PELAKSANAAN KEARSIPAN DI IKIP PADANG STUD1 KASUS DI PUSAT PENELITIAN
LAPORAN PENELITIAN
PELAKSANAAN KEARSIPAN DI IKIP PADANG
STUD1 KASUS DI PUSAT PENELITIAN
Oleh:
. ;TAKAAN
Dra. Wiedy Murtini
-
lKlP
$2. - G - q ~ 1
'
1
__
Penelitian ini dibiayai oleh:
Proyek Operasi dan Perawatan Fasilitas IKIP Padang
Tahun Anggaran 199111992
Surat Perjanjian Kerja No.: 41/PT37.H9lN2.211991
Tanggal 13 September 1991
INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN
PADANG
ii
I
---
PERSONALIA PENELITIAN
PELAKSANAAN REARSIPAN DI IRIP PADANG:
STUD1 KASUS DI PUSAT PENELITIAN
Konsultan
Anggota
: Dr. Kumaidi, M.A.
: Dra. Wiedy Murtini
ABSTRAK
,!
.- . ? ,
I,.:;
,, , .
.,
,:: 7 ,
--..
.
;>;:I=\:;
L.811
s-?
TJ ,'
!I.,
Pembenahan dan p e r b a i k a n t a t a k e a r s i p a n d i s e t i a p lembaga
memungkinkan t e r c a p a i n y a s f i s i e n s i k e r j a yang l e b i h t i n g g i .
D i t j e n D i k t i pada t a h u n 1979 t e l a h m e n g e l u a r k a n Buku Pedoman
Pelayanan Tatausaha u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i l i n g k u n g a n
Depdikbud dan t e l a h d i j a b a r k a n o l e h Tim I K I P Padang dalam Buku
Pedoman Penataan A r s i p 1981 yang b e r g u n a u n t u k pembenahan dan
perbaikan t a t a kearsipan tersebut.
Namun d e m i k i a n ,
p e l a k s a n a a n buku Pedoman t e r s e b u t sampai
s e k a r a n g belum sebagaimana d i h a r a p k a n ,
sehingga berbagai
p e r s o a l a n cukup s e r i u s dalam p e n g a r s i p a n dokumen d i I K I P Padang
masih s e r i n g tirnbul,
a p a b i l a sewaktu-waktu
terjadi
.
m i s a l n y a k e s u l i t a n menemukan k e m b a l i a r s i p
d i b u t u h k a n merupakan keadaan yang s e r i n g
Sehubungan dengan permasalahan t e r s e b u t d i a t a s p e n e l i t i a n
i n i d i a b d i k a n u n t u k m e l i h a t sampai sejauhmana p e l a k s a n a a n t a t a
k e a r s i p a n d i I K I P Padang,
khususnya d i P u s a t P e n e l i t i a n ( P u s l i t )
t e l a h m e n g i k u t i buku Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha t e r s e b u t .
P e r h a t i a n utama d i b e r i k a n pada m a s a l a h pengurusan dan
p e n g e n d a l i a n s u r a t menyurat;
kode dan t u n j u k - s i l a n g ;
penyusunan p o l a k l a s i f i k a s i ,
indeks,
p e n a t a a n b e r k a s dan penyimpanan a r s i p ;
dan p e l a k s a n a a n k e g i a t a n p e n y u s u t a n a r s i p d i P u s l i t .
P e n e l i t i a n i n i mengambil tempat d i P u s l i t I K I P Padang
p e r i o d e b u l a n Agustus 1990 sampai dengan J a n u a r i 1991.
Pendekatan yang d i p a k a i a d a l a h wawancara dan d i s k u s i dengan s t a f
administratif
( a t a u Satuan ' K e r j a T a t a u s a h a ) dan p i m p i n a n P u s l i t
I K I P Padang.
D i samping i t u ,
.
p e n e l i t i j u g a melakukan
" p a r t i c i p a n t o b s e r v a t i o n " d i P u s l i t dalam melaksanakan k e g i a t a n
kearsipan.
D a r i pendekatan t e r s e b u t ,
p e l a k s a n a a n dan
permasalahan p e n y e l e n g g a r a a n k e a r s i p a n d a p a t d i k e t a h u i .
Kemudian
p e n e l i t i mencoba menemukan p o l a p e r b a i k a n dan pembenahan s e s u a i
dengan Pedoman Pelayanan Tatausaha P e r g u r u a n T i n g g i dan mengacu
kepada pengalaman l a i n yang d i p e r o l e h dalam k e p u s t a k a a n
kearsipan.
iii
Kesimpulan yang d i p e r o l e h dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h :
buku
Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha dan Pedoman Penataan A r s i p I K I P
Padang belum d a p a t d i l a k s a n a k a n yang d i s e b a b k a n o l e h k u r a n g
I
'I
I
d i p a h a m i n y a pedoman t e r s e b u t .
Kekurangpahaman i t u t e l a h
m e n g a k i b a t k a n munculnya k e s u l i t a n p e n e l u s u r a n dan p e n g e n d a l i a n
s u r a t menyurat,
sewaktu-waktu
s e r t a k e s u l i t a n penemuan k e m b a l i a r s i p a p a b i l a
dibutuhkan.
Untuk m e n g a t a s i b e r b a g a i k e s u l i t a n t e r s e b u t ,
beberapa
t i n d a k a n b e r i k u t mungkin d a p a t ditempuh..
1)
Pemasyarakatan Buku Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha
Dikti,
1 9 7 9 ) dan.Pedoman Penataan A r s i p
(Ditjen
I K I P Padang
( 1 9 8 1 ) s e r t a Kode S u r a t M e n y u r a t I K I P Padang ( 1 9 8 8 )
kepada p a r a p e j a b a t p e l a k s a n a k e a r s i p a n dan p e n a t a
a r s i p a t a u mereka yang t e r k a i t dengan a r s i p p e r l u
dilaksanakan.
2)
Pedoman K l a s i f i k a s i A r s i p
I K I P Padang t a h u n 1990 p e r l u
d i r e v i s i m e n g i n g a t m a s i h t e r d a p a t beberapa k l a s i f i k a s i
permasalahan yang belum t e p a t .
3)
P e n y e b a r l u a s a n dan pemasyarakatan k l a s i f i k a s i a r s i p
I K I P Padang
(sesudah) d i r e v i s i agar dapat dilaksanakan
d i seluruh jajaran
4)
kantor
( U n i t Kearsipan)
I K I P Padang.
U n i t K e a r s i p a n dan P u s a t Bank A r s i p N i r a k t i f
Padang p e r l u d i f u n g s i k a n .
D i samping b e r b a g a i p e n a t a r a n dan l o k a k a r y a ( w o r k s h o p )
penyelenggaran k e a r s i p a n p e r l u d i l a k s a n a k a n .
IKIP
I
PENGANTAR
I
I
i
I
I
I
Kegiatan penelitian merupakan bagian dari Tri Dharma
Perguruan Tinggi.
Kegiatan ini harus dilaksanakan oleh staf
akademik I K I P Padang dalam rangka meningkatkan mutu, baik sebagai
staf akademik maupun sebagai peneliti.
Kegiatan penelitian ini mendukung pengembangan ilmu serta
I
terapannya.
Dalam ha1 ini Pusat Penelitian IKIP Padang berusaha
mendorong staf pengajar untuk melakukan penelitian sebagai bagian
yang tidak terpisahkan dari kegiatan mengajarnya.
Oleh karena
itu, peningkatan mutu tenaga akademik peneliti dan hasil
penelitiannya dilakukan sesuai dengan kualitas serta kewenangan
akademk peneliti.
Akhirnya saya merasa gembira bahwa penelitian ini telah
dapat diselesaikan oleh peneliti dengan melalui proses
I
I
~
I
pemeriksaan dari tim penilai laporan penelitian Pusat Penelitian
I K I P Padang.
Mudah-mudahan penelitian ini berguna untuk
pengembangan ilmu pada umumnya dan untuk peningkatan mutu staf
akademik IKIP Padang pada khususnya.
Terima kasih.
I
I
I
I
I
I
I
I
1
I
1
!
Padang, Februari 1992
la Pusat Penelitian
UCAPAN TERIMA KASIH
Dalam kesempatan yang baik ini peneliti ingin menyampaikan
terima kasihnya kepada berbagai pihak, antara lain: Bapak Rektor,
Kepala Pusat Penelitian, dan Ketua OPF IKIP Padang serta Dekan
FPIPS IKIP Padang atas kepercayaan dan kesempatan yang diberikan
kepada peneliti untuk dapat melakukan penelitian ini.
Tanpa
dukungan dan kepercayaan yang diberikan penelitian ini mungkin
tidak terlaksana.
Ucapan terima kasih juga disampaikan kepada anggota keluarga
peneliti yang telah memberi dukungan isteri dan/atau ibu mereka
menyelesaikan penelitian ini.
Kadangkala mereka memerlukan
perhatian isteri atau ibu yang tidak dapat diberikan karena
kesibukan penyelesaian penelitian ini.
Dengan selesainya
penelitian ini diharapkan kami dapat lebih banyak memberikan
waktu dan perhatian tersebut.
Akhirnya, peneliti mengharapkan hasil penelitian ini dapat
disumbangkan kepada (pimpinan) IKIP Padang dan Pusat Penelitian
khususnya untuk perbaikan penyelenggaraan dan pengurusan arsip,
serta perkembangan ilmu, serta masyarakat ilmiah umumnya,
terutama bidang Administrasi Perkantoran (Kearsipan).
Tim
peneliti akan sangat bergembira memberikan tambahan informasi
yang berkaitan dengan materi laporan ini kepada siapa saja yang
memerlukannya.
Kritik dan saran juga diharapkan dari pembaca dan
sejawat, serta mohon dialamatkan kepada peneliti.
Terima kasih.
Peneliti
Dra. Wiedy Murtini
NIP 130 890 452
DAFTAR I S 1
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PERSONALIAPENELITIAN
ABSTRAK
...
. . . . .
UCAPANTERIMA KASIH
.
DAFTAR I S 1 . . . . . .
DAFTARGAMBAR
. . . .
PENGANTAR
BAB I
BAB I 1
BAB I 1 1
BAB I V
. . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
PENDAHULUAN
. . . . .
A.
L a t a r Belakang
. . . . .
B.
Perumusan Masalah
C.
T u j u a n dan M a n f a a t P e n e l i t i a n
. . . . .
LANDASANTEORITIS
....... .......
A.
F u n g s i dan Peranan A r s i p dalam Menunjang
Kelancaran A d m i n i s t r a s i Perkantoran . . .
B.
Tata Kearsipan Dinamis P o l a Baru Sistem
Kartu Kendali . . . . . . . . . . . . . .
1.
Sub-sistem t a t a p e r s u r a t a n . . . . .
2.
S u b - s i s t e m pengurusan dan
pengendalian s u r a t . . . . . . . . .
3.
Sub-sistem p o l a k l a s i f i k a s i , i n d e k s ,
kode, dan t u n j u k - s i l a n g
. . .. . .
4.
S u b - s i s t e m penyimpanan a r s i p dan
penemuannya kembal . . . . . . . . .
5.
Sub-sistem penyusutan a r s i p
. . . .
METODOLOGI PENELITIAN
. . . . . . . . . . . .
A.
Jenis Penelitian
. . . . . . . . . . . .
B.
L a t a r P e n e l i t i a n dan Pengumpulan D a t a . .
1.
Latarpenelitian . . . . . . . . . .
2.
Pengumpulan dan a n a l i s i s d a t a
. . .
C.
I n s t r u m e n Pengumpulan D a t a
. . . . . . .
HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN
. . . . . . .
A.
Deskripsi Hasil Penelitian
. . . . . . .
1.
T i n j a u a n t e r h a d a p s u b - s i s t e m pengurusan
dan p e n g e n d a l i a n s u r a t . . . . . . .
2.
3.
.
.
.
.
.
. . .
....
. . . .
. . . .
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
Tinjauan terhadap sub-sistem p o l a
k l a s i f i k a s i , i n d e k s , kode, dan
tunjuk-silang
T i n j a u a n t e r h a d a p penyimpanan dan
penemuan k e m b a l i a r s i p
. .. . .. . . . . .
. . . . . . .
v i i
ii
iii
v
v i
v i i
ix
6
6
9
9
10
33
39
72
80
80
81
81
82
83
84
84
85
87
88
4
T i n j a u a n terhadap s u b - s i s t e r n
penyusutan a r s i p
Pernbahasan
. . . . .
BAB V
KESIMPULANDANSARAN . . .
A.
K e s i m p u l a n Penelitian
B.
Saran-saran
. . . . .
KEPUSTAKAAN
. . . . . . . . . . . .
B
.
.
L A M P I R A N I:
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
C o n t o h P o l a K l a s i f i k a s i dan K o d e A r s i p
d i Puslit I K I P Padang
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . .
v i i i
90
92
121
121
123
126
128
DAFTAR GAMBAR
Contoh K a r t u K e n d a l i
. . . . . . . . . . . . . . . .
12
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g
15
Contoh Lembar P e n g a n t a r S u r a t
17
. . . . . . . . . .
Biasa
. . . . . . . .
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a
18
Contoh Lembar P e n g a n t a r S u r a t
20
. . . . . . . . . . .
Rahasia'
. . . . . . .
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t rnasuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a
21
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g
27
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a
29
Contoh
30
. . . . . . . . . .
..........
Contoh
Contoh
Contoh
Contoh
Contoh
. . . . . . . . . . .
Lembar D i s p o s i s i . . . . . . . . . . . . : . .
Kartu tunjuk Silang
. . . . . . . . . . . . .
F o l d e r dan map g a n t u n g . . . . . . . . . . . .
sekat/guide
. . . . . . . . . . . . . . . .
susunan s e k a t
. . . . . . . . . . . . . . . .
rak a r s i p n i r a k t i f . . . . . . . . . . . . . .
C o n t o h k e r a n g k a penyusunan yang t e r d i r i d a r i s e k a t
dan f o l d e r
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
subyek/pokok masalah . . . . .
38
42
43
43
44
45
Penataan b e r k a s s i s t e m a b j a d
49
Penataan b e r k a s s i s t e m
51
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor u r u t
Filing)
( S e r i a l Numerical
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor t e r m i n a l
Filing)
54
(Terminal D i g i t
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e r n nomor t e n g a h ( M i d d l e D i g i t
Filing)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
57
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor r a n g k a p ( D u p l e x N u m e r i c a l
Filing)
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
.....
. . . . .
. . . . .
U s u l a n pemusnahan a r s i p l b e r k a s
. . .
Acara pemusnahan a r s i p / b e r k a s . . . .
Pertelaan Arsip . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m w i l a y a h
. . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m t a n g g a l
. . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m gabungan
. . .
Contoh Lembar Peminjaman A r s i p
. . . .
Contoh Out Guide
. . . . . . . . . . .
Contoh Out F o l d e r . . . . . . . . . . .
ContohOutSlip. . . . . . . . . . . .
Contoh D a f t a r
Contoh B e r i t a
Contoh D a f t a r
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i b i a s a d i P u s l i t I K I P Padang
. . .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i b i a s a d i P u s l i t I K I P Padang
. . .
Kerangka penataan b e r k a s U s u l a n Proyek P e n e l i t i a n Dana
OPF p e r i o d e 9 1 / 9 2
yang d i s a r a n k a n d i P u s l i t I K I P
Padang
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kerangka p e n a t a a n b e r k a s Dana/Keuangan
d i p u s l i t I K I P Padang
yang d i s a r a n k a n
. . . . . . ... . . . . . . . .
Kerangka p e n e t a a n b e r k a s P e r l e n g k a p a n P u s l i t I K I P
Padang
Contoh
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tickler f i l e . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB I
PENDAHULUAN
L a t a r Belakanq
K e a r s i p a n merupakan b a g i a n p e n t i n g dalam k e h i d u p a n s e h a r i hari,
b a i k u n t u k k e p e n t i n g a n p r i b a d i maupun k e d i n a s a n ,
berbagai tingkatan.
dalam
Pendapat i n i sudah merupakan t e k a d bangsa
I n d o n e s i a s e b a g a i mana t e r t u a n g dalam Undang-undang
1971 ( l i h a t m i s a l n y a H a d i Abubakar,
undang t e r s e b u t menyatakan:
1982,
ha1 1 2 9 ) .
"Lembaga-lembaga
Nomor 7 t a h u n
Undang-
n e g a r a dan badan-
badan p e m e r i n t a h p u s a t maupun d a e r a h w a j i b mengatur,
menyimpan,
m e m e l i h a r a dan menyelamatkan a r s i p sebagaimana dimaksud dalam
p a s a l 2.a
[Undang-undang
Undang-undang
Nomor 7 t a h u n 19711"
Pokok K e a r s i p a n ,
H a d i Abu B a k a r ,
R e a l i s a s i d a r i Undang-undang
( p a s a l 10 a y a t 1
1982,
hal.
127).
t e r s e b u t d i a t a s maka D i r e k t u r
J e n d e r a l P e n d i d i k a n T i n g g i Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan
R e p u b l i k I n d o n e s i a memutuskan dalam k e p u t u s a n n y a nomor
0271/DJ/Kep/1979
t e n t a n g penggunaan Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha
u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i l i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n dan
Kebudayaan.
~ a l a mr a n g k a menuju s u a t u s i s t e m P e n d i d i k a n T i n g g i N a s i o n a l ,
d i p e r l u k a n A d m i n i s t r a s i yang e f e k t i f dan e f i s i e n .
Dalam usaha
2
p e n i n g k a t a n a d m i n i s t r a s i yang e f e k t i f
dan e f i s i e n ,
k e a r s i p a n memegang peranan yang p e n t i n g ,
masalah t a t a
o l e h karena i t u
pembenahan t e n t a n g p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
I K I P Padang s a n g a t
p e r l u dilakukan.
Kearsipan a d a l a h s u a t u a k t i v i t a s mengatur,
menyimpan,
memelihara dan menyelamatkan a r s i p dengan c a r a dan p r o s e d u r
t e r t e n t u yang s i s t e m a t i s a g a r a p a b i l a sewaktu-waktu
diperlukan
d a p a t dengan mudah d i k e t e m u k a n k e m b a l i (Wiedy M u r t i n i ,
1986,
halaman 5 ) .
bahwa
S e s u a i dengan j u d u l
dalam p e n e l i t i a n i n i ,
p e l a k s a n a a n K e a r s i p a n yang dimaksud a d a l a h p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n
d i
I K I P Padang dengan mengambil s t u d y k a s u s yang t e r j a d i d i P u s a t
P e n e l i t i a n I K I P Padang.
Menurut p e n e l i t i ,
s t u d y k a s u s yang
t e r j a d i d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang d a p a t menggambarkan
s e c a r a umum t e n t a n g p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
I K I P Padang.
Selama i n i p e n e l i t i a d a l a h pembimbing mata k u l i a h K e a r s i p a n
d i J u r u s a n PDU FPIPS I K I P Padang.
d i berbagai kantor
Pengamatan l a n g s u n g p e n e l i t i
I K I P Padang ( t e r m a s u k wawancara
langsung
dengan p a r a pegawai dalam r a n g k a membimbing mahasiswa u n t u k
P r a k t e k Lapangan A d m i n i s t r a s i P e r k a n t o r a n dan l a p o r a n h a s i l
o b s e r v a s i mahasiswa u n t u k memenuhi t u g a s mata k u l i a h k e a r s i p a n ) ,
p e n e l i t i d a p a t menyimpulkan bahwa permasalahan k e a r s i p a n yang
d i j u m p a i d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang d a p a t d i j a d i k a n gambaran
umum dan c o n t o h ( p e r m a s a l a h a n ) p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i I K I P
Padang
.
P e n e l i t i a n i n i akan m e n g k a j i t e n t a n g sampai s e j a u h mana
p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i I K I P Padang m e n g i k u t i Buku Pedoman
.--
\,!:--
b
,,,\,,-I$\(
1
i?,-. , . ,
.
-.t\c-
L,,;,
!.!J
;\ r:) ;I+,$! c.
7 1.; n p
3
Pelayanan T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i yang d i k e l u a r k a n o l e h
Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan,
P e n d i d i k a n T i n g g i t a h u n 1979.
mencari kendala-kendala
D i r e k t o r a t Jenderal
Pengkajian i n i diarahkan untuk
apa s a j a yang d i a l a m i o l e h I K I P Padang,
dalam ha1 i n i d i w a k i l i o l e h P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang,
d i
dalam melaksanakan Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i
tersebut.
M a n f a a t h a s i l p e n e l i t i a n i n i t e n t u p o l a p e r b a i k a n dan
pembenahan p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n s e s u a i dengan model T a t a
K e a r s i p a n D i n a m i s P o l a b a r u s i s t e m K a r t u K e n d a l i yang d i t u a n g k a n
dalam buku pedoman t e r s e b u t d a p a t d i j a l a n k a n dengan b a i k .
B.
Perumusan Nasal a h
Sebagaimana t e l a h d i j e l a s k a n d i muka k a j i a n p e n e l i t i a n i n i
merupakan u s a h a penemuan k e n d a l a yang d i a l a m i o l e h I K I P Padang,
khususnya P u s a t P e n e l i t i a n ( P u s l i t ) , dalam masalah k e a r s i p a n .
Apapun p o l a dan t a t a c a r a k e a r s i p a n yang d i p i l i h ,
t u j u a n utamanya
t e t a p kemudahan penemuan k e m b a l i a r s i p t e r s e b u t s e a n d a i n y a d i
kemudian h a r i d i p e r l u k a n .
Usaha yang d a p a t d i l a k u k a n u n t u k
maksud d i a t a s a n t a r a l a i n pembenahana dan p e r b a i k a n
p e n y e l e n g g a r a a n k e a r s i p a n yang ada.
Permasalahan pokok yang i n g i n d i u n g k a p k a n dalam p e n e l i t i a n
k a l i i n i a d a l a h " s a m p a i seiauhrnana p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
Padanq r n e n q i k u t i Pedoman P e l a yanan
( D i t i e n D i k t i , 1979)".
sebagai b e r i k u t :
Tatausaha Perquruan
IKIP
Tinqqi
Permasalahan i n i s e c a r a r i n c i d i u n g k a p k a n
4
1)
Bagaimana p e l a k s a n a a n pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t
m e n y u r a t d i P u s l i t I K I P Padang?
2)
Bagaimana penyusunan p o l a k l a s i f i k a s i ,
dan t u n j u k - s i l a n g
indeks,
kode,
d i P u s l i t I K I P Padang?
Bagaimana penataan b e r k a s dan s i s t e m penyimpanan a r s i p
d i P u s l i t I K I P Padang?
4)
Bagaimana p e l a k s a n a a n p e n y u s u t a n a r s i p d i P u s l i t I K I P
Padang?
M e l a l u i p e n e l i t i a n i n i d i h a r p k a n d a p a t d i t e m u k a n model p e r b a i k a n
dan pembenahannya a g a r memudahkan penemuan k e m b a l i a r s i p t e r s e b u t
seandainya d i p e r l u k a n .
T ~ ~ i u adan
n
Manfaat P e n e l i t i a n
P e n e l i t i a n i n i d i a b d i k a n u n t u k mengkaji pelaksanaan t a t a
k e a r s i p a n d i I K I P Padang dengan mengambil s t u d y kasus d i P u s a t
P e n e l i t i a n I K I P Padang,
s e h i n g g a akan d i p e r o l e h gambaran s e c a r a
umum t e n t a n g bagaimana s e b a i k n y a t a t a k e a r s i p a n d i l a k s a n a k a n d i
I K I P Padang.
Secara r i n c i t u j u a n pokok p e n e l i t i a n i n i d a p a t
d i u r a i k a n sebagai b e r i k u t :
1.
Mengetahui pelaksanaan t a t a k e a r s i p a n d i
Penelitian)
2.
(Pusat
I K I P Padang.
Menemukan hambatan dan k e n d a l a p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n
model k a r t u k e n d a l i ,
sebagaimana t e r t u a n g dalam Buku
Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha D i t j e n D i k t i .
3.
Menemukan model pengembangan t a t a k e a r s i p a n yang
mungkin d i l a k s a n a k a n d i I K I P Padang t a n p a menyimpang
d a r i model yang d i t e t a p k a n .
4.
Menemukan model p e r c o n t o h a n yang kemudian h a r i mungkin
dikembangkan u n t u k u n i t / k a n t o r
l a i n n y a d i I K I P Padang.
M a n f a a t p e n e l i t i a n i n i a d a l a h penetapan c a r a p e r b a i k a n dan
pembenahan s i s t e m k e a r s i p a n d i u n i t - u n i t
Padang,
dan k a n t o r - k a n t o r
IKIP
s e h i n g g a s e t i a p u n i t dan k a n t o r d a p a t memberi l a y a n a n
k e t a t a u s a h a a n dengan l e b i h b a i k .
b u k t i atau a r s i p tertentu,
Misalnya,
p a r a pegawai d a p a t dengan mudah
menemukan k e m b a l i a r s i p yang d i b u t u h k a n ,
dilaksanakan
seandainya d i p e r l u k a n
" t e r p u s a t " maupun t i d a k .
baik a r s i p tersebut
BAB I 1
LANDASAN
A.
Funqsi
TEORITIS
dan Peranan A r s i p d a l am M e n ~ t n j a n q h'el a n c a r a n
Adminis t r a s i Perkan t o r a n
Sebagian b e s a r k e g i a t a n k a n t o r t e r d i r i d a r i p e k e r j a a n t u l i s
menulis.
surat,
H a s i l d a r i p e k e r j a a n t u l i s m e n u l i s i t u berupa s u r a t -
buku-buku,
laporan,
formulir-formulir,
dan l a i n - l a i n .
S e t i a p permasalahan yang ada d i s u a t u k a n t o r pemecahannya s e l a l u
d i d a s a r k a n pada d a t a - d a t a ,
keterangan a t a u f a k t a - f a k t a
tertulis
yang t e r s e d i a d i k a n t o r t e r s e b u t .
D a t a dalam b e n t u k t e r t u l i s ,
tercetak,
tergambar,
terekam,
b a i k yang d i k e r j a k a n dengan t a n g a n maupun dengan mesin
elektronik,
dalam keadaan t u n g g a l maupun b e r k e l o m p o k ,
yang
d i s i m p a n s e c a r a s i s t e m a t i s a g a r mudah d i k e t e m u k a n k e m b a l i a p a b i l a
sewaktu-waktu
dibutuhkan,
d i s e b u t dengan R r s i p .
memperjelas t e n t a n g p e n g e r t i a n a r s i p i n i ,
menurut Undang-Undang
Untuk
lebih
penulis kutipkan
Pokok K e a r s i p a n Nomor 7 t a h u n 1971,
pasal 1
yang d i r u m u s k a n s e b a g a i b e r i k u t :
1.
Naskah-naskah yang d i b u a t dan d i t e r i m a o l e h LembagaLembaga Negara dan Badan-Badan
P e m e r i n t a h a n dalam
b e n t u k c o r a k apapun b a i k dalam keadaan t u n g g a l maupun
berkelompo9k,
pemerintah.
dalam r a n g k a p e l a k s a n a a n k e g i a t a n
7
2.
Naskah-naskah
yang d i b u a t dan d i t e r i m a o l e h Badan-Badan
swasta d a n / a t a u p e r o r a n g a n ,
dalam b e n t u k c o r a k apapun,
b a i k dalam keadaan t u n g g a l maupun berkelompok,
keadaan t u n g g a l maupun berkelompok,
dalam r a n g k a
p e l a k s a n a a n k e h i d u p a n kebangsaan.(Hadi
1982,hal.
dalam
Abubakar,
124).
D a r i k e t e r a n g a n d i a t a s yang dinamakan a r s i p i t u bermacammacam b e n t u k a t a u c o r a k n y a a n t a r a l a i n :
(1)
Arsip textual
naskah,
(2)
y a i t u yang b e r b e n t u k s u r a t - s u r a t ,
paper,
l a p o r a n dan l a i n - l a i n n y a ;
A r s i p Audio V i s u a l
yang d a p a t d i b e d a k a n m e n j a d i t i g a
j e n i s y a i t u A r s i p Audio V i s u a l c i t r a bergerak,
A u d i o V i s u a l gambar s t a t i s ,
kartografik.
Arsip
dan A r s i p A u d i o V i s u a l
Adapun a r s i p a u d i o v i s u a l c i t r a b e r g e r a k
dapat berbentuk s l i d e f i l m ,
v i d e o dan t e l e v i s i .
a u d i o v i s u a l gambar s t a t i s b e r b e n t u k
gambar dan l a i n - l a i n n y a .
k a r t o g r a f i k berbentuk
(3)
naskah-
Arsip Elektronik
Arsip
photo-photo,
Sedangkan a r s i p a u d i o v i s u a l
peta-peta,
denah dan s e b a g a i n y a ;
(komputer) y a i t u berupa d i s k e t ,
hard
d i s k dan l a i n - l a i n n y a .
Yang dimaksud dengan k e a r s i p a n a d a l a h s u a t u a k t i v i t a s
penyelenggaraan a r s i p s e j a k d i l a h i r k a n a t a u d i c i p t a k a n hingga
a r s i p t e r s e b u t dimusnahkan a t a u d i l e s t a r i k a n
26).
(Martono,
1982,
hal.
Kearsipan dapat j u g a d i k a t a k a n sebagai s u a t u a k t i v i t a s
u n t u k mengurus dan mengendalikan,
mengatur,
menyimpan dan
m e m e l i h a r a a r s i p dengan c a r a t e r t e n t u dan p r o s e d u r t e r t e n t u yang
s i s t e m a t i s yang d a p a t d i p e r t a n g g u n g jawabkan s e h i n g g a a p a b i l a
sewaktu-waktu
d i b u t u h k a n d a p a t dengan s e g e r a d i k e t e m u k a n k e m b a l i .
F u n g s i dan peranan a r s i p s a n g a t p e n t i n g s e k a l i a r t i n y a b a i k
b a g i pegawai,
p i m p i n a n maupun o r g a n i s a s i s e c a r a k e s e l u r u h a n .
F u n g s i a r s i p i t u a d a l a h ( 1 ) s e b a g a i sumber i n g a t a n ,
sumber i n f o r m a s i a t a u k e t e r a n g a n ,
bahan b u k t i s e j a r a h ,
dan
( 2 ) sebagai
( 3 ) s e b a g a i sumber s e j a r a h a t a u
( 4 ) s e b a g a i bahan b u k t i p e r t a n g g u n g
jawaban t e r h a d a p s u a t u p e r i s t i w a a t a u k e j a d i a n (Wiedy M u r t i n i ,
1986, h a l .
6).
Sedangkan peranan a r s i p a d a l a h ( 1 ) membantu
i n g a t a n s e s e o r a n g u n t u k melakukan s u a t u t i n d a k a n ,
( 2 ) membantu
p i m p i n a n d a l a n pengambilan s u a t u k e p u t u s a n dan k e b i j a k s a n a a n ,
membantu m e l a n c a r k a n p r o s e s k e g i a t a n a d m i n i s t r a s i ,
(3)
( 4 ) membantu
m e l a n c a r k a n p r o s e s p e n y e l e n g a r a a n o r g a n i s a s i dalam r a n g k a u n t u k
mencapai t u j u a n .
M e n g i n g a t f u n g s i dan peranan a r s i p yang b e g i t u p e n t i n g dalam
p e n y e l e n g g a r a a n s u a t u o r g a n i s a s i u n t u k mencapai t u j u a n maka,
p e r l u d i s e l e n g g a r a k a n pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t - m e n y u r a t
yang b a i k dan t e r a t u r ,
p e r l u n y a s u a t u s i s t e m penyimpanan a r s i p
t e r t e n t u dengan p o l a k l a s i f i k a s i ,
standar,
i n d e k s dan kode yang mantap dan
s e h i n g g a memudahkan dalam penemuan k e m b a l i a r s i p yang
disimpannya.
Selain daripada i t u p e r l u pula dilakukan kegiatan
penyusutan secara t e r a t u r d a r i a r s i p - a r s i p
yang d i s i m p a n ,
s e h i n g g a a r s i p yang d i s i m p a n t e r s e b u t b e t u l - b e t u l
dan b e r n i l a i guna.
yang b e r m u t u
B.
T a t a K e a r s i p a n Dinamis P o l a B a r u S i s t e r n K a r t u K e n d a l i
D i dalam t a t a k e a r s i p a n d i n a m i s p o l a b a r u s i s t e m k a r t u
k e n d a l i untuk
Instansi-Instansi/Lembaga P e m e r i n t a h yang dalam ha1
i n i d i I K I P Padang,
d i t u a n g k a n dalam buku Pedoman P e l a y a n a n T a t a
Usaha u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i L i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n
dan Kebudayaan.
D i dalam buku pedoman t e r s e b u t t e r d a p a t beberapa
sub s i s t e m a n t a r a
l a i n yaitu:
Sub s i s t e m t a t a p e r s u r a t a n ;
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t ;
dan t u n j u k
silang;
pola k l a s i f i k a s i ,
indeks,
kode
p e n a t a a n b e r k a s a t a u penyimpanan a r s i p dan
penemuan k e m b a l i a r s i p ;
dan p e n y u s u t a n a r s i p .
Tiap sub-sistem
t e r s e b u t akan d i b a h a s l e b i h r i n c i b e r i k u t i n i .
1.
Sub-sistem
t a t a persuratan
D i dalam sub s i s t e m t a t a p e r s u r a t a n i n i ,
untuk Perguruan
T i n g g i d i l i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan
d i l a k u k a n pembakuan s a r a n a p e r s u r a t a n d i n a s a n t a r a l a i n (1) S u r a t
Dinas,
( 2 ) Nota Dinas,
Pengantar,
( 3 ) Memorandum a t a u memo,
( 5 ) S u r a t Kawat,
( 8 ) S u r a t Keputusan,
( 6 ) S u r a t Edaran,
(9) Instruksi,
( 4 ) Surat
( 7 ) S u r a t Undangan,
(10) Surat Perintah,
(11)
S u r a t Pengumuman (Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i
d i L i n g k u n g a n Depdikbud,
1979,
ha1 4 ) .
S e l a i n pembakuan s a r a n a p e r s u r a t a n d i n a s ,
d i l a k u k a n pada susunan,
cara pengetikan,
pembakuan j u g a
dan model s u r a t
Untuk memberi panduan kepada pegawai t a t a u s a h a ,
lengkap.
pembakuan
t e r s e b u t d i l e n g k a p i dengan b e r b a g a i macam c o n t o h p e r s u r a t a n
dinas.
Dengan d e m i k i a n ,
model maupun b e n t u k p e r s u r a t a n m e n j a d i
3
I
!
10
seragam s e s u a i dengan pokok s u r a t ,
!
pengarsipannya.
s e h i n g g a memudahkan d a l a m
Dengan k e t e n t u a n t e r s e b u t d i h a r a p k a n adanya
s t a n d a r i s a s i t a t a persuratan Perguruan T i n g g i d i l i n g k u n g a n
I
D e p d i k b u d s e h i n g g a pengawasan a k a n l e b i h mudah d i l a k u k a n dan
kelancaran k e r j a dapat d i c a p a i .
I
2.
Suh-sistem penqurusan dan penqendalian surat
D i d a l a m p e n g u r u s a n dan p e n g e n d a l i a n s u r a t t e r d a p a t
kegiatan-kegiatan
antara lain:
( a ) menerima s u r a t ,
surat,
( c ) mencatat s u r a t ,
( d ) mengarahkan s u r a t ,
surat,
( f ) menyimpan s u r a t a t a u menata a r s i p .
(b) menyortir
( e ) mengolah
Masing-masing
k e g i a t a n t e r s e b u t d a p a t d i l a k s a n a k a n a t a u d i k e r j a k a n o l e h masingmasing s a t u petugas a t a u b i s a j u g a d i r a n g k a p .
pada banyak s e d i k i t n y a beban k e r j a ,
I
k e g i a t a n dan j u g a
Hal i n i tergantung
l u a s s e m p i t n y a cakupan
b e s a r k e c i l n y a k a n t o r yang b e r s a n g k u t a n .
M i s a l n y a k a l a u beban k e r j a p e n e r i m a s u r a t r i n g a n k a r e n a s u r a t
yang masuk maupun y a n g k e l u a r s e d i k i t v o l u m e n y a ,
maka t u g a s
I
p e n e r i m a s u r a t d a p a t d i t a m b a h dengan t u g a s p e n y o r t i r s u r a t
sekaligus.
D e m i k i a n j u g a dengan p e t u g a s p e n c a t a t s u r a t b i s a j u g a
merangkap dengan t u g a s menyimpan s u r a t a p a b i l a beban k e r j a n y a
tidak
banyak.
Agar
lancar,
s u p a y a l a l u l i n t a s s u r a t m e n y u r a t b e r j a l a n dengan
p r o s e s p e n g u r u s a n dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk dan s u r a t
k e l u a r h a r u s d i a t u r dan d i t a t a dengan p r o s e d u r t e r t e n t u yang
I
I
dapat dipertanggungjawabkan,
s e h i n g g a a p a b i l a t e r j a d i hambatan
akan d a p a t d i t e l u s u r i dan d i k e t a h u i d i m a n a l e t a k penyebab
~
1
I
11
hambatan t e r s e b u t .
Pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t i n i p e r l u
memperhatikan j e n i s s u r a t n y a ,
keluar.
b a i k s u r a t yang masuk maupun yang
Dalam p e r s u r a t a n pada s u a t u k a n t o r t e r d a p a t ada dua j e n i s
s u r a t y a i t u s u r a t yang b e r s i f a t t e r b u k a dan t e r t u t u p .
bersifat
S u r a t yang
t e r b u k a a d a l a h s u r a t yang d a p a t d i b a c a o l e h s e k r e t a r i s
a t a u penerima s u r a t ,
o l e h s i alamat.
sedangkan s u r a t t e r t u t u p hanya b o l e h d i b u k a
S u r a t yang b e r s i f a t t e r b u k a i n i d a p a t
d i k l a s i f i k a s i k a n m e n j a d i dua macam y a i t u s u r a t p e n t i n g dan s u r a t
biasa.
S u r a t yang b e r s i f a t t e r t u t u p d a p a t d i b a g i m e n j a d i t i g a
macam y a i t u s u r a t p r i b a d i ,
rahasia,
dan s u r a t yang s a l a h a l a m a t .
Pengurusan s u r a t menurut Arsip Nasional a d a l a h s e l u r u h
p r o s e s k e g i a t a n pengurusan s u r a t m u l a i s e j a k d i t e r i m a d i u n i t
p e n g o l a h sampai d i p r o s e s dan m u l a i s e j a k
sampai dengan d i k i r i m k a n
Sedangkan,
konsep s u r a t d i b u a t
( A r s i p Nasional R I ,
1981,
ha1.2).
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t m e n u r u t
Tata
Kearsipan Dinamis p o l a b a r u s i s t e m k a r t u k e n d a l i a d a l a h k e g i a t a n k e g i a t a n m e n c a t a t s u r a t masuk a t a u k e l u a r dalam k a r t u k e n d a l i
rangkap t i g a .
beda,
K a r t u k e n d a l i i n i mempunyai warna yang berbeda-
misalnya p u t i h untuk
lembar pertama,
lembar kedua dan b i r u muda u n t u k
sasaran penerima s u r a t .
lembar k e t i g a ,
Maksudnya,
u n t u k memudahkan
warna yang berbeda i n i u n t u k
membedakan dimana l e t a k masing-masing
n a n t i n y a disimpan.
merah muda u n t u k
kartu kendali tersebut
K a r t u k e n d a l i i n i hanya d i p a k a i u n t u k
m e n c a t a t surat d i n a s pentins, b a i k u n t u k s u r a t masuk maupun u n t u k
surat keluar.
Untuk
l e b i h m e m p e r j e l a s t e n t a n g model k a r t u
k e n d a l i i n i d a p a t d i l i h a t dalam c o n t o h (Gambar 1).
Indeks/Subyek
8
t
Tj
-
Z
k?
Tanggal/No.
Urut
ode
i
-
Hal
Isi Ringkas
Lampiran
Z n
5
Dari/Kegada
Tanggal
No. Surat
Pengolah
Paraf
Z
f
;
?
G a m b a ~1 : Contob K a ~ b uKenda~i
-
-MK
13
Untuk memudahkan pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk dan
surat keluar,
semua s u r a t h a r u s m e l a l u i
s a t u pintu y a i t u m e l a l u i
U n i t K e a r s i p a n a t a u Satuan K e r j a Pengarah.
A p a b i l a pengurusan
dan p e n g e n d a l i a n s u r a t t i d a k m e l a l u i p r o s e d u r s a t u p i n t u ,
unit
p e n g o l a h yang menerima a t a u m e n g i r i m s u r a t d i n a s hendaknya
memberitahukan kepada u n i t k e a r s i p a n a t a u s a t u a n k e r j a pengarah.
T e k n i k p e m b e r i t a h u a n n y a s e b a i k n y a memakai k a r t u k e n d a l i u n t u k
s u r a t dinas penting,
biasa,
lembar p e n g a n t a r
dan lembar p e n g a n t a r
( b i a s a ) untuk s u r a t dinas
( r a h a s i a ) untuk s u r a t dinas rahasia.
Untuk s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
"pentinq",
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n n y a d a p a t d i l a k s a n a k a n dengan memakai
Kartu Kendali.
Jumlah k a r t u k e n d a l i i n i d i s e s u a i k a n dengan
kebutuhan i n s t a n s i n y a .
Misalnya,
k e n d a l i d i b u a t rangkap t i g a ,
k e n d a l i mungkin t i d a k
untuk i n s t a n s i besar,
sedangkan i n s t a n s i k e c i l ,
p e r l u d i b u a t rangkap.
kartu
kartu
Proses pencatatan
t e r s e b u t dapat d i l a k u k a n sebagai b e r i k u t :
1)
Surat-surat
d i t e r i m a o l e h penerima s u r a t d i U n i t
Kearsipan/Satuan
cap t a n g g a l ,
K e r j a Pengarah,
s u r a t dibuka,
dibubuhi
kemudian penerima s u r a t menyerahkan s u r a t
t e r s e b u t kepada p e n t a t a t s u r a t .
2)
P e n c a t a t s u r a t m e n c a t a t s u r a t p e n t i n g kedalam k a r t u
k e n d a l i r a n g k a p t i g a dengan m e n g i s i kolom-kolomnya,
( l i h a t c o n t o h gambar 1). Sesudah k a r t u k e n d a l i t e r i s i ,
p e n c a t a t s u r a t menyerahkan s u r a t bersama k a r t u k e n d a l i
r a n g k a p t i g a kepada pengarah.
3)
Pengarah s u r a t memeriksa p e n g i s i a n k a r t u k e n d a l i
t e r s e b u t apakah sudah l e n g k a p dan b e t u l .
Kemudian
menyimpan k a r t u k e n d a l i lembar pertama s e b a g a i k a r t u
k o n t r o l yang d i s i m p a n kedalam k o t a k k a r t u k e n d a l i .
S u r a t bersama k a r t u k e n d a l i lembar kedua dan k e t i g a
d i t e r u s k a n kepada u n i t p e n g o l a h .
4)
T a t a Usaha d i U n i t P e n g o l a h menerima s u r a t bersama
k a r t u k e n d a l i k e dua dan k e t i g a .
dan k e t i g a d i p a r a f
K a r t u k e n d a l i kedua
kemudian yang kedua d i k e m b a l i k a n k e
U n i t K e a r s i p a n u n t u k d i b e r i k a n kepada penata/penyimpan
.
.
a r s i p untuk disimpan.
Sedangkan k a r t u k e n d a l i yang
k e t i g a m e l e k a t bersama s u r a t yang akan d i o l a h .
5)
P e n a t a a r s i p menerima k a r t u k e n d a l i kedua yang sudah
diparaf
o l e h U n i t Pengolah,
d i s i m p a n n y a s e b a g a i bahan
b u k t i bahwa s u r a t berada d i U n i t P e n g o l a h dan j u g a
sebagai pengganti a r s i p s u r a t t e r s e b u t .
Setelah
n a n t i n y a s u r a t t e r s e b u t sudah menurun n i l a i n y a dan
d i n y a t a k a n n i r a k t i f o l e h U n i t P e n g o l a h maka U n i t
P e n g o l a h akan menyerahkannya k e U n i t K e a r s i p a n dan
P e n a t a A r s i p menyimpan s u r a t t e r s e b u t kemudian menukar
k a r t u k e n d a l i k e dua dengan k a r t u k e n d a l i k e t i g a yang
semula b e r a d a d i U n i t P e n g o l a h .
Untuk
l e b i h rnemperjelas p r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n
s u r a t masuk u n t u k s u r a t d i n a s p e n t i n g i n i d a p a t d i p e r h a t i k a n
gambar bagan pada Gambar 2.
Unrt Kecl~syxan
Sat v a n
U n ~ft c t ~ ~ ~ l . &
P u s s t A = ~ ~
Pengolaah
Penata
Rmpin'
arlstp
fb~olah
Kerja Tatatlsaha Untv /Fc\k/
1
Peneu~ma
u ~ o t
Pencatat
sv eat
J
1
-
r
SUR~+
su~at
r
S U R ~ ~
penttna
.
?
I
t
7
surcat
i
su~qt
.
d.
I
I
I
I
I
-1
t
3.
!
I
I
I
dls~rnpn
q--dc!d=!
i
>
I
I
1
Untuk s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
"biasa",
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n n y a d i l a k s a n a k a n dengan memakai
"Lembar Penclantar S u r a t R j a s a " .
Dengan d e m i k i a n p e n c a t a t a n s u r a t
d i l a k u k a n dengan memakai Lembar P e n g a n t a r S u r a t B i a s a ,
r a n g k a p dua t e r g a n t u n g kepada k e b u t u h a n .
maksimum
P r o s e s pengurusannya
d i l a k u k a n sebagai b e r i k u t :
1)
S u r a t d i t e r i m a o l e h penerima s u r a t d i U n i t Kearsipan
a t a u S a t u a n K e r j a Pengarah.
a l a m a t dan j u m l a h
Setelah dibuka,
l a m p i r a n yang ada,
diperiksa
kemudian
d i t e r u s k a n kepada P e n c a t a t S u r a t .
2)
P e n c a t a t s u r a t m e n c a t a t kedalam Lembar P e n g a n t a r S u r a t
Biasa,
dengan m e n g i s i kolom-kolom
pengolah,
( b ) d i t e r i m a pukul,
nomor u r u t ,
surat,
( e l asal surat,
(g) perihal,
penerima,
isian yaitu:
( c ) tanggal
( f ) tanggal
( h ) keterangan,
( j ) nama t e r a n g .
(a) unit
terima,
(d)
dan nomor
(i)
tanda tangan
Setelah s e l e s a i pencatatan,
s u r a t bersama dua lembar p e n g a n t a r n y a d i s a m p a i k a n k e
U n i t Pengolah.
3)
U n i t P e n g o l a h membubuhkan p a r a f
pada lembar p e n g a n t a r
pertama dan m e n g i r i m k e m b a l i k e p e n c a t a t a t a u pengarah
d i U n i t Kearsipan untuk disimpan sebagai k a r t u k o n t r o l .
Sedangkan lembar p e n g a n t a r yang kedua d i s i m p a n o l e h
U n i t Pengolah.
Untuk
l e b i h jelasnya,
c o n t o h lembar p e n g a n t a r s u r a t b i a s a
dan bagan p r o s e s pengurusan s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
b i a s a i n i d a p a t d i l i h a t dalam Gambar 3 dan 4.
I
LEMBAR PENCANTAR SURAT BIASA
Ditaima pukul
Tanda Tangan Penmima
Narna Terang
..............................
............................
: .............. Tanggal
:..........................
C
~
%lass
Garnbon 3 : k n t o h Lcmbua P e o 2 a n t ~Suuat
I
Gam bQR4 :
%acdUR Pen u R u s a n Sunat m s s u k d ~ n a s
8
k ~ p r 5kas
1 i Bisss
19
Untuk pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s dengan
k l a s i f i k a s i rahasia,
p e n c a t a t a n s u r a t d i l a k u k a n dengan memakai
Lebar Pengantar S u r a t Rahasia.
kebutuhan,
Jumlah r a n g k a p t e r g a n t u n g
p a l i n g banyak r a n g k a p dua.
Keterangan-keterangan
d i c a t a t hanya yang t e r d a p a t pada sampul s u r a t s a j a ,
( b ) nomor s u r a t yang t e r t e r a pada sampul,
u n i t pengolah,
surat,
( d l tanggal
t a n d a tangan.
yaitu:
penerimaan s u r a t ,
( e ) penerima s u r a t ,
S u r a t d i s a m p a i k a n dalam keadaan t e r t u t u p .
yang
(a)
( c ) asal
(f)
Proses
pengurusannya sama dengan p r o s e s pengurusan s u r a t masuk u n t u k
s u r a t d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a .
Kolom-kolom
i s i a n n y a sama
dengan lembar p e n g a n t a r s u r a t b i a s a hanya bedanya pada lembar
pengantar s u r a t r a h a s i a t i d a k
t e r d a p a t kolom p e r i h a l .
t i n g k a t k e r a h a s i a a n n y a sudah menurun,
Apabila
t a t a u s a h a U n i t Pengolah
m e n c a t a t n y a kedalam K a r t u K e n d a l i r a n g k a p t i g a s e p e r t i p e n c a t a t a n
s u r a t d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g .
K a r t u K e n d a l i pertama dan
kedua d i s a m p a i k a n kepada U n i t K e a r s i p a n s e b a g a i p e m b e r i t a h u a n ,
sedangkan K a r t u . K e n d a l i k e t i g a d i s i m p a n t a t a u s a h a U n i t P e n g o l a h .
Contoh lembar p e n g a n t a r s u r a t r a h a s i a dan bagan p r o s e s pengurusan
s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a d a p a t d i l i h a t
Gambar 5 dan 6.
pada
LEMBAR PENGANTAR SURAT RAHASLA
.....
. . . * - Unit pengolah
....
I.
:,
. ; : . . . . . ....-.. -.;. ; . . . . . .
.-
. . . .:-.
. .
.,
.......,..........,......-..--
.:
Disarnpaikanpukul:
Tanggl :
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
.
No.
Urut
.
. . . .
Asal suratl
'
Ditujukan Kepada
"
T=c3gal/
Nomor
....
.
.
...............
-
Diterirna pukul
Tanda Tangan Penerima
Nama Terang
........-...................
.............................
..............................
:
:
Tanggal
..........................
Un r t
%nerlmc,
K e a ~ spar,
i
Penc~tat
f'enganah
U n i t PengoLah
Pcnatg
aesrp
TU
Rmptnam
~ o l ~t e n g h h
I
I
I
I
I
L
.
P r o s e s pengurusan s u r a t masuk d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P
Padang menurut buku pedoman p e l a y a n a n t a t a u s a h a u n t u k p e r g u r u a n
tinggi d i
1
l i n g k u n g a n Depdikbud,
1979 a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
Semua s u r a t masuk k e P u s a t P e n e l i t i a n ,
b a i k d a r i pos
maupun d a r . i e k s p e d i s i l a i n d i t e r i m a o l e h p e t u g a s u r u s a n
penerima s u r a t d a r i satuan kerj.a t a t a u s a h a Pusat
Penelitian'.
2)
Surat-surat
yang d i t e r i m a d i t e l i t i kebenaran a l a m a t dan
jumlahnya,
kemudian d i k e l o m p o k k a n m e n u r u t j e n i s n y a
apakah s u r a t p r i b a d i ,
surat rahasia,
surat k i l a t ,
surat
r u t i n a t a u b i a s a s e s u a i dengan penggolongan yang t e l a h
d i tetapkan.
3)
Surat-surat
masing,
pribadi
l a n g s u n g d i b e r i k a n kepada masing-
t a n p a d i p r o s e s dalam p e n c a t a t a n s u r a t d i n a s .
J i k a n a n t i s u r a t p r i b a d i t e r s e b u t s e t e l a h ' d i b a c a yang
bersangkutan t e r n y a t a s u r a t d i n a s dapat dikembalikan
kepada p e t u g a s u n t u k d i p r o s e s s e b a g a i s u r a t d i n a s .
4)
S u r a t r a h a s i a dalam keadaan t e r t u t u p l a n g s u n g
d i b e r i k a n kepada p i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n dengan
dilampiri
lembar s u r a t p e n g a n t a r yang s e t e l a h d i p a r a f
lembar p e n g a n t a r t e r s e b u t d i m i n t a k e m b a l i s e b a g a i b u k t i
t e l a h diterima surat tersebut.
Lembar P e n g a n t a r i n i
kemudian d i s i m p a n o l e h p e n a t a a r s i p d i k a n t o r t a t a u s a h a
Pusat P e n e l i t i a n .
5)
. Surat-surat
dinas s e l a i n surat rahasia,
setelah dibuka
dan d i c a t a t i d e n t i t a s n y a o l e h p e t u g a s penerima s u r a t
23
d i s e r a h k a n kepada K e p a l a Satuan K e r j a Tatausaha P u s a t
P e n e l i t i a n u n t u k d i a r a h k a n s e s u a i dengan
permasalahannya.
6)
Surat-surat
%yangpokok permasalahannya menyangkut
kebijaksanaan Pusat P e n e l i t i a n atau s u r a t - s u r a t
yang
amat p e n t i n g d i a r a h k a n k e P i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n
s e s u a i dengan pembidangan yang t e l a h d i t e t a p k a n .
7)
Surat-surat
r u t i n b i a s a yang p e n y e l e s a i a n n y a t i d a k
p e r l u k e P i m p i n a n p u s a t P e n e l i t i a n d i a r a h k a n kepada
masing-masing
s a t u a n k e r j a p e n g o l a h dengan d i l a m p i r i
t i g a lembar k a r t u k e n d a l i a t a u lembar p e n g a n t a r .
8)
Surat-surat
d a r i P i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n yang akan
d i p r o s e s p e n y e l e s a i a n n y a s e s u a i dengan d i s p o s i s i n y a ,
kemudian d i s e r a h k a n kepada s a t u a n - s a t u a n
k e r j a pengolah
dengan d i l a m p i r i t i g a lembar k a r t u k e n d a l i .
9)
K a r t u k e n d a l i rangkap t i g a ,
s e t e l a h d i i s i kolom-
kolomnya bersama s u r a t a s l i n y a d i s a m p a i k a n kepada
s a t u a n k e r j a p e n g o l a h o l e h K e p a l a Satuan K e r j a
Tatausaha P u s a t P e n e l i t i a n a t a u s t a f n y a .
10)
Kartu kendali
lembar pertama d i s i m p a n o l e h K e p a l a
S a t u a n K e r j a P u s a t P e n e l i t i a n s e b a g a i p e j a b a t pengarah
surat.
Adapun
lembar kedua dan k e t i g a d i s e r a h k a n
beksama s u r a t a s l i n y a kepada s a t u a n k e r j a p e n g o l a h .
11)
S e t e l a h s u r a t a s l i n y a bersama kedua lembar k a r t u
k e n d a l i d i s e r a h k a n kepada s a t u a n k e r j a p e n g o l a h ,
k a r t u k e n d a l i lembar kedua s e t e l a h d i p a r a f
maka
sebagai
,,+,,\I
* # A -
qtr
.,
!,f7.T?:[:$'\]$
t!
PELAKSANAAN KEARSIPAN DI IKIP PADANG
STUD1 KASUS DI PUSAT PENELITIAN
Oleh:
. ;TAKAAN
Dra. Wiedy Murtini
-
lKlP
$2. - G - q ~ 1
'
1
__
Penelitian ini dibiayai oleh:
Proyek Operasi dan Perawatan Fasilitas IKIP Padang
Tahun Anggaran 199111992
Surat Perjanjian Kerja No.: 41/PT37.H9lN2.211991
Tanggal 13 September 1991
INSTITUT KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN
PADANG
ii
I
---
PERSONALIA PENELITIAN
PELAKSANAAN REARSIPAN DI IRIP PADANG:
STUD1 KASUS DI PUSAT PENELITIAN
Konsultan
Anggota
: Dr. Kumaidi, M.A.
: Dra. Wiedy Murtini
ABSTRAK
,!
.- . ? ,
I,.:;
,, , .
.,
,:: 7 ,
--..
.
;>;:I=\:;
L.811
s-?
TJ ,'
!I.,
Pembenahan dan p e r b a i k a n t a t a k e a r s i p a n d i s e t i a p lembaga
memungkinkan t e r c a p a i n y a s f i s i e n s i k e r j a yang l e b i h t i n g g i .
D i t j e n D i k t i pada t a h u n 1979 t e l a h m e n g e l u a r k a n Buku Pedoman
Pelayanan Tatausaha u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i l i n g k u n g a n
Depdikbud dan t e l a h d i j a b a r k a n o l e h Tim I K I P Padang dalam Buku
Pedoman Penataan A r s i p 1981 yang b e r g u n a u n t u k pembenahan dan
perbaikan t a t a kearsipan tersebut.
Namun d e m i k i a n ,
p e l a k s a n a a n buku Pedoman t e r s e b u t sampai
s e k a r a n g belum sebagaimana d i h a r a p k a n ,
sehingga berbagai
p e r s o a l a n cukup s e r i u s dalam p e n g a r s i p a n dokumen d i I K I P Padang
masih s e r i n g tirnbul,
a p a b i l a sewaktu-waktu
terjadi
.
m i s a l n y a k e s u l i t a n menemukan k e m b a l i a r s i p
d i b u t u h k a n merupakan keadaan yang s e r i n g
Sehubungan dengan permasalahan t e r s e b u t d i a t a s p e n e l i t i a n
i n i d i a b d i k a n u n t u k m e l i h a t sampai sejauhmana p e l a k s a n a a n t a t a
k e a r s i p a n d i I K I P Padang,
khususnya d i P u s a t P e n e l i t i a n ( P u s l i t )
t e l a h m e n g i k u t i buku Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha t e r s e b u t .
P e r h a t i a n utama d i b e r i k a n pada m a s a l a h pengurusan dan
p e n g e n d a l i a n s u r a t menyurat;
kode dan t u n j u k - s i l a n g ;
penyusunan p o l a k l a s i f i k a s i ,
indeks,
p e n a t a a n b e r k a s dan penyimpanan a r s i p ;
dan p e l a k s a n a a n k e g i a t a n p e n y u s u t a n a r s i p d i P u s l i t .
P e n e l i t i a n i n i mengambil tempat d i P u s l i t I K I P Padang
p e r i o d e b u l a n Agustus 1990 sampai dengan J a n u a r i 1991.
Pendekatan yang d i p a k a i a d a l a h wawancara dan d i s k u s i dengan s t a f
administratif
( a t a u Satuan ' K e r j a T a t a u s a h a ) dan p i m p i n a n P u s l i t
I K I P Padang.
D i samping i t u ,
.
p e n e l i t i j u g a melakukan
" p a r t i c i p a n t o b s e r v a t i o n " d i P u s l i t dalam melaksanakan k e g i a t a n
kearsipan.
D a r i pendekatan t e r s e b u t ,
p e l a k s a n a a n dan
permasalahan p e n y e l e n g g a r a a n k e a r s i p a n d a p a t d i k e t a h u i .
Kemudian
p e n e l i t i mencoba menemukan p o l a p e r b a i k a n dan pembenahan s e s u a i
dengan Pedoman Pelayanan Tatausaha P e r g u r u a n T i n g g i dan mengacu
kepada pengalaman l a i n yang d i p e r o l e h dalam k e p u s t a k a a n
kearsipan.
iii
Kesimpulan yang d i p e r o l e h dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h :
buku
Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha dan Pedoman Penataan A r s i p I K I P
Padang belum d a p a t d i l a k s a n a k a n yang d i s e b a b k a n o l e h k u r a n g
I
'I
I
d i p a h a m i n y a pedoman t e r s e b u t .
Kekurangpahaman i t u t e l a h
m e n g a k i b a t k a n munculnya k e s u l i t a n p e n e l u s u r a n dan p e n g e n d a l i a n
s u r a t menyurat,
sewaktu-waktu
s e r t a k e s u l i t a n penemuan k e m b a l i a r s i p a p a b i l a
dibutuhkan.
Untuk m e n g a t a s i b e r b a g a i k e s u l i t a n t e r s e b u t ,
beberapa
t i n d a k a n b e r i k u t mungkin d a p a t ditempuh..
1)
Pemasyarakatan Buku Pedoman P e l a y a n a n Tatausaha
Dikti,
1 9 7 9 ) dan.Pedoman Penataan A r s i p
(Ditjen
I K I P Padang
( 1 9 8 1 ) s e r t a Kode S u r a t M e n y u r a t I K I P Padang ( 1 9 8 8 )
kepada p a r a p e j a b a t p e l a k s a n a k e a r s i p a n dan p e n a t a
a r s i p a t a u mereka yang t e r k a i t dengan a r s i p p e r l u
dilaksanakan.
2)
Pedoman K l a s i f i k a s i A r s i p
I K I P Padang t a h u n 1990 p e r l u
d i r e v i s i m e n g i n g a t m a s i h t e r d a p a t beberapa k l a s i f i k a s i
permasalahan yang belum t e p a t .
3)
P e n y e b a r l u a s a n dan pemasyarakatan k l a s i f i k a s i a r s i p
I K I P Padang
(sesudah) d i r e v i s i agar dapat dilaksanakan
d i seluruh jajaran
4)
kantor
( U n i t Kearsipan)
I K I P Padang.
U n i t K e a r s i p a n dan P u s a t Bank A r s i p N i r a k t i f
Padang p e r l u d i f u n g s i k a n .
D i samping b e r b a g a i p e n a t a r a n dan l o k a k a r y a ( w o r k s h o p )
penyelenggaran k e a r s i p a n p e r l u d i l a k s a n a k a n .
IKIP
I
PENGANTAR
I
I
i
I
I
I
Kegiatan penelitian merupakan bagian dari Tri Dharma
Perguruan Tinggi.
Kegiatan ini harus dilaksanakan oleh staf
akademik I K I P Padang dalam rangka meningkatkan mutu, baik sebagai
staf akademik maupun sebagai peneliti.
Kegiatan penelitian ini mendukung pengembangan ilmu serta
I
terapannya.
Dalam ha1 ini Pusat Penelitian IKIP Padang berusaha
mendorong staf pengajar untuk melakukan penelitian sebagai bagian
yang tidak terpisahkan dari kegiatan mengajarnya.
Oleh karena
itu, peningkatan mutu tenaga akademik peneliti dan hasil
penelitiannya dilakukan sesuai dengan kualitas serta kewenangan
akademk peneliti.
Akhirnya saya merasa gembira bahwa penelitian ini telah
dapat diselesaikan oleh peneliti dengan melalui proses
I
I
~
I
pemeriksaan dari tim penilai laporan penelitian Pusat Penelitian
I K I P Padang.
Mudah-mudahan penelitian ini berguna untuk
pengembangan ilmu pada umumnya dan untuk peningkatan mutu staf
akademik IKIP Padang pada khususnya.
Terima kasih.
I
I
I
I
I
I
I
I
1
I
1
!
Padang, Februari 1992
la Pusat Penelitian
UCAPAN TERIMA KASIH
Dalam kesempatan yang baik ini peneliti ingin menyampaikan
terima kasihnya kepada berbagai pihak, antara lain: Bapak Rektor,
Kepala Pusat Penelitian, dan Ketua OPF IKIP Padang serta Dekan
FPIPS IKIP Padang atas kepercayaan dan kesempatan yang diberikan
kepada peneliti untuk dapat melakukan penelitian ini.
Tanpa
dukungan dan kepercayaan yang diberikan penelitian ini mungkin
tidak terlaksana.
Ucapan terima kasih juga disampaikan kepada anggota keluarga
peneliti yang telah memberi dukungan isteri dan/atau ibu mereka
menyelesaikan penelitian ini.
Kadangkala mereka memerlukan
perhatian isteri atau ibu yang tidak dapat diberikan karena
kesibukan penyelesaian penelitian ini.
Dengan selesainya
penelitian ini diharapkan kami dapat lebih banyak memberikan
waktu dan perhatian tersebut.
Akhirnya, peneliti mengharapkan hasil penelitian ini dapat
disumbangkan kepada (pimpinan) IKIP Padang dan Pusat Penelitian
khususnya untuk perbaikan penyelenggaraan dan pengurusan arsip,
serta perkembangan ilmu, serta masyarakat ilmiah umumnya,
terutama bidang Administrasi Perkantoran (Kearsipan).
Tim
peneliti akan sangat bergembira memberikan tambahan informasi
yang berkaitan dengan materi laporan ini kepada siapa saja yang
memerlukannya.
Kritik dan saran juga diharapkan dari pembaca dan
sejawat, serta mohon dialamatkan kepada peneliti.
Terima kasih.
Peneliti
Dra. Wiedy Murtini
NIP 130 890 452
DAFTAR I S 1
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PERSONALIAPENELITIAN
ABSTRAK
...
. . . . .
UCAPANTERIMA KASIH
.
DAFTAR I S 1 . . . . . .
DAFTARGAMBAR
. . . .
PENGANTAR
BAB I
BAB I 1
BAB I 1 1
BAB I V
. . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
PENDAHULUAN
. . . . .
A.
L a t a r Belakang
. . . . .
B.
Perumusan Masalah
C.
T u j u a n dan M a n f a a t P e n e l i t i a n
. . . . .
LANDASANTEORITIS
....... .......
A.
F u n g s i dan Peranan A r s i p dalam Menunjang
Kelancaran A d m i n i s t r a s i Perkantoran . . .
B.
Tata Kearsipan Dinamis P o l a Baru Sistem
Kartu Kendali . . . . . . . . . . . . . .
1.
Sub-sistem t a t a p e r s u r a t a n . . . . .
2.
S u b - s i s t e m pengurusan dan
pengendalian s u r a t . . . . . . . . .
3.
Sub-sistem p o l a k l a s i f i k a s i , i n d e k s ,
kode, dan t u n j u k - s i l a n g
. . .. . .
4.
S u b - s i s t e m penyimpanan a r s i p dan
penemuannya kembal . . . . . . . . .
5.
Sub-sistem penyusutan a r s i p
. . . .
METODOLOGI PENELITIAN
. . . . . . . . . . . .
A.
Jenis Penelitian
. . . . . . . . . . . .
B.
L a t a r P e n e l i t i a n dan Pengumpulan D a t a . .
1.
Latarpenelitian . . . . . . . . . .
2.
Pengumpulan dan a n a l i s i s d a t a
. . .
C.
I n s t r u m e n Pengumpulan D a t a
. . . . . . .
HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN
. . . . . . .
A.
Deskripsi Hasil Penelitian
. . . . . . .
1.
T i n j a u a n t e r h a d a p s u b - s i s t e m pengurusan
dan p e n g e n d a l i a n s u r a t . . . . . . .
2.
3.
.
.
.
.
.
. . .
....
. . . .
. . . .
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
.
.
.
.
.
.
.
Tinjauan terhadap sub-sistem p o l a
k l a s i f i k a s i , i n d e k s , kode, dan
tunjuk-silang
T i n j a u a n t e r h a d a p penyimpanan dan
penemuan k e m b a l i a r s i p
. .. . .. . . . . .
. . . . . . .
v i i
ii
iii
v
v i
v i i
ix
6
6
9
9
10
33
39
72
80
80
81
81
82
83
84
84
85
87
88
4
T i n j a u a n terhadap s u b - s i s t e r n
penyusutan a r s i p
Pernbahasan
. . . . .
BAB V
KESIMPULANDANSARAN . . .
A.
K e s i m p u l a n Penelitian
B.
Saran-saran
. . . . .
KEPUSTAKAAN
. . . . . . . . . . . .
B
.
.
L A M P I R A N I:
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
C o n t o h P o l a K l a s i f i k a s i dan K o d e A r s i p
d i Puslit I K I P Padang
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . . . . .
v i i i
90
92
121
121
123
126
128
DAFTAR GAMBAR
Contoh K a r t u K e n d a l i
. . . . . . . . . . . . . . . .
12
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g
15
Contoh Lembar P e n g a n t a r S u r a t
17
. . . . . . . . . .
Biasa
. . . . . . . .
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a
18
Contoh Lembar P e n g a n t a r S u r a t
20
. . . . . . . . . . .
Rahasia'
. . . . . . .
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t rnasuk
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a
21
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g
27
P r o s e d u r pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r
d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a
29
Contoh
30
. . . . . . . . . .
..........
Contoh
Contoh
Contoh
Contoh
Contoh
. . . . . . . . . . .
Lembar D i s p o s i s i . . . . . . . . . . . . : . .
Kartu tunjuk Silang
. . . . . . . . . . . . .
F o l d e r dan map g a n t u n g . . . . . . . . . . . .
sekat/guide
. . . . . . . . . . . . . . . .
susunan s e k a t
. . . . . . . . . . . . . . . .
rak a r s i p n i r a k t i f . . . . . . . . . . . . . .
C o n t o h k e r a n g k a penyusunan yang t e r d i r i d a r i s e k a t
dan f o l d e r
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
subyek/pokok masalah . . . . .
38
42
43
43
44
45
Penataan b e r k a s s i s t e m a b j a d
49
Penataan b e r k a s s i s t e m
51
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor u r u t
Filing)
( S e r i a l Numerical
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor t e r m i n a l
Filing)
54
(Terminal D i g i t
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e r n nomor t e n g a h ( M i d d l e D i g i t
Filing)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
57
Penataan b e r k a s s i s t e m nomor r a n g k a p ( D u p l e x N u m e r i c a l
Filing)
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
.....
. . . . .
. . . . .
U s u l a n pemusnahan a r s i p l b e r k a s
. . .
Acara pemusnahan a r s i p / b e r k a s . . . .
Pertelaan Arsip . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m w i l a y a h
. . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m t a n g g a l
. . . .
Penataan b e r k a s s i s t e m gabungan
. . .
Contoh Lembar Peminjaman A r s i p
. . . .
Contoh Out Guide
. . . . . . . . . . .
Contoh Out F o l d e r . . . . . . . . . . .
ContohOutSlip. . . . . . . . . . . .
Contoh D a f t a r
Contoh B e r i t a
Contoh D a f t a r
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i b i a s a d i P u s l i t I K I P Padang
. . .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g d i P u s l i t I K I P Padang
. .
P r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t k e l u a r d i n a s
dengan k l a s i f i k a s i b i a s a d i P u s l i t I K I P Padang
. . .
Kerangka penataan b e r k a s U s u l a n Proyek P e n e l i t i a n Dana
OPF p e r i o d e 9 1 / 9 2
yang d i s a r a n k a n d i P u s l i t I K I P
Padang
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kerangka p e n a t a a n b e r k a s Dana/Keuangan
d i p u s l i t I K I P Padang
yang d i s a r a n k a n
. . . . . . ... . . . . . . . .
Kerangka p e n e t a a n b e r k a s P e r l e n g k a p a n P u s l i t I K I P
Padang
Contoh
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tickler f i l e . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB I
PENDAHULUAN
L a t a r Belakanq
K e a r s i p a n merupakan b a g i a n p e n t i n g dalam k e h i d u p a n s e h a r i hari,
b a i k u n t u k k e p e n t i n g a n p r i b a d i maupun k e d i n a s a n ,
berbagai tingkatan.
dalam
Pendapat i n i sudah merupakan t e k a d bangsa
I n d o n e s i a s e b a g a i mana t e r t u a n g dalam Undang-undang
1971 ( l i h a t m i s a l n y a H a d i Abubakar,
undang t e r s e b u t menyatakan:
1982,
ha1 1 2 9 ) .
"Lembaga-lembaga
Nomor 7 t a h u n
Undang-
n e g a r a dan badan-
badan p e m e r i n t a h p u s a t maupun d a e r a h w a j i b mengatur,
menyimpan,
m e m e l i h a r a dan menyelamatkan a r s i p sebagaimana dimaksud dalam
p a s a l 2.a
[Undang-undang
Undang-undang
Nomor 7 t a h u n 19711"
Pokok K e a r s i p a n ,
H a d i Abu B a k a r ,
R e a l i s a s i d a r i Undang-undang
( p a s a l 10 a y a t 1
1982,
hal.
127).
t e r s e b u t d i a t a s maka D i r e k t u r
J e n d e r a l P e n d i d i k a n T i n g g i Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan
R e p u b l i k I n d o n e s i a memutuskan dalam k e p u t u s a n n y a nomor
0271/DJ/Kep/1979
t e n t a n g penggunaan Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha
u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i l i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n dan
Kebudayaan.
~ a l a mr a n g k a menuju s u a t u s i s t e m P e n d i d i k a n T i n g g i N a s i o n a l ,
d i p e r l u k a n A d m i n i s t r a s i yang e f e k t i f dan e f i s i e n .
Dalam usaha
2
p e n i n g k a t a n a d m i n i s t r a s i yang e f e k t i f
dan e f i s i e n ,
k e a r s i p a n memegang peranan yang p e n t i n g ,
masalah t a t a
o l e h karena i t u
pembenahan t e n t a n g p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
I K I P Padang s a n g a t
p e r l u dilakukan.
Kearsipan a d a l a h s u a t u a k t i v i t a s mengatur,
menyimpan,
memelihara dan menyelamatkan a r s i p dengan c a r a dan p r o s e d u r
t e r t e n t u yang s i s t e m a t i s a g a r a p a b i l a sewaktu-waktu
diperlukan
d a p a t dengan mudah d i k e t e m u k a n k e m b a l i (Wiedy M u r t i n i ,
1986,
halaman 5 ) .
bahwa
S e s u a i dengan j u d u l
dalam p e n e l i t i a n i n i ,
p e l a k s a n a a n K e a r s i p a n yang dimaksud a d a l a h p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n
d i
I K I P Padang dengan mengambil s t u d y k a s u s yang t e r j a d i d i P u s a t
P e n e l i t i a n I K I P Padang.
Menurut p e n e l i t i ,
s t u d y k a s u s yang
t e r j a d i d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang d a p a t menggambarkan
s e c a r a umum t e n t a n g p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
I K I P Padang.
Selama i n i p e n e l i t i a d a l a h pembimbing mata k u l i a h K e a r s i p a n
d i J u r u s a n PDU FPIPS I K I P Padang.
d i berbagai kantor
Pengamatan l a n g s u n g p e n e l i t i
I K I P Padang ( t e r m a s u k wawancara
langsung
dengan p a r a pegawai dalam r a n g k a membimbing mahasiswa u n t u k
P r a k t e k Lapangan A d m i n i s t r a s i P e r k a n t o r a n dan l a p o r a n h a s i l
o b s e r v a s i mahasiswa u n t u k memenuhi t u g a s mata k u l i a h k e a r s i p a n ) ,
p e n e l i t i d a p a t menyimpulkan bahwa permasalahan k e a r s i p a n yang
d i j u m p a i d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang d a p a t d i j a d i k a n gambaran
umum dan c o n t o h ( p e r m a s a l a h a n ) p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i I K I P
Padang
.
P e n e l i t i a n i n i akan m e n g k a j i t e n t a n g sampai s e j a u h mana
p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i I K I P Padang m e n g i k u t i Buku Pedoman
.--
\,!:--
b
,,,\,,-I$\(
1
i?,-. , . ,
.
-.t\c-
L,,;,
!.!J
;\ r:) ;I+,$! c.
7 1.; n p
3
Pelayanan T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i yang d i k e l u a r k a n o l e h
Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan,
P e n d i d i k a n T i n g g i t a h u n 1979.
mencari kendala-kendala
D i r e k t o r a t Jenderal
Pengkajian i n i diarahkan untuk
apa s a j a yang d i a l a m i o l e h I K I P Padang,
dalam ha1 i n i d i w a k i l i o l e h P u s a t P e n e l i t i a n I K I P Padang,
d i
dalam melaksanakan Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i
tersebut.
M a n f a a t h a s i l p e n e l i t i a n i n i t e n t u p o l a p e r b a i k a n dan
pembenahan p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n s e s u a i dengan model T a t a
K e a r s i p a n D i n a m i s P o l a b a r u s i s t e m K a r t u K e n d a l i yang d i t u a n g k a n
dalam buku pedoman t e r s e b u t d a p a t d i j a l a n k a n dengan b a i k .
B.
Perumusan Nasal a h
Sebagaimana t e l a h d i j e l a s k a n d i muka k a j i a n p e n e l i t i a n i n i
merupakan u s a h a penemuan k e n d a l a yang d i a l a m i o l e h I K I P Padang,
khususnya P u s a t P e n e l i t i a n ( P u s l i t ) , dalam masalah k e a r s i p a n .
Apapun p o l a dan t a t a c a r a k e a r s i p a n yang d i p i l i h ,
t u j u a n utamanya
t e t a p kemudahan penemuan k e m b a l i a r s i p t e r s e b u t s e a n d a i n y a d i
kemudian h a r i d i p e r l u k a n .
Usaha yang d a p a t d i l a k u k a n u n t u k
maksud d i a t a s a n t a r a l a i n pembenahana dan p e r b a i k a n
p e n y e l e n g g a r a a n k e a r s i p a n yang ada.
Permasalahan pokok yang i n g i n d i u n g k a p k a n dalam p e n e l i t i a n
k a l i i n i a d a l a h " s a m p a i seiauhrnana p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n d i
Padanq r n e n q i k u t i Pedoman P e l a yanan
( D i t i e n D i k t i , 1979)".
sebagai b e r i k u t :
Tatausaha Perquruan
IKIP
Tinqqi
Permasalahan i n i s e c a r a r i n c i d i u n g k a p k a n
4
1)
Bagaimana p e l a k s a n a a n pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t
m e n y u r a t d i P u s l i t I K I P Padang?
2)
Bagaimana penyusunan p o l a k l a s i f i k a s i ,
dan t u n j u k - s i l a n g
indeks,
kode,
d i P u s l i t I K I P Padang?
Bagaimana penataan b e r k a s dan s i s t e m penyimpanan a r s i p
d i P u s l i t I K I P Padang?
4)
Bagaimana p e l a k s a n a a n p e n y u s u t a n a r s i p d i P u s l i t I K I P
Padang?
M e l a l u i p e n e l i t i a n i n i d i h a r p k a n d a p a t d i t e m u k a n model p e r b a i k a n
dan pembenahannya a g a r memudahkan penemuan k e m b a l i a r s i p t e r s e b u t
seandainya d i p e r l u k a n .
T ~ ~ i u adan
n
Manfaat P e n e l i t i a n
P e n e l i t i a n i n i d i a b d i k a n u n t u k mengkaji pelaksanaan t a t a
k e a r s i p a n d i I K I P Padang dengan mengambil s t u d y kasus d i P u s a t
P e n e l i t i a n I K I P Padang,
s e h i n g g a akan d i p e r o l e h gambaran s e c a r a
umum t e n t a n g bagaimana s e b a i k n y a t a t a k e a r s i p a n d i l a k s a n a k a n d i
I K I P Padang.
Secara r i n c i t u j u a n pokok p e n e l i t i a n i n i d a p a t
d i u r a i k a n sebagai b e r i k u t :
1.
Mengetahui pelaksanaan t a t a k e a r s i p a n d i
Penelitian)
2.
(Pusat
I K I P Padang.
Menemukan hambatan dan k e n d a l a p e l a k s a n a a n k e a r s i p a n
model k a r t u k e n d a l i ,
sebagaimana t e r t u a n g dalam Buku
Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha D i t j e n D i k t i .
3.
Menemukan model pengembangan t a t a k e a r s i p a n yang
mungkin d i l a k s a n a k a n d i I K I P Padang t a n p a menyimpang
d a r i model yang d i t e t a p k a n .
4.
Menemukan model p e r c o n t o h a n yang kemudian h a r i mungkin
dikembangkan u n t u k u n i t / k a n t o r
l a i n n y a d i I K I P Padang.
M a n f a a t p e n e l i t i a n i n i a d a l a h penetapan c a r a p e r b a i k a n dan
pembenahan s i s t e m k e a r s i p a n d i u n i t - u n i t
Padang,
dan k a n t o r - k a n t o r
IKIP
s e h i n g g a s e t i a p u n i t dan k a n t o r d a p a t memberi l a y a n a n
k e t a t a u s a h a a n dengan l e b i h b a i k .
b u k t i atau a r s i p tertentu,
Misalnya,
p a r a pegawai d a p a t dengan mudah
menemukan k e m b a l i a r s i p yang d i b u t u h k a n ,
dilaksanakan
seandainya d i p e r l u k a n
" t e r p u s a t " maupun t i d a k .
baik a r s i p tersebut
BAB I 1
LANDASAN
A.
Funqsi
TEORITIS
dan Peranan A r s i p d a l am M e n ~ t n j a n q h'el a n c a r a n
Adminis t r a s i Perkan t o r a n
Sebagian b e s a r k e g i a t a n k a n t o r t e r d i r i d a r i p e k e r j a a n t u l i s
menulis.
surat,
H a s i l d a r i p e k e r j a a n t u l i s m e n u l i s i t u berupa s u r a t -
buku-buku,
laporan,
formulir-formulir,
dan l a i n - l a i n .
S e t i a p permasalahan yang ada d i s u a t u k a n t o r pemecahannya s e l a l u
d i d a s a r k a n pada d a t a - d a t a ,
keterangan a t a u f a k t a - f a k t a
tertulis
yang t e r s e d i a d i k a n t o r t e r s e b u t .
D a t a dalam b e n t u k t e r t u l i s ,
tercetak,
tergambar,
terekam,
b a i k yang d i k e r j a k a n dengan t a n g a n maupun dengan mesin
elektronik,
dalam keadaan t u n g g a l maupun b e r k e l o m p o k ,
yang
d i s i m p a n s e c a r a s i s t e m a t i s a g a r mudah d i k e t e m u k a n k e m b a l i a p a b i l a
sewaktu-waktu
dibutuhkan,
d i s e b u t dengan R r s i p .
memperjelas t e n t a n g p e n g e r t i a n a r s i p i n i ,
menurut Undang-Undang
Untuk
lebih
penulis kutipkan
Pokok K e a r s i p a n Nomor 7 t a h u n 1971,
pasal 1
yang d i r u m u s k a n s e b a g a i b e r i k u t :
1.
Naskah-naskah yang d i b u a t dan d i t e r i m a o l e h LembagaLembaga Negara dan Badan-Badan
P e m e r i n t a h a n dalam
b e n t u k c o r a k apapun b a i k dalam keadaan t u n g g a l maupun
berkelompo9k,
pemerintah.
dalam r a n g k a p e l a k s a n a a n k e g i a t a n
7
2.
Naskah-naskah
yang d i b u a t dan d i t e r i m a o l e h Badan-Badan
swasta d a n / a t a u p e r o r a n g a n ,
dalam b e n t u k c o r a k apapun,
b a i k dalam keadaan t u n g g a l maupun berkelompok,
keadaan t u n g g a l maupun berkelompok,
dalam r a n g k a
p e l a k s a n a a n k e h i d u p a n kebangsaan.(Hadi
1982,hal.
dalam
Abubakar,
124).
D a r i k e t e r a n g a n d i a t a s yang dinamakan a r s i p i t u bermacammacam b e n t u k a t a u c o r a k n y a a n t a r a l a i n :
(1)
Arsip textual
naskah,
(2)
y a i t u yang b e r b e n t u k s u r a t - s u r a t ,
paper,
l a p o r a n dan l a i n - l a i n n y a ;
A r s i p Audio V i s u a l
yang d a p a t d i b e d a k a n m e n j a d i t i g a
j e n i s y a i t u A r s i p Audio V i s u a l c i t r a bergerak,
A u d i o V i s u a l gambar s t a t i s ,
kartografik.
Arsip
dan A r s i p A u d i o V i s u a l
Adapun a r s i p a u d i o v i s u a l c i t r a b e r g e r a k
dapat berbentuk s l i d e f i l m ,
v i d e o dan t e l e v i s i .
a u d i o v i s u a l gambar s t a t i s b e r b e n t u k
gambar dan l a i n - l a i n n y a .
k a r t o g r a f i k berbentuk
(3)
naskah-
Arsip Elektronik
Arsip
photo-photo,
Sedangkan a r s i p a u d i o v i s u a l
peta-peta,
denah dan s e b a g a i n y a ;
(komputer) y a i t u berupa d i s k e t ,
hard
d i s k dan l a i n - l a i n n y a .
Yang dimaksud dengan k e a r s i p a n a d a l a h s u a t u a k t i v i t a s
penyelenggaraan a r s i p s e j a k d i l a h i r k a n a t a u d i c i p t a k a n hingga
a r s i p t e r s e b u t dimusnahkan a t a u d i l e s t a r i k a n
26).
(Martono,
1982,
hal.
Kearsipan dapat j u g a d i k a t a k a n sebagai s u a t u a k t i v i t a s
u n t u k mengurus dan mengendalikan,
mengatur,
menyimpan dan
m e m e l i h a r a a r s i p dengan c a r a t e r t e n t u dan p r o s e d u r t e r t e n t u yang
s i s t e m a t i s yang d a p a t d i p e r t a n g g u n g jawabkan s e h i n g g a a p a b i l a
sewaktu-waktu
d i b u t u h k a n d a p a t dengan s e g e r a d i k e t e m u k a n k e m b a l i .
F u n g s i dan peranan a r s i p s a n g a t p e n t i n g s e k a l i a r t i n y a b a i k
b a g i pegawai,
p i m p i n a n maupun o r g a n i s a s i s e c a r a k e s e l u r u h a n .
F u n g s i a r s i p i t u a d a l a h ( 1 ) s e b a g a i sumber i n g a t a n ,
sumber i n f o r m a s i a t a u k e t e r a n g a n ,
bahan b u k t i s e j a r a h ,
dan
( 2 ) sebagai
( 3 ) s e b a g a i sumber s e j a r a h a t a u
( 4 ) s e b a g a i bahan b u k t i p e r t a n g g u n g
jawaban t e r h a d a p s u a t u p e r i s t i w a a t a u k e j a d i a n (Wiedy M u r t i n i ,
1986, h a l .
6).
Sedangkan peranan a r s i p a d a l a h ( 1 ) membantu
i n g a t a n s e s e o r a n g u n t u k melakukan s u a t u t i n d a k a n ,
( 2 ) membantu
p i m p i n a n d a l a n pengambilan s u a t u k e p u t u s a n dan k e b i j a k s a n a a n ,
membantu m e l a n c a r k a n p r o s e s k e g i a t a n a d m i n i s t r a s i ,
(3)
( 4 ) membantu
m e l a n c a r k a n p r o s e s p e n y e l e n g a r a a n o r g a n i s a s i dalam r a n g k a u n t u k
mencapai t u j u a n .
M e n g i n g a t f u n g s i dan peranan a r s i p yang b e g i t u p e n t i n g dalam
p e n y e l e n g g a r a a n s u a t u o r g a n i s a s i u n t u k mencapai t u j u a n maka,
p e r l u d i s e l e n g g a r a k a n pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t - m e n y u r a t
yang b a i k dan t e r a t u r ,
p e r l u n y a s u a t u s i s t e m penyimpanan a r s i p
t e r t e n t u dengan p o l a k l a s i f i k a s i ,
standar,
i n d e k s dan kode yang mantap dan
s e h i n g g a memudahkan dalam penemuan k e m b a l i a r s i p yang
disimpannya.
Selain daripada i t u p e r l u pula dilakukan kegiatan
penyusutan secara t e r a t u r d a r i a r s i p - a r s i p
yang d i s i m p a n ,
s e h i n g g a a r s i p yang d i s i m p a n t e r s e b u t b e t u l - b e t u l
dan b e r n i l a i guna.
yang b e r m u t u
B.
T a t a K e a r s i p a n Dinamis P o l a B a r u S i s t e r n K a r t u K e n d a l i
D i dalam t a t a k e a r s i p a n d i n a m i s p o l a b a r u s i s t e m k a r t u
k e n d a l i untuk
Instansi-Instansi/Lembaga P e m e r i n t a h yang dalam ha1
i n i d i I K I P Padang,
d i t u a n g k a n dalam buku Pedoman P e l a y a n a n T a t a
Usaha u n t u k P e r g u r u a n T i n g g i d i L i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n
dan Kebudayaan.
D i dalam buku pedoman t e r s e b u t t e r d a p a t beberapa
sub s i s t e m a n t a r a
l a i n yaitu:
Sub s i s t e m t a t a p e r s u r a t a n ;
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t ;
dan t u n j u k
silang;
pola k l a s i f i k a s i ,
indeks,
kode
p e n a t a a n b e r k a s a t a u penyimpanan a r s i p dan
penemuan k e m b a l i a r s i p ;
dan p e n y u s u t a n a r s i p .
Tiap sub-sistem
t e r s e b u t akan d i b a h a s l e b i h r i n c i b e r i k u t i n i .
1.
Sub-sistem
t a t a persuratan
D i dalam sub s i s t e m t a t a p e r s u r a t a n i n i ,
untuk Perguruan
T i n g g i d i l i n g k u n g a n Departemen P e n d i d i k a n dan Kebudayaan
d i l a k u k a n pembakuan s a r a n a p e r s u r a t a n d i n a s a n t a r a l a i n (1) S u r a t
Dinas,
( 2 ) Nota Dinas,
Pengantar,
( 3 ) Memorandum a t a u memo,
( 5 ) S u r a t Kawat,
( 8 ) S u r a t Keputusan,
( 6 ) S u r a t Edaran,
(9) Instruksi,
( 4 ) Surat
( 7 ) S u r a t Undangan,
(10) Surat Perintah,
(11)
S u r a t Pengumuman (Pedoman P e l a y a n a n T a t a Usaha P e r g u r u a n T i n g g i
d i L i n g k u n g a n Depdikbud,
1979,
ha1 4 ) .
S e l a i n pembakuan s a r a n a p e r s u r a t a n d i n a s ,
d i l a k u k a n pada susunan,
cara pengetikan,
pembakuan j u g a
dan model s u r a t
Untuk memberi panduan kepada pegawai t a t a u s a h a ,
lengkap.
pembakuan
t e r s e b u t d i l e n g k a p i dengan b e r b a g a i macam c o n t o h p e r s u r a t a n
dinas.
Dengan d e m i k i a n ,
model maupun b e n t u k p e r s u r a t a n m e n j a d i
3
I
!
10
seragam s e s u a i dengan pokok s u r a t ,
!
pengarsipannya.
s e h i n g g a memudahkan d a l a m
Dengan k e t e n t u a n t e r s e b u t d i h a r a p k a n adanya
s t a n d a r i s a s i t a t a persuratan Perguruan T i n g g i d i l i n g k u n g a n
I
D e p d i k b u d s e h i n g g a pengawasan a k a n l e b i h mudah d i l a k u k a n dan
kelancaran k e r j a dapat d i c a p a i .
I
2.
Suh-sistem penqurusan dan penqendalian surat
D i d a l a m p e n g u r u s a n dan p e n g e n d a l i a n s u r a t t e r d a p a t
kegiatan-kegiatan
antara lain:
( a ) menerima s u r a t ,
surat,
( c ) mencatat s u r a t ,
( d ) mengarahkan s u r a t ,
surat,
( f ) menyimpan s u r a t a t a u menata a r s i p .
(b) menyortir
( e ) mengolah
Masing-masing
k e g i a t a n t e r s e b u t d a p a t d i l a k s a n a k a n a t a u d i k e r j a k a n o l e h masingmasing s a t u petugas a t a u b i s a j u g a d i r a n g k a p .
pada banyak s e d i k i t n y a beban k e r j a ,
I
k e g i a t a n dan j u g a
Hal i n i tergantung
l u a s s e m p i t n y a cakupan
b e s a r k e c i l n y a k a n t o r yang b e r s a n g k u t a n .
M i s a l n y a k a l a u beban k e r j a p e n e r i m a s u r a t r i n g a n k a r e n a s u r a t
yang masuk maupun y a n g k e l u a r s e d i k i t v o l u m e n y a ,
maka t u g a s
I
p e n e r i m a s u r a t d a p a t d i t a m b a h dengan t u g a s p e n y o r t i r s u r a t
sekaligus.
D e m i k i a n j u g a dengan p e t u g a s p e n c a t a t s u r a t b i s a j u g a
merangkap dengan t u g a s menyimpan s u r a t a p a b i l a beban k e r j a n y a
tidak
banyak.
Agar
lancar,
s u p a y a l a l u l i n t a s s u r a t m e n y u r a t b e r j a l a n dengan
p r o s e s p e n g u r u s a n dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk dan s u r a t
k e l u a r h a r u s d i a t u r dan d i t a t a dengan p r o s e d u r t e r t e n t u yang
I
I
dapat dipertanggungjawabkan,
s e h i n g g a a p a b i l a t e r j a d i hambatan
akan d a p a t d i t e l u s u r i dan d i k e t a h u i d i m a n a l e t a k penyebab
~
1
I
11
hambatan t e r s e b u t .
Pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t i n i p e r l u
memperhatikan j e n i s s u r a t n y a ,
keluar.
b a i k s u r a t yang masuk maupun yang
Dalam p e r s u r a t a n pada s u a t u k a n t o r t e r d a p a t ada dua j e n i s
s u r a t y a i t u s u r a t yang b e r s i f a t t e r b u k a dan t e r t u t u p .
bersifat
S u r a t yang
t e r b u k a a d a l a h s u r a t yang d a p a t d i b a c a o l e h s e k r e t a r i s
a t a u penerima s u r a t ,
o l e h s i alamat.
sedangkan s u r a t t e r t u t u p hanya b o l e h d i b u k a
S u r a t yang b e r s i f a t t e r b u k a i n i d a p a t
d i k l a s i f i k a s i k a n m e n j a d i dua macam y a i t u s u r a t p e n t i n g dan s u r a t
biasa.
S u r a t yang b e r s i f a t t e r t u t u p d a p a t d i b a g i m e n j a d i t i g a
macam y a i t u s u r a t p r i b a d i ,
rahasia,
dan s u r a t yang s a l a h a l a m a t .
Pengurusan s u r a t menurut Arsip Nasional a d a l a h s e l u r u h
p r o s e s k e g i a t a n pengurusan s u r a t m u l a i s e j a k d i t e r i m a d i u n i t
p e n g o l a h sampai d i p r o s e s dan m u l a i s e j a k
sampai dengan d i k i r i m k a n
Sedangkan,
konsep s u r a t d i b u a t
( A r s i p Nasional R I ,
1981,
ha1.2).
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t m e n u r u t
Tata
Kearsipan Dinamis p o l a b a r u s i s t e m k a r t u k e n d a l i a d a l a h k e g i a t a n k e g i a t a n m e n c a t a t s u r a t masuk a t a u k e l u a r dalam k a r t u k e n d a l i
rangkap t i g a .
beda,
K a r t u k e n d a l i i n i mempunyai warna yang berbeda-
misalnya p u t i h untuk
lembar pertama,
lembar kedua dan b i r u muda u n t u k
sasaran penerima s u r a t .
lembar k e t i g a ,
Maksudnya,
u n t u k memudahkan
warna yang berbeda i n i u n t u k
membedakan dimana l e t a k masing-masing
n a n t i n y a disimpan.
merah muda u n t u k
kartu kendali tersebut
K a r t u k e n d a l i i n i hanya d i p a k a i u n t u k
m e n c a t a t surat d i n a s pentins, b a i k u n t u k s u r a t masuk maupun u n t u k
surat keluar.
Untuk
l e b i h m e m p e r j e l a s t e n t a n g model k a r t u
k e n d a l i i n i d a p a t d i l i h a t dalam c o n t o h (Gambar 1).
Indeks/Subyek
8
t
Tj
-
Z
k?
Tanggal/No.
Urut
ode
i
-
Hal
Isi Ringkas
Lampiran
Z n
5
Dari/Kegada
Tanggal
No. Surat
Pengolah
Paraf
Z
f
;
?
G a m b a ~1 : Contob K a ~ b uKenda~i
-
-MK
13
Untuk memudahkan pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk dan
surat keluar,
semua s u r a t h a r u s m e l a l u i
s a t u pintu y a i t u m e l a l u i
U n i t K e a r s i p a n a t a u Satuan K e r j a Pengarah.
A p a b i l a pengurusan
dan p e n g e n d a l i a n s u r a t t i d a k m e l a l u i p r o s e d u r s a t u p i n t u ,
unit
p e n g o l a h yang menerima a t a u m e n g i r i m s u r a t d i n a s hendaknya
memberitahukan kepada u n i t k e a r s i p a n a t a u s a t u a n k e r j a pengarah.
T e k n i k p e m b e r i t a h u a n n y a s e b a i k n y a memakai k a r t u k e n d a l i u n t u k
s u r a t dinas penting,
biasa,
lembar p e n g a n t a r
dan lembar p e n g a n t a r
( b i a s a ) untuk s u r a t dinas
( r a h a s i a ) untuk s u r a t dinas rahasia.
Untuk s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
"pentinq",
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n n y a d a p a t d i l a k s a n a k a n dengan memakai
Kartu Kendali.
Jumlah k a r t u k e n d a l i i n i d i s e s u a i k a n dengan
kebutuhan i n s t a n s i n y a .
Misalnya,
k e n d a l i d i b u a t rangkap t i g a ,
k e n d a l i mungkin t i d a k
untuk i n s t a n s i besar,
sedangkan i n s t a n s i k e c i l ,
p e r l u d i b u a t rangkap.
kartu
kartu
Proses pencatatan
t e r s e b u t dapat d i l a k u k a n sebagai b e r i k u t :
1)
Surat-surat
d i t e r i m a o l e h penerima s u r a t d i U n i t
Kearsipan/Satuan
cap t a n g g a l ,
K e r j a Pengarah,
s u r a t dibuka,
dibubuhi
kemudian penerima s u r a t menyerahkan s u r a t
t e r s e b u t kepada p e n t a t a t s u r a t .
2)
P e n c a t a t s u r a t m e n c a t a t s u r a t p e n t i n g kedalam k a r t u
k e n d a l i r a n g k a p t i g a dengan m e n g i s i kolom-kolomnya,
( l i h a t c o n t o h gambar 1). Sesudah k a r t u k e n d a l i t e r i s i ,
p e n c a t a t s u r a t menyerahkan s u r a t bersama k a r t u k e n d a l i
r a n g k a p t i g a kepada pengarah.
3)
Pengarah s u r a t memeriksa p e n g i s i a n k a r t u k e n d a l i
t e r s e b u t apakah sudah l e n g k a p dan b e t u l .
Kemudian
menyimpan k a r t u k e n d a l i lembar pertama s e b a g a i k a r t u
k o n t r o l yang d i s i m p a n kedalam k o t a k k a r t u k e n d a l i .
S u r a t bersama k a r t u k e n d a l i lembar kedua dan k e t i g a
d i t e r u s k a n kepada u n i t p e n g o l a h .
4)
T a t a Usaha d i U n i t P e n g o l a h menerima s u r a t bersama
k a r t u k e n d a l i k e dua dan k e t i g a .
dan k e t i g a d i p a r a f
K a r t u k e n d a l i kedua
kemudian yang kedua d i k e m b a l i k a n k e
U n i t K e a r s i p a n u n t u k d i b e r i k a n kepada penata/penyimpan
.
.
a r s i p untuk disimpan.
Sedangkan k a r t u k e n d a l i yang
k e t i g a m e l e k a t bersama s u r a t yang akan d i o l a h .
5)
P e n a t a a r s i p menerima k a r t u k e n d a l i kedua yang sudah
diparaf
o l e h U n i t Pengolah,
d i s i m p a n n y a s e b a g a i bahan
b u k t i bahwa s u r a t berada d i U n i t P e n g o l a h dan j u g a
sebagai pengganti a r s i p s u r a t t e r s e b u t .
Setelah
n a n t i n y a s u r a t t e r s e b u t sudah menurun n i l a i n y a dan
d i n y a t a k a n n i r a k t i f o l e h U n i t P e n g o l a h maka U n i t
P e n g o l a h akan menyerahkannya k e U n i t K e a r s i p a n dan
P e n a t a A r s i p menyimpan s u r a t t e r s e b u t kemudian menukar
k a r t u k e n d a l i k e dua dengan k a r t u k e n d a l i k e t i g a yang
semula b e r a d a d i U n i t P e n g o l a h .
Untuk
l e b i h rnemperjelas p r o s e s pengurusan dan p e n g e n d a l i a n
s u r a t masuk u n t u k s u r a t d i n a s p e n t i n g i n i d a p a t d i p e r h a t i k a n
gambar bagan pada Gambar 2.
Unrt Kecl~syxan
Sat v a n
U n ~ft c t ~ ~ ~ l . &
P u s s t A = ~ ~
Pengolaah
Penata
Rmpin'
arlstp
fb~olah
Kerja Tatatlsaha Untv /Fc\k/
1
Peneu~ma
u ~ o t
Pencatat
sv eat
J
1
-
r
SUR~+
su~at
r
S U R ~ ~
penttna
.
?
I
t
7
surcat
i
su~qt
.
d.
I
I
I
I
I
-1
t
3.
!
I
I
I
dls~rnpn
q--dc!d=!
i
>
I
I
1
Untuk s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
"biasa",
pengurusan dan p e n g e n d a l i a n n y a d i l a k s a n a k a n dengan memakai
"Lembar Penclantar S u r a t R j a s a " .
Dengan d e m i k i a n p e n c a t a t a n s u r a t
d i l a k u k a n dengan memakai Lembar P e n g a n t a r S u r a t B i a s a ,
r a n g k a p dua t e r g a n t u n g kepada k e b u t u h a n .
maksimum
P r o s e s pengurusannya
d i l a k u k a n sebagai b e r i k u t :
1)
S u r a t d i t e r i m a o l e h penerima s u r a t d i U n i t Kearsipan
a t a u S a t u a n K e r j a Pengarah.
a l a m a t dan j u m l a h
Setelah dibuka,
l a m p i r a n yang ada,
diperiksa
kemudian
d i t e r u s k a n kepada P e n c a t a t S u r a t .
2)
P e n c a t a t s u r a t m e n c a t a t kedalam Lembar P e n g a n t a r S u r a t
Biasa,
dengan m e n g i s i kolom-kolom
pengolah,
( b ) d i t e r i m a pukul,
nomor u r u t ,
surat,
( e l asal surat,
(g) perihal,
penerima,
isian yaitu:
( c ) tanggal
( f ) tanggal
( h ) keterangan,
( j ) nama t e r a n g .
(a) unit
terima,
(d)
dan nomor
(i)
tanda tangan
Setelah s e l e s a i pencatatan,
s u r a t bersama dua lembar p e n g a n t a r n y a d i s a m p a i k a n k e
U n i t Pengolah.
3)
U n i t P e n g o l a h membubuhkan p a r a f
pada lembar p e n g a n t a r
pertama dan m e n g i r i m k e m b a l i k e p e n c a t a t a t a u pengarah
d i U n i t Kearsipan untuk disimpan sebagai k a r t u k o n t r o l .
Sedangkan lembar p e n g a n t a r yang kedua d i s i m p a n o l e h
U n i t Pengolah.
Untuk
l e b i h jelasnya,
c o n t o h lembar p e n g a n t a r s u r a t b i a s a
dan bagan p r o s e s pengurusan s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i
b i a s a i n i d a p a t d i l i h a t dalam Gambar 3 dan 4.
I
LEMBAR PENCANTAR SURAT BIASA
Ditaima pukul
Tanda Tangan Penmima
Narna Terang
..............................
............................
: .............. Tanggal
:..........................
C
~
%lass
Garnbon 3 : k n t o h Lcmbua P e o 2 a n t ~Suuat
I
Gam bQR4 :
%acdUR Pen u R u s a n Sunat m s s u k d ~ n a s
8
k ~ p r 5kas
1 i Bisss
19
Untuk pengurusan dan p e n g e n d a l i a n s u r a t masuk d i n a s dengan
k l a s i f i k a s i rahasia,
p e n c a t a t a n s u r a t d i l a k u k a n dengan memakai
Lebar Pengantar S u r a t Rahasia.
kebutuhan,
Jumlah r a n g k a p t e r g a n t u n g
p a l i n g banyak r a n g k a p dua.
Keterangan-keterangan
d i c a t a t hanya yang t e r d a p a t pada sampul s u r a t s a j a ,
( b ) nomor s u r a t yang t e r t e r a pada sampul,
u n i t pengolah,
surat,
( d l tanggal
t a n d a tangan.
yaitu:
penerimaan s u r a t ,
( e ) penerima s u r a t ,
S u r a t d i s a m p a i k a n dalam keadaan t e r t u t u p .
yang
(a)
( c ) asal
(f)
Proses
pengurusannya sama dengan p r o s e s pengurusan s u r a t masuk u n t u k
s u r a t d i n a s dengan k l a s i f i k a s i b i a s a .
Kolom-kolom
i s i a n n y a sama
dengan lembar p e n g a n t a r s u r a t b i a s a hanya bedanya pada lembar
pengantar s u r a t r a h a s i a t i d a k
t e r d a p a t kolom p e r i h a l .
t i n g k a t k e r a h a s i a a n n y a sudah menurun,
Apabila
t a t a u s a h a U n i t Pengolah
m e n c a t a t n y a kedalam K a r t u K e n d a l i r a n g k a p t i g a s e p e r t i p e n c a t a t a n
s u r a t d i n a s dengan k l a s i f i k a s i p e n t i n g .
K a r t u K e n d a l i pertama dan
kedua d i s a m p a i k a n kepada U n i t K e a r s i p a n s e b a g a i p e m b e r i t a h u a n ,
sedangkan K a r t u . K e n d a l i k e t i g a d i s i m p a n t a t a u s a h a U n i t P e n g o l a h .
Contoh lembar p e n g a n t a r s u r a t r a h a s i a dan bagan p r o s e s pengurusan
s u r a t masuk d i n a s dengan k l a s i f i k a s i r a h a s i a d a p a t d i l i h a t
Gambar 5 dan 6.
pada
LEMBAR PENGANTAR SURAT RAHASLA
.....
. . . * - Unit pengolah
....
I.
:,
. ; : . . . . . ....-.. -.;. ; . . . . . .
.-
. . . .:-.
. .
.,
.......,..........,......-..--
.:
Disarnpaikanpukul:
Tanggl :
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
.
No.
Urut
.
. . . .
Asal suratl
'
Ditujukan Kepada
"
T=c3gal/
Nomor
....
.
.
...............
-
Diterirna pukul
Tanda Tangan Penerima
Nama Terang
........-...................
.............................
..............................
:
:
Tanggal
..........................
Un r t
%nerlmc,
K e a ~ spar,
i
Penc~tat
f'enganah
U n i t PengoLah
Pcnatg
aesrp
TU
Rmptnam
~ o l ~t e n g h h
I
I
I
I
I
L
.
P r o s e s pengurusan s u r a t masuk d i P u s a t P e n e l i t i a n I K I P
Padang menurut buku pedoman p e l a y a n a n t a t a u s a h a u n t u k p e r g u r u a n
tinggi d i
1
l i n g k u n g a n Depdikbud,
1979 a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
Semua s u r a t masuk k e P u s a t P e n e l i t i a n ,
b a i k d a r i pos
maupun d a r . i e k s p e d i s i l a i n d i t e r i m a o l e h p e t u g a s u r u s a n
penerima s u r a t d a r i satuan kerj.a t a t a u s a h a Pusat
Penelitian'.
2)
Surat-surat
yang d i t e r i m a d i t e l i t i kebenaran a l a m a t dan
jumlahnya,
kemudian d i k e l o m p o k k a n m e n u r u t j e n i s n y a
apakah s u r a t p r i b a d i ,
surat rahasia,
surat k i l a t ,
surat
r u t i n a t a u b i a s a s e s u a i dengan penggolongan yang t e l a h
d i tetapkan.
3)
Surat-surat
masing,
pribadi
l a n g s u n g d i b e r i k a n kepada masing-
t a n p a d i p r o s e s dalam p e n c a t a t a n s u r a t d i n a s .
J i k a n a n t i s u r a t p r i b a d i t e r s e b u t s e t e l a h ' d i b a c a yang
bersangkutan t e r n y a t a s u r a t d i n a s dapat dikembalikan
kepada p e t u g a s u n t u k d i p r o s e s s e b a g a i s u r a t d i n a s .
4)
S u r a t r a h a s i a dalam keadaan t e r t u t u p l a n g s u n g
d i b e r i k a n kepada p i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n dengan
dilampiri
lembar s u r a t p e n g a n t a r yang s e t e l a h d i p a r a f
lembar p e n g a n t a r t e r s e b u t d i m i n t a k e m b a l i s e b a g a i b u k t i
t e l a h diterima surat tersebut.
Lembar P e n g a n t a r i n i
kemudian d i s i m p a n o l e h p e n a t a a r s i p d i k a n t o r t a t a u s a h a
Pusat P e n e l i t i a n .
5)
. Surat-surat
dinas s e l a i n surat rahasia,
setelah dibuka
dan d i c a t a t i d e n t i t a s n y a o l e h p e t u g a s penerima s u r a t
23
d i s e r a h k a n kepada K e p a l a Satuan K e r j a Tatausaha P u s a t
P e n e l i t i a n u n t u k d i a r a h k a n s e s u a i dengan
permasalahannya.
6)
Surat-surat
%yangpokok permasalahannya menyangkut
kebijaksanaan Pusat P e n e l i t i a n atau s u r a t - s u r a t
yang
amat p e n t i n g d i a r a h k a n k e P i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n
s e s u a i dengan pembidangan yang t e l a h d i t e t a p k a n .
7)
Surat-surat
r u t i n b i a s a yang p e n y e l e s a i a n n y a t i d a k
p e r l u k e P i m p i n a n p u s a t P e n e l i t i a n d i a r a h k a n kepada
masing-masing
s a t u a n k e r j a p e n g o l a h dengan d i l a m p i r i
t i g a lembar k a r t u k e n d a l i a t a u lembar p e n g a n t a r .
8)
Surat-surat
d a r i P i m p i n a n P u s a t P e n e l i t i a n yang akan
d i p r o s e s p e n y e l e s a i a n n y a s e s u a i dengan d i s p o s i s i n y a ,
kemudian d i s e r a h k a n kepada s a t u a n - s a t u a n
k e r j a pengolah
dengan d i l a m p i r i t i g a lembar k a r t u k e n d a l i .
9)
K a r t u k e n d a l i rangkap t i g a ,
s e t e l a h d i i s i kolom-
kolomnya bersama s u r a t a s l i n y a d i s a m p a i k a n kepada
s a t u a n k e r j a p e n g o l a h o l e h K e p a l a Satuan K e r j a
Tatausaha P u s a t P e n e l i t i a n a t a u s t a f n y a .
10)
Kartu kendali
lembar pertama d i s i m p a n o l e h K e p a l a
S a t u a n K e r j a P u s a t P e n e l i t i a n s e b a g a i p e j a b a t pengarah
surat.
Adapun
lembar kedua dan k e t i g a d i s e r a h k a n
beksama s u r a t a s l i n y a kepada s a t u a n k e r j a p e n g o l a h .
11)
S e t e l a h s u r a t a s l i n y a bersama kedua lembar k a r t u
k e n d a l i d i s e r a h k a n kepada s a t u a n k e r j a p e n g o l a h ,
k a r t u k e n d a l i lembar kedua s e t e l a h d i p a r a f
maka
sebagai
,,+,,\I
* # A -
qtr
.,
!,f7.T?:[:$'\]$
t!