyaéta sajumlahing pananya tinulis nu digunakeun pikeun ngajaring
informasi ti responden ngeunaan hal-hal nu dipikanyahona. Arikunto (2002, kc. 12)

KUESIONER INFORMAN
Kampung :...............................

Désa........................................

Kacamatan: Salem

Kabupaten : Brebes

1. Ngaran:............................................. Jenis Kelamin: L/P
2. Umur:.......................Taun.............Tempat lahir.......................
(di jero/ luar kampong/désa/kacamatan/kabupatén)
3. Atikan:.....................................................................................
4. Pakasaban:...............................................................................
5. Matuh di désa ti mimiti:...........................................................
6. Kungsi/ teu kungsi cicing di luar désa/kacamatan/kabupatén
di....................ti mimiti.........................Nepi ka.......................
7. Kawin/ teu kawin
8. Basa nu dipaké di imah
a. Basa..................................................................................
b. Basa..................................................................................
9. Basa ti masarakat:...................................................................
10. Basa di tempat pagawéan:.......................................................
11. Basa lain nu digunakeun:........................................................
Dina kasempetan.....................................................................

Wawancara tanggal..................................2014
Nu ngawawancara...........................................

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

25

c.

Pedoman Observasi
Observasi dilaksanakeun pikeun mikanyaho kekecapan nu biasa dipaké ku

unggal masarakatna. Tujuanna sangkan panalungtik meunangkeun data anu leuwih
lengkep ti informan ku cara nuliskeun kekecapan anu dianggap béda jeung masarakat
séjénna.
3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data
Téhnik nu dipaké pikeun ngumpulkeun data nyaéta Téhnik wawancara,
Téhnik Kuesioner, jeung Téhnik Observasi, Tilu téhnik ieu bakal dijéntrékeun saperti
dihandap ieu, diantarana :
a.

Téhnik Wawancara
Wawancara atawa interview nyaéta cara pikeun meunangkeun data kalayan

ngayakeun dialog langsung antara individu jeung individu séjénatawa individu jeung
kelompok nu tangtu. (Ratna, 2010, kc. 222).
Sedengkeun sasaran wawancara dina ieu panalungtikan nyaéta informan anu
nyumponan pasaratan nu geus ditangtukeun ku panalungtik nyaéta kategori dewasa
boh lalaki boh awéwé umurna 25 nepi ka 70 taun, sarta kategori budak atawa rumaja
umurna 14 nepi ka 20 taun anu dibabarkeun jeung gedé di éta désa.
b.

Téhnik Angket atawa Kuesioner
Kuesioner nyaéta tehnik ngumpulkeun data ngaliwatan patalékan-patalékan

tinulis anu disanrungsum kalayan telik, patali jeung tujuan, mangpaat, tiori jeung
masalah inti dina panalungtikan. (Ratna, 2010, kc. 239).
c.

Téhnik Observasi
Observasi nyaéta téhnik anu matalikeun antara dua hal, nyaéta observer

(paniten) jeung informan atawa jalma séjén anu dititénan kalayan kalungguhanna
salaku nu méré informasi. (Ratna, 2010, kc. 217) .
Téhnik observasi dina ieu panalungtikan dilaksanakeun ngaliwatan niténan
sakabéh paripolah informan dina nggunakeun basa Sunda nu dipaké dina kahirupan
sapopoéna.
Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

26

Dina ngumpulkeun data aya sababaraha tahapan anu kudu dipilampah di
antarana:
1) Datang ka lokasi nepungan warga
2) Ngalaksanakeun observasi
3) Ngayakeun wawancara
4) Nyatet kecap-kecap nu ditanyakeun ka informan
3.5 Téhnik Ngolah Data
Dina ngolah data, digunakeun téhnik analisis tina kecap-kecap Basa Sunda
Dialék Brebes nu geus dikumpulkeun nalika wawancara. Anapon léngkah-léngkah
ngolah datana nyaéta:
(1) Mariksa jeung ngaidentifikasi data kucara ngolektifkeun data tina hasil
wawancara nu geus dilaksanakeun
(2) Nganalisis kecap basa dialék Brebes di Kacamatan Salem tina data nu aya
(3) Nyieun peta géografis dumasar kana kecap-kecap basa Sunda dialék Brebes
dumasar kana sebaran pamakéan istilah basa nu aya di daérah panalungtikan.
(4) Nyieun bahan pangajaran Basa Sunda pikeun siswa SMP ngagunakeun kecapkecap Basa Sunda dialék Brebes.
(5) Nyieun kacindekan tina data nu geus kapaluruh.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

BAB V
KACINDEKAN JEUNG SARAN
5.1 Kacindekan
Tina hasil panalungtikan jeung analisis basa Sunda Dialék Brebes di
Kacamatan Salem pikeun bahan pangajaran Maca di SMP, bisa dicokot
kacindekan saperti ieu di handap:
1. Pidangan kecap-kecap BSDB di Kacamatan Salem aya dina wangun
pedaran kecap-kecap BSDB, papasingan kecap-kecap BSDB, papasingan
kecap-kecap dumasar kana makna dasar, analisis bébédaan antara BSDB
jeung BSL,analisis wangun kecap BSDB,

jeung métakeun kecap-kecap

BSDB.
2.

Kandaga kecap

Basa Sunda Dialék Brebes di Kacamatan Salem

kapanggih aya 291 kecap. Éta kecap-kecap téh dipasing-pasing kana 15 kecap
istilah. (1) istilah pancakaki aya 15 kecap (5,2%), (2) istilah gaganti sesebutan
aya 11 kecap (3,8%), (3) istilah kahirupan désa jeung masarakatna aya 14
kecap (4,8%), (4) istilah imah jeung babagianna aya 13 kecap (4,8%), (5)
istilah pakakas aya 29 kecap (10%), (6)istilah kadaharan & inuman aya 28
kecap (9,6%), (7) istilah panyakit aya 12 kecap (4,1%), (8) istilah pakasaban
aya 5 kecap(1,7%), (9) istilah tutuwuhan & bungbuahan aya 26 kecap (8,9%),
(10) istilah sasatoan aya 25 kecap (8,6%), (11) istilah kanyataan alam jeung
usum aya 19 kecap (6,5%), (12) istilah budi parangi aya 41 kecap (14%), (13)
istilah kaulinan aya 9 kecap (3,1%), (14) istilah pagawéan aya 31 kecap
(10,6%) jeung (15) istilah pananya, panyambung, panambah jeung panganteb
aya 13 kecap (4,5%).
3. Wangun kecap BSDB di Kacamatan Salem kapanggih aya opat rupa,
nyaéta (1) Kecap asal (2) Kecap rundayan (3) Kecap rajékan jeung (4) Kecap
kantétan. Tina segibébédaan kapanggih aya tilu bébédaan nyaéta bébédaan
fonétik, onomasiologis, jeung semasiologis. Kahiji, bébédaan fonétik anu
ngawengku dua jihat bébédaan nyaéta jihat vokal
Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

113

Jeung konsonan. Tina jihat vokal kapanggih 13 kecap sedengkeun tina jihat
konsonan kapanggih 10 kecap.
Kadua bébédaan semantik anu ngawengku dua jihat nyaéta sinonimi jeung
homonimi. Tina jihat sinonimi kapanggih 291 kecap sedengkeun tina jihat
homonimi kapanggih13 kecap.
Katilu, bébédaan onomasiologis kapanggih 13 kecap.
Kaopat, bébédaan semasiologis kapanggih 6 kecap.
Kalima, bébédaan morfologis kapanggih 6 kecap.
4. Peta sebaran makéna kecap BSDB di Kacamatan Salem aya 291 peta.
Kecap BSDB

dipetakeun luyu jeung wilayahna. Tina unggal kecap

dipetakeun kalawan maké lambang anu sarua, kecap nu béda maké lambang
anu béda.
5. Bahan pangajaran basa Sunda anu ngandung kecap BSDB di Kacamatan
Salem diwujudkeun dina wangun karangan bahasan “Salem (lain) Jawa”,
babaran kecap BSDB di Kacamatan Salem jeung latihan.

5.2 Saran
Ieu panalungtikan henteu nalungtik sakabéh Desa nu aya di Kacamatan
Salem, tapi ngan ukur 7 Kacamatan tina 21 kacamatan, lian ti éta loba kénéh
kandaga kecap BSDB anu teu asup kana ieu panalungtikan lantaran heureutna
watesan-watesan anu asup dina kecap istilah , ku lantaran kitu

perlu ayana

panalungtikan séjén anu nalungtik leuwih jembar dina papasingan istilahna, sarta
nyokot sampel anu leuwih loba désana atawa sakabéh desa di Kacamatan Salem
sangkan hasil panalungtikanna leuwih akurat. Lian ti éta, lantaran kecap-kecap
BSBD di Kacamatan Salem bisa dipaké bahan ajar, masih perlu panalungtikan
anu nguji kamampuh siswa dina ngawasa kecap-kecap BSBD.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

DAPTAR PUSTAKA
Arikunto, S. 2010. Prosedur Penelitian: Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: PT.
Rineka Cipta.
Azwar, S. 2012. Metode Penelitian. Yogyakarta: Pustaka Pelajar
Chaer, Abdul. Sosiolinguistik Perkenalan Awal. 2010. Jakarta: Rineka Cipta
Danadibrata, RA. 2009. Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama
Husen, A. & Rahman. 1996. Perencanaan Pengajaran Bahasa. Jakarta: Depdikbud
Iskandarwassid, Dadang sunendar. 2011.Strategi pembelajaran bahasa. Bandung:
PT. Remaja Rosdakarya
Keraf, Gorys. 1996. Linguistik babandingan Historis. Jakarta: PT GRAMEDIA
Majid, Abdul. 2012. Perencanaan pembelajaran. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya
Ratna, N. K. 2010. Metodologi Penelitian: Kajian Budaya dan ilmu-ilmu Sosial
Humaniora Pada Umumnya. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Sudaryat, Yayat. 2010. Pedaran Basa Sunda. Bandung CV. Geger Sunten
Sudaryat, Yayat. 2004. Élmuning Basa. Bandung: CV. Walatra.
Sudaryat, Y, Abud Prawirasumantri, Karna Yudibrata. 2009. Tata Basa Sunda
Kiwari. Bandung: Yrama Widya
Suyatna, A. 2002.Pengantar Metodologi Penelitian Pendidikan dan Pengajaran
Bahasa. Bandung: UPI
Tamsyah, Budi Rahayu. 2010. Kamus Lengkap: Sunda-Indonesia, Indonesia-Sunda,
Sunda-Sunda. Bandung: CV. Pustaka Setia.
Tim Penyusun UPI. 2013. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah. Bandung: Universitas
Pendidikan Indonesia
Uno, Hamzah: 2010. Perencanaan pembelajaran. Jakarta: PT. Bumi Aksara
Zulaeha, Ida. 2009. Dialektologi. Semarang: Graha Ilmu
Pusat Pembinaan dan pengembangan Bahasa. 1979. Dialektologi sebuah pengantar.
Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Winda Choeri Apriany, 2014
Basa Sunda Dialék Brebes Di Kacamatan Salem Pikeun Bahan Pangajaran Maca Di SMP
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu