TANIMI, NEDENLERİ, YARATTIĞI SORUNLAR VE

  KKTC’DE KAYITDIŞI EKONOMİ TANIMI, NEDENLERİ, YARATTIĞI SORUNLAR VE đơZưM YOLLARI

  Ocak 2012

  Bu rapor Göksel SAYDAM, Aziz GÜRPINAR, Zeren MUNGAN ve Mustafa BESİM tarafından Kıbrıs Türk Ticaret Odası için hazırlanmıştır.

  2 KKTC’ de Kayıtdışı Ekonomi onomi dışı Ek ayıt

  ÖNSÖZ C’ de K KKT

  Kayıtdışı ekonomi çok boyutlu bir sorun olup, toplumda tüm kesimlerin mücadele konusunda ittifak halinde olduğu az sayıda ortak sorunun en önemlisidir. Kayıtdışılık, diğer bir çok sorunun da temelini oluşturmaktadır. Ancak, işçi, işveren, kendi hesabına çalışan, akademisyen, kamu görevlisi ve diğer kesimlerin her birinin, kayıtıdışılığa yaklaşımı farklılıklar gösterebilmektedir.

  Kıbrıs Türk Ticaret Odası, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde, kayıtdışılığın ortadan kaldırılarak herşeyin kurallar içerisinde yürütüldüğü, sağlıklı ve sürdürülebilir bir ekonominin oluşturulmasını hedeflemektedir. ‘Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele’ tüm kesimlerin katılımı ile sürdürülecek uzun soluklu bir mücadeledir. Bu süreçte yapılacaklara yönelik ana başlıklar, bu çalışmada bulunmaktadır. Çalışma grubundaki arkadaşların da ifade etmiş oldukları gibi, bu çalışmada kullanılan değerlendirmeler, tespitler ve varsayımlar çeşitli kesimler tarafından da değerlendirilecek ve önerilen ikinci aşama çalışmalar ile daha da netleşebilecektir. Kayıtdışılıkla mücadelenin yol haritasını bulacağınız bu çalışmanın üzerinden toplumun tüm kesimlerinin, mutlaka yürüyecek yolu ve söyleyecek sözü olacaktır. Odamız, tam bu noktada KKTC’de kayıtdışı ekonomi olgusunda farklı görüşlerin de olabileceğini dikkate alarak; çeşitli kesimlere konuya yönelik önerme, tartışma ve çalışma ortamı yaratabilmek için bu çalışmanın gerçekleştirilmesini sağlamıştır. Bu aşamadan sonra, kayıtdışılıkla toplumsal mücadelenin detaylandırılmış düzenlemelerinin yapılmasında da Kıbrıs Türk Ticaret Odası üzerine düşeni yerine getirecektir. Bu çalışma, konusunda birikim sahibi bağımsız uzmanların konuyu tüm yönleri ile ve tarafsız bir yaklaşımla incelemesi sonucu ortaya çıkmıştır. Çalışmayı hazırlayan, görüş ve düşüncelerini tüm açıklığı ile ortaya koyan; Sn. Göksel SAYDAM’a, Sn. Aziz GÜRPINAR’a, Sn. Zeren MUNGAN’a ve Sn. Mustafa BESİM’e teşekkür eder, çalışmanın, toplumumuz ve kayıt altında büyümesini istediğimiz ekonomimiz için yol gösterici olmasını dilerim.

  Günay ÇERKEZ KTTO Başkanı

  4 KKTC’ de Kayıtdışı Ekonomi

  onomi dışı Ek ayıt

  İÇİNDEKİLER C’ de K KKT

  ÖNSÖZ.................................................................................................................................................................................................3 İÇİNDEKİLER.........................................................................................................................................................................................5 ÇALIŞMA GRUBUNUN ÖZGEÇMİŞLERİ...............................................................................................................................................7 SUNUŞ..................................................................................................................................................................................................8 GİRİŞ.....................................................................................................................................................................................................10

  1.KAYITDIŞI EKONOMİNİN TANIMI.....................................................................................................................................................12

  2.KAYITDIŞI EKONOMİNİN SINIFLANDIRILMASI...............................................................................................................................14

  2.1.Beyan Edilmeyen Gelir (Vergi Kaçakçılığı)..................................................................................................................................15

  2.1.1.Kayıtlı Vergi Yükümlüleri..........................................................................................................................................................16

  2.1.2.Kayıtsız Vergi Yükümlüleri........................................................................................................................................................16

  2.2.Kayıtdışı İstihdam (Kayıtsız ve Kaçak Yaşam)..............................................................................................................................17

  2.2.1.Kayıtsız Çalışan KKTC Uyruklu Kişiler........................................................................................................................................17

  2.2.2.Kaçak Olarak Çalışan Yabancı Uyruklu Kişiler..............................................................................................................................18 2.2.3.İkinci İş Yapanlar.......................................................................................................................................................................20

  2.3.Yasadışı Ekonomi.........................................................................................................................................................................21

  2.3.1.Ekonomik Olanlar ve Ekonomik Olmayanlar...........................................................................................................................21

  2.3.2.Yasalara Aykırı Olarak Yürütülenler ve Konusu Suç Teşkil Eden Faaliyetler.............................................................................22

  2.4.Kayıtdışı Milli Gelir.......................................................................................................................................................................23

  3.KAYITDIŞI EKONOMİNİN NEDENLERİ.....................................................................................................................................................24

  3.1.Kayıtdışı Ekonominin Nedenleri: Makro Yaklaşım..........................................................................................................................24

  3.1.1.Ekonomik Nedenler......................................................................................................................................................................24

  3.1.2.Kamu Maliyesi ve Vergi Yükü............................................................................................................................................................25 3.1.3.Çalışma Hayatından Kaynaklanan Nedenler................................................................................................................................25

  3.1.4.Sosyal, Kültürel ve Siyasal Nedenler........................................................................................................................................26

  3.2.Kayıtdışı Ekonominin Nedenleri: Mikro Yaklaşım................................................................................................................................27

  3.2.1.Gelirlerin Beyan Edilmemesine Yol Açan Ana Nedenler.............................................................................................................27

  3.2.2.Kayıtdışı İstihdama Yol Açan Nedenler....................................................................................................................................30

  3.2.3.Yasadışı Ekonominin Nedenleri................................................................................................................................................36

  3.2.4.Kayıtdışı Milli Gelire Yol Açan Nedenler.....................................................................................................................................39

  4.KAYITDIŞI EKONOMİNİN YARATTIĞI SORUNLAR VE SONUÇLARI.................................................................................................41

  4.1.Beyan Edilmeyen Gelirler............................................................................................................................................................41

  4.1.1.Dengesiz Vergi Yükü...................................................................................................................................................................41

  4.1.2.Olumsuz Tüketim ve Tasarruf Kararları...........................................................................................................................................41

  4.1.3.Artan Bütçe Açıkları...................................................................................................................................................................41

  4.1.4.Vergi, Harç ve Fonlarda Artışlar................................................................................................................................................42

  4.1.5.Devlet Hizmetlerinde Aksamalar.............................................................................................................................................42

  onomi dışı Ek ayıt C’ de K KKT

  4.1.6.Bireylerin Yaşam ve Refah Düzeyinde Gerileme..........................................................................................................................42

  4.1.7.Kaynak Dağılımının Bozulması..................................................................................................................................................42

  4.1.8.Tüketici Haklarında Magduriyet.................................................................................................................................................42

  4.2.Kayıtdışı İstihdamın Yarattığı Sorunlar ve Sonuçları...................................................................................................................42

  4.2.1.Ekonomik Sonuçları......................................................................................................................................................................43

  4.2.2.Mali Sonuçları...........................................................................................................................................................................43

  4.2.3.Sosyal, Kültürel ve Siyasal Sonuçları........................................................................................................................................44

  4.3.Yasadışı Ekonominin Yarattığı Sorunlar ve Sonuçları..................................................................................................................44

  4.3.1.Suç Geliri Ekonomisinin Genel Sorunları ve Sonuçları.............................................................................................................44

  4.3.2.Suç Geliri Ekonomisinin KKTC’deki Sonuçları..............................................................................................................................47

  4.4.Kayıtdışı Milli Gelirin ve İstatistikî Kayıtdışılığın Yarattığı Sorunlar ve Sonuçları........................................................................49 5.đơZưM YOLLARINA İLİŞKİN POLİTİKALAR, ơNLEMLER VE ơNERİLER..............................................................................................50

  5.1.Beyan Dışı Gelirler.......................................................................................................................................................................50 5.1.1.İdari Düzenlemeler.......................................................................................................................................................................51

  5.1.2.Yasal Düzenlemeler.......................................................................................................................................................................52

  5.1.3.Politika Yaklaşımları.......................................................................................................................................................................56

  5.2.Kayıtdışı İstihdam........................................................................................................................................................................57

  5.2.1.Yasal Düzenlemeler.......................................................................................................................................................................57 5.2.2.İdari ve Kurumsal Düzenlemeler.......................................................................................................................................................58

  5.2.3.Politika Yaklaşımları.......................................................................................................................................................................61

  5.3.Yasadışı Ekonomi..........................................................................................................................................................................63 5.3.1. Çözüm Arayışları.....................................................................................................................................................................63

  5.3.2.Yasal Düzenlemeler...................................................................................................................................................................65 5.3.3.İdari ve Kurumsal Düzenlemeler...............................................................................................................................................65

  5.3.4.Politika Yaklaşımları...................................................................................................................................................................67

  5.4.Kayıtdışı Milli Gelirin Kayıt Altına Alınması İçin Yapılması Gerekenler.......................................................................................68

  5.4.1.Yasal Düzenlemeler....................................................................................................................................................................68 5.4.2.İdari Düzenlemeler....................................................................................................................................................................69

  5.4.3.Diğer Düzenlemeler..................................................................................................................................................................69 SONUÇ...............................................................................................................................................................................................70 KAYNAKÇA...........................................................................................................................................................................................71

  onomi dışı Ek ayıt

  ÇALIŞMA GRUBUNUN ÖZGEÇMİŞLERİ C’ de K KKT

  Göksel SAYDAM

  1943 yılında doğdu. Amerikan Akademisi’nin “Commercial Department” bölümünden mezun oldu. Çeşitli uluslararası muhasebe sınavlarını verdi. “Post Graduate” vergi uzmanlığı eğitimini tamamladı. 1963 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti Vergi Dairesinde kamu görevine başladı. Bir süre mücahitlik ve öğretmenlik görevlerinde bulundu. Kamu görevini Gelir ve Vergi Dairesi Müdürlüğü mevkiinden 1996 yılında emekliye ayrılarak tamamladı.

  Vergi hukuku konularında eğitim görevlisi olarak çalıştı. Kıbrıs görüşmelerinde kamu maliyesi komitesinde görev aldı. Vergi sistemi ve uygulamaları hakkında “Summary of Tax Laws” isimli İngilizce el kitabı, vergi hukuku ile ilgili çeşitli tebliğleri olup, vergi hukuku konularında haftalık yazılar yazmaktadır. Çalışmalarını kurucu ortağı olduğu G.Saydam & CO.YMM firmasında Yetkili Bağımsız Muhasip-Murakıp olarak sürdürmektedir.

  Aziz GÜRPINAR

  1958 yılında doğdu. Yüksek öğrenimini 1982 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi’nde tamamladı. 1984 yılında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı Çalışma Diresi’nde kamu görevine başladı. Çalışma Dairesi’nde çeşitli kademelerde görev yaptıktan sonra, 2005 yılında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı müsteşarlığına atandı. 2009 yılına kadar bu görevi sürdürdü, 2011 yılında kamu görevinden emekli oldu. Yurt içi ve yurt dışında istihdam, iş güvenliği ve sosyal güvenlik alanında çeşitli kurs, seminer ve konferanslara katıldı. İş Yasası’nın hazırlanmasında aktif görev aldı. Yabancıların Çalışma İzinleri Yasası ve Sosyal Güvenlik Yasası’nı hazırlayan teknik komitelere başkanlık yaptı.

  Halen çalışma ve sosyal güvenlik alanında çalışmalar yapmaktadır.

  Zeren MUNGAN

  1956 yılında doğdu. Hukuk ve İşletme Mühendisliği alanlarında lisans eğitimi aldı. Maliye alanında yüksek lisansını tamamladı. ‘KKTC Ekonomisi İçerisinde Kamu Kesiminin Yeri’ isimli yüksek lisans tezi DPÖ yayını olarak basıldı. 1984 yılında Devlet Planlama Örgütü’nde başladığı kamu görevini 2010 yılında Maliye Müsteşarlığından emekli olarak tamamladı. Kamu maliyesi, özelleştirme, suç gelirinin aklanmasının önlenmesi konusunda mevzuat hazırlıkları ile panel, seminer ve konferanslara katıldı. Müsteşarlığı sırasında Suç Gelirinin Aklanmasının Önlenmesi Kurulu Başkanlığı görevinde bulundu.

  Halen kamu maliyesi ağırlıklı olarak çalışmalar yapmakta ve Mungan Danışmanlık ve Destek Hizmetleri Şirketi’nde direktör olarak görevini sürdürmektedir.

  Mustafa BESİM

  1971 yılında doğdu. Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde İşletme lisans ve Ekonomi yüksek lisans derecelerini aldı. Ekonomi ve Kamu Politikaları alanındaki Doktorasını 2004 yılında Birmingham Üniversitesinde tamamladı. Birleşmiş Milletler gözetiminde başlatılan Kıbrıs Görüşmelerinde 2003-2004 ve 2008-2011 yıllarında uzman olarak Ekonomi komitelerinde görev aldı.

  Doğu Akdeniz Üniversitesi İşletme ve Ekonomi Fakültesi’nde 1998 yılından beridir ders vermekte olan Mustafa Besim 2010 yılında ekonomi dalında doçentlik ünvanını aldı. Besim’in kamu maliyesi, ekonomik kalkınma, rekabet edebilirlik, uluslararası finans, proje değerlendirme ve finansmanı konularındaki çalışmaları yanında kayıtdışı ekonomi, vergilendirme ve verimlilik konularında da akademik yayınları bulunmaktadır. onomi dışı Ek ayıt

  SUNUŞ C’ de K KKT

  Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde (KKTC) kayıtdışı ekonomi sorunu yalnızca çalışanlar ve hükümetlerce değil, bunun yanında, iş dünyası ve işverenlerce de önemli bir sorun olarak ortaya konmakta ve tedbir alınması gerektiği ifade edilmektedir. Yapılan akademik çalışmalar da ekonomi içerisinde kayıtdışılığın boyutlarının yüksek olduğunu teyit etmektedir. Ancak, tüm kesimlerce kabul edilen bu sorunun aşılmasına yönelik olarak, bugüne kadar ne hükümetler ne de toplumun değişik kesimlerince ciddi bir irade ortaya konmamış ve/veya girişimde bulunulmamıştır. Bu çalışmanın yapılmasına ihtiyaç da bu gerçekten hareketle ortaya çıkmıştır.

  Kayıtdışı ekonomi doğası ve özellikleri gereği tanımlanması ve tespiti zor bir olgudur. Yapılan araştırma ve değerlendirmeler ışığında KKTC için kayıtdışı ekonomi “milli gelir istatistiklerinde yer almayan, vergi, sosyal güvenlik ve diğer resmi istatistiklerde

  olmayan ve/veya kapsanamayan yasal veya yasadışı tüm ekonomik faaliyetler ve onların sonuçları” olarak tanımlanmıştır. Bir

  maliyeci için kayıtdışı ekonomi daha fazla vergi kaçakçılığı iken, aynı kayıtdışı ekonomi bir hukukçu için bireyler ile devlet arasındaki ilişkilerin yasal olup olmadığı ile ilgilidir. Bir çalışan için kayıtdışı ekonomi sosyal güvencesiz ve sigortasız çalıştırılma iken, bir girişimci için kayıtdışı ekonomi haksız rekabete uğramadır. Değişik kesimlerce farklı anlamlar ifade eden kayıtdışı ekonomi, bu çalışmada Beyan Edilmeyen Gelir, Kayıtdışı İstihdam, Yasadışı Ekonomi, Kayıtdışı Milli Gelir olarak dört farklı yönüyle incelenmiştir.

  Gelirin doğru beyan edilmemesine (vergi kaçakçılığı) yol açan nedenler olarak: vergi sisteminin yükümlülere güven veren bir yapıda olmayışı, siyasal iktidarların tutumu ve anlaşılır bir vergi politikası olmaması gibi genel unsurlar yanında, vergi yükünün yüksek, vergilendirmenin adaletsiz, vergi mevzuatının güncelliğini yitirmiş olması, bürokrasi, denetimlerin yetersiz ve Gelir ve Vergi Dairesi’nin fiziki yapısı, insan kaynakları ve teknoloji kullanımı açısından yetersiz olması ve vergi aflarının yarattığı ahlaki zafiyet olarak belirlenmiştir.

  Kayıtsız çalışan KKTC vatandaşları, kaçak olarak çalışan yabancı uyruklu kişiler ve ikinci iş yapanlar olarak tanımlanan kayıtdışı ekonominin kayıtdışı istihdam yönü irdelenirken, özellikle işgücü üzerindeki kamusal yüklerin yüksek olması, işsizlik vb. ekonomik ve mali nedenler yanında idari ve kurumsal yapının yetersizliği, denetim zafiyeti ve mevzuattan kaynaklanan nedenlerin de kayıtdışılığa yol açtığı tespit edilmiştir.

  Yasadışı ekonominin nedenleri ekonomik, sosyal, adli, siyasi, bürokratik ve diğer nedenler olarak tespit edilmiştir. Bunlar arasında özellikle işsizlik, kontrolsüz nüfus akışı, offshore bankaları ve serbest bölgelerin suç ekonomisine potansiyel oluşturduğu saptanmıştır. Milli gelir hesaplarına dahil edilmeyen kayıtdışı milli gelirin nedenleri arasında mevzuatın mevcut sektörleri derinlemesine kapsamaması, kullanılan ölçme yöntemlerinin yetersizliği, idari ve personel yetersizliği gibi yasal ve idari eksiklikler tespit edilmiştir. Kayıtdışı ekonominin büyüklüğü ülke ekonomisinin yönetimini zorlaştırmaktadır. Kayıtdışı ekonominin genişlemesi, bir taraftan çalışanların güvencesiz kalmasına yol açarken, diğer taraftan kayıtlı ekonomi aleyhinde haksız rekabete yol açmaktadır. Vergi gelirleri yoluyla sağlanması beklenen finansman kaynaklarının azalmasına yol açan kayıtdışı ekonomi, bütçe açıklarının büyümesine ve sosyal güvenlik fonlarının zayıflamasıyla sisteminin bozulması gibi salt ekonomik ve mali sonuçlara sebep olmaktadır. Bunun yanı sıra, kayıtdışı ekonomi, özellikle yasadışı faaliyetlerin genişlemesine, toplumun moral ve ahlaki değerlerinin bozulmasına ve anti sosyal davranışların yayılmasına sebep olmaktadır. Özellikle yasadışı faaliyetlerin yaygınlaşması ve vergi kaçırmanın adeta kanıksanması, toplumun yapısının bozulmasına ve sağlıksız nesillerin ortaya çıkmasına yol açar. Sonuçta toplum telafisi mümkün olmayan sosyal maliyetlere katlanmak zorunda kalır. Bu durum, Devletin gelir kaybına uğramasından da öte anlamlar taşımaktadır. Yapılan çalışmada kayıtdışı ekonomi sorununu ve yarattığı olumsuzlukları ortadan kaldırmak için bütünlüklü bir yaklaşımın geliştirilmesi ve eylem planının hazırlanması gerektiği ortaya çıkmıştır. Bunun yapılması için toplumun bütün kesimlerinin kayıtdışı ekonomi sorununu çözmeye yönelik iradelerini açıkça ortaya koymaları şarttır. Bu konuda özellikle sivil toplum örgütleri insiyatif almalıdır. Ülkenin kanayan yarası durumunda olan kayıtdışı ekonomi sorununun aşılmasında sivil insiyatifin iradesi zorunlu görülmektedir. Konu ile ilgili kesimlerden oluşturacak yapılanma ile kayıtdışı ekonomi sorununu aşmaya yönelik bütünlüklü bir eylem planının hazırlanması mümkün olacaktır. Bu süreçte bu oluşum kayıtdışı ile mücadele için gerekli stratejileri belirleyerek

  KKT C’ de K ayıt dışı Ek onomi eylem planını detaylandırabilecektir. Bu sayede ilgili kesimler sürece dahil edilecek ve sorumlu kılınacaktır.

  Eylem planında belirlenecek politikalara yönelik gerekli yasal, idari ve fiziki düzenlemeler bir bütünlük içerisinde eğitimli ve yetiştirilmiş elemanlar tarafından yürütülmelidir. Devlet politikası haline getirilmesi gereken kayıtdışı ile mücadele ile ilgili politikaların, önlemlerin ve önerilerin yer alacağı eylem planı bir takvime bağlı olarak hazırlanmalı ve hayata geçirilmelidir. Çalışmanın son kısmında sorunun çözümüne yönelik idari, yasal ve politika yaklaşımları kayıtdışı ekonominin dört değişik yönüyle detaylandırılarak öneri, önlem ve politikalar olarak bir paket halinde sunulmuştur.

  ÇALIŞMA GRUBU onomi dışı Ek ayıt

GİRİŞ

  C’ de K KKT

  Kayıtdışı ekonomi doğası ve özellikleri gereği tanımlanması ve tespiti zor bir olgudur. Rüzgâr gibi görünmeyen fakat büyüklüğüne göre kendini hissettiren bu olgu, toplumların ekonomik ve sosyal gelişimini önemli ölçüde etkilemesi ve yarattığı sorunlar nedeniyle bilinen bir gerçekliktir. Resmi kurumlarca açıklanan çeşitli ekonomik ve sosyal göstergelerin doğruluğu konusundaki endişenin artması, ülkedeki belge-fatura sisteminin gelişmemesi, kaçak çalışma yaşamının çok belirgin hale gelmesi, kaçakçılık gibi yasadışı faaliyetlerin artması ve yoğunlaşması kayıtdışı ekonomi alanındaki tartışmaları artırmıştır. Gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerin sorunu olan kayıtdışı ekonomi olgusu başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD) olmak üzere II. Dünya Savaşından sonra artan vergi oranları ve yaygınlaşan fiyat kontrol uygulamaları sonucunda beyandışılık ve kaçakçılığın artmasıyla kamuoyu gündemine gelmiştir. Kayıtdışı ekonomi değişik çalışmalarda; yeraltı ekonomisi, gayrı resmi ekonomi, gizli ekonomi, paralel ekonomi, kara ekonomi, enformel ekonomi gibi birçok değişik isimle de anılmaktadır. Kayıtdışı ekonomi kavramı vergi kaçırma veya vergiden kaçınma, kayıtdışı çalışma, ikinci işte çalışma, mal kaçakçılığı, suç gelirini aklama ve uyuşturucu ticareti gibi ekonomik değeri olan faaliyetleri kapsamaktadır. Bu farklı faaliyetlerin ortak özellikleri tümünün de kamudan gizlenerek yapılmaya çalışılmasıdır. Kayıtdışılık resmi istatistiklerin sorgulanmasına ve onlara olan güvenin sarsılmasına yol açmaktadır. Güvenilir olmayan resmi istatistikler iş çevrelerinin, hane halkının ve politika geliştirenlerin karar alma aşamasında sorun yaratmakta, yanlış kararlar alınmasına sebep olmaktadır. Yanlış kararlar ülkede istenmeyen sonuçlara yol açmakta, kaynakların rasyonel kullanılmaması ve verimliliğin azalmasına neden olmaktadır.

  Kayıtdışı ekonominin büyüklüğü ülkedeki ekonomi yönetimini zorlaştırmaktadır. Kayıtdışı ekonominin genişlemesi, bir taraftan çalışanların güvencesiz kalmasına yol açarken, diğer taraftan kayıtlı ekonomi aleyhinde haksız rekabete yol açmaktadır. Vergi gelirleri yoluyla sağlanması beklenen finansman kaynaklarının azalmasına yol açarak, bütçe açıklarının büyümesine ve sosyal güvenlik fonlarının zayıflamasıyla sisteminin bozulması gibi salt ekonomik ve mali sonuçlara sebep olmaktadır.

  Kayıtdışı ekonomi, özellikle yasadışı faaliyetlerin genişlemesi, toplumun moral ve ahlaki değerlerinin bozulmasına ve anti sosyal davranışların yayılmasına sebep olmaktadır. Özellikle yasadışı faaliyetler toplumun zararlı ve ahlak dışı olarak gördüğü kötü olarak nitelendirilen, fuhuş, kumar, kaçakçılık ve uyuşturucu satışı ile kullanımı gibi faaliyetler ve bunlardan elde edilen gelirlerin aklanmasıdır. Bu tür faaliyetlerin yaygınlaşması ve vergi kaçırmanın adeta kanıksanması, toplumun yapısının bozulmasına ve sağlıksız nesillerin ortaya çıkmasına yol açar. Sonuçta toplum telafisi mümkün olmayan sosyal maliyetlere katlanmak zorunda kalır. Bu durum Devletin gelir kaybına uğramasından öte anlamlar taşımaktadır. Yukarıda kısaca ifade edilen sorunların çoğu günümüz Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)’nde gerçekler serisi olarak durmaktadır. Kayıtdışı ekonomi sorunu yalnızca çalışanlar ve hükümetlerce değil, bunun yanında, iş dünyası ve işverenlerce de önemli bir sorun olarak ortaya konmakta ve tedbir alınması gerektiği ifade edilmektedir. Yapılan akademik çalışmalarda kayıtdışı ekonominin boyutlarının yüksek olduğu tespit edilmiştir . 1

1 Kayıtdışı ekonominin KKTC’deki boyutları ile ilgili yapılan çalışmalar aşağıdaki gibidir:

  Besim, M. ve Jenkins, G.P. (2006), “Informal but not Insignificant: Unregistered Workers in North Cyprus”, Queen’s Economics Department Working Paper No. 1058, Queen’s University, Kingston, Ontario. Besim, M. and G. P. Jenkins “Tax Compliance: when do employees behave like the self-employed?” Applied Economic, Vol. 37, No: 10 June pp.1201-1208, 2005. Besim, M. (2004) “Measuring The Underground Economy in a Small Island Economy: The Case of Turkish Republic of Northern Cyprus”, Doktora Tezi (PhD). The University of Birmingham, UK. Güryay ve Şafaklı (2004) “KKTC’de Kaçak İşgücünün Ekonomiye Etkileri Üzerine Bir Çalışma. Doğuş Üniversitesi Dergisi (1): 35-39. Besim, Mustafa (2000), Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki kayıt dışı EkonomininBoyutları ve Yarattığı Sorunlar, Doğu Akdeniz Üniversitesi Kayıtdışı Ekonomi Sempozyumu, Gazi Mağusa, 26 Mayıs. onomi dışı Ek ayıt C’ de K KKT

  Özellikle milli gelir, istihdam ve diğer makroekonomik büyüklükler ve bunların elde edilmesinde izlenen yöntemlere bakıldığında sorunun küçük bir ekonomi için kabul edilebilecek oranların çok üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kayıtdışı ekonominin büyüklüğü konusunda yapılan tespitlerde özellikle vergi kaçakçılığı ve kayıtdışı istihdamın kayıtdışı ekonomiyi büyük ölçüde oluşturduğu ortaya çıkmaktadır. Bugün gelinen aşamada kayıtdışı ekonomi Kıbrıslı Türklerin ekonomik ve sosyal yaşamının bir parçası haline gelmiş olup, yarattığı olumsuzluklarla ekonomik sistemin bozulması yanında sosyal yaşamın yozlaşmasına da neden olmaktadır. KKTC’nin uzun olmayan siyasal ve sosyo-ekonomik gelişim sürecinde, siyasi nedenlerden dolayı tanınmamış olması, yönetimin birçok uluslararası kurum, örgüt ve organizasyona kayıtlı bulunmasını engellemiştir. Uluslararası mal, hizmet ve finans piyasalarına erişim zorlukları yaşayan küçük ada ekonomisi özelliklerine sahip KKTC’de bu gerçek ülkenin ekonomik gelişimini engellediği gibi ülkede ihtiyaç duyulan yasal altyapının oluşturulması ve kurumsallaşmayı da olumsuz yönde etkilemiştir. Fakat daha da önemlisi, siyasi nedenlerden bağımsız olarak KKTC, özellikle küçük olmanın avantajlarını gerektiğince değerlendirememiş ve kayıtdışı ekonomi ile ilgili kapsamlı ve sonuç alacak şekilde; politika geliştirme, yasal düzenleme ve kurumsal yapılanma için gerekli olan siyasi iradeyi ortaya koyamamıştır. Önemli bir sorun olan kayıtdışı ile mücadele toplum nezdinde de yeterince gerçekleştirilememiş, bu yönde gerekli kamuoyu oluşturulamamıştır.

  Bu çalışmada, birçok kesim tarafından önemli bir sorun olarak kabul edilen kayıtdışı ekonomi konusu kapsamlı bir yaklaşımla irdelenecektir. Bu çerçevede çalışmanın ilk aşamasında kayıtdışı ekonominin tanımı üzerinde durulacaktır. İkinci kısımda kayıtdışı ekonominin sebep sonuç ilişkisi makro yaklaşımla değerlendirilecektir. Sonrasında mikro analize zemin oluşturmak için kayıtdışı ekonominin sınıflandırılması yapılarak her sınıf için sebep sonuç ilişkisi ortaya konulacaktır. Çalışmanın üçüncü kısmında kayıtdışılığa yol açan nedenler sırasıyla makro ve mikro temelli bir yaklaşımla değişik yönleriyle irdelenecektir. Kayıtdışı ekonominin yarattığı sorunlar ve sonuçları dördüncü bölümde incelenecektir. Çalışmanın son bölümünde yapılan analiz ve tespitlere bağlı olarak çözüm önerileri politika serisi olarak sunulacak ve kayıtdışı ekonomiyle mücadelede ileriye dönük yapılması gerekenler hususunda öngörüler ortaya konulacaktır. onomi dışı Ek ayıt

1.KAYITDIŞI EKONOMİNİN TANIMI

  C’ de K KKT

  Kayıtdışı ekonomi ile ilgili olarak yapılan araştırmalarda ortaya çıkan ilk sorun, çok boyutlu ve değişik faaliyetleri kapsayan bir olgu olması nedeniyle, tanımıdır. İlgili kamu/resmi kurumlarının bilgi ve denetiminden kaçırılarak gerçekleştirilen kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin kapsamının çok geniş olması, kayıtdışı ekonominin kapsamlı tanımını güçleştirmektedir. Ancak kapsamlı bir tanım, çalışmada hedeflenen sebep-sonuç ilişkilerinin daha doğru tespiti için, gereklidir. Kapsamlı bir tanım, sorunun daha doğru tanımlanmasını sağlayacağı gibi geliştirilecek politikaların daha etkili ve başarılı olma ihtimallerini de artıracaktır.

  Kayıtdışı ekonomi geniş anlamı itibarıyla “ekonomiyi düzenleyen yasalara ve yönetmeliklere aykırı olarak gerçekleştirilen, yasal veya yasadışı, belgeye dayanmamış, yasal defterlere işlenmemiş ekonomik işlemlerdir”.2 Bunlara örnek olarak bir işletmenin faturasız satış yapması veya düşük/eksik beyanda bulunması, kayıtsız/sigortasız işçi çalıştırması, çalışanların gelirini düşük beyan etmesi kayıtdışılığın önemli bir kısmını teşkil eden faaliyetlerdir. Bunun yanında kayıtlı çalışan bireylerin ikinci iş yapmaları da kayıtdışı ekonomik faaliyettir. İşletmelerin veya bireylerin gerçekleştirdiği yurt dışı mal alımlarını gümrüğe beyan etmemeleri, düşük beyan etmeleri veya kaçak yollardan malların ülkeye girişini sağlamaları da kayıtdışı ekonomik faaliyetlere verilecek örnekler arasındadır. Osman Aytuğ’a göre kayıtdışı “kamu düzenini korumak için getirilen yasalara ve yönetmeliklere aykırı olarak geliştirilen ve belgeye bağlanması adetten olmayan, hem kayıtdışı hem de yasadışı ekonomik faaliyetlerdir”. Bu tanımlamayla kaçakçılık, uyuşturucu ticareti, fahişelik, suç gelirini aklama gibi yasal olmayan işlemler ve bunlardan sağlanan suç gelirleri de kayıtdışı ekonomi kapsamına girmektedir.

  Bireyler ve işletmeler yanında kayıtdışı faaliyetleri oluşturan diğer bir kesim de devlettir. Gerek idari gerekse yasalardaki yetersizlikler nedeniyle ülkede yaratılan gelirlerin tümünün milli gelir hesaplamalarına dâhil edilmemesi ve kullandığı yöntemin tüm gelirleri kapsamına alamaması belli ekonomik faaliyetlerin kayıtdışında kalmasına neden olmaktadır. Bunun yanında yanlış ve eksik bilgi vermekten, istismardan, kamunun ekonomik faaliyetlerini kayıtlara yansıtmadan şahsi menfaatleri doğrultusunda kullanmaktan ve rüşvet almak gibi yasadışı faaliyetlerden de kayıtdışılık oluşmaktadır. Bu örneklerle kayıtdışı ekonominin; işletmeler, bireyler ve hatta kamu tarafından da gerçekleştirilmekte olduğu ortaya çıkmaktadır.

  Şekil 1’den de görüleceği üzere kayıtdışı ekonomi bir ekonomide yer alan toplam ekonomik faaliyetlerin bir kısmını oluşturmaktadır. Kayıtdışı ekonomide söz konusu olan faaliyetlerin, genel ekonomilerde olanlardan bağımsız olmadığı, aksine bir ekonomi bütününde bu faaliyetlerin etkileşim içerisinde olduğunu görmek gerekmektedir.

  Şekil 1. Kayıtlı ve Kayıtdışı Ekonomi

  Toplam Ekonomik Faaliyetler

  

Kayıtlı Ekonomi Kayıtdışı Ekonomi onomi dışı Ek ayıt C’ de K KKT

  Kayıtdışının tanımlanması aşamasında dikkat edilmesi gereken husus faaliyetin ekonomik değeri olmasıyla ilgilidir. Bu çerçevede, ev ekonomisi (üretimi yapılıp değişimi olmayan) ve hırsızlık gibi (sadece transferi olan) faaliyetler kayıtdışı ekonomik faaliyetlere dâhil edilmemelidir.

  Dolayısıyla kayıtdışı ekonomi; ekonomik değeri olan fakat milli gelir hesaplamasında kullanılan istatistikî yöntemlere

  göre tahmin edilemeyen; gelir yaratıcı, mevcut tekniklerle ölçülemeyen, beyan edilmemiş, resmi istatistiklere girmeyen veya eksik yansıtılmış, yasal ve yasadışı tüm ekonomik faaliyetlerdir.

  Kayıtdışı ekonomiyi ifade etmek üzere literatürde 30’a yakın kavram vardır. Bunlar arasında; kara ekonomi, gri ekonomi, gizli ekonomi, gölge ekonomi, görünmez ekonomi, düzensiz ekonomi, paralel ekonomi, alt ekonomi, yasadışı ekonomi, gayri resmi ekonomi, beyan dışı ekonomi, saklı ekonomi, faturasız ekonomi, kravatsız ekonomi, enformel ve vergi dışı ekonomi gibi terimler bulunmaktadır.

  Kayıtdışı ekonominin adlandırılmasındaki bu çeşitlilik, kayıtdışı ekonomiyi oluşturan faaliyetlerin içeriğindeki çeşitlilikten kaynaklanmaktadır. Bir başka deyişle, kayıtdışı ekonomi tanımı içerisinde yer alan faaliyetin gizliliği vurgulanmak isteniyorsa; gölge ekonomi, gizli ekonomi, saklı ekonomi, yeraltı ekonomisi, kara ekonomi, alacakaranlık ekonomisi, faaliyetin yasadışılığı vurgulanmak isteniyorsa; kara ekonomi, gri ekonomi, illegal ekonomi veya yasadışı ekonomi, faaliyetin devletin bilgisi dışında tutuluyor olması vurgulanmak isteniyorsa; gayrı resmi, resmi olmayan, enformal veya kayıtdışı ekonomi ve son olarak faaliyetin önemsiz olması sebebiyle resmi GSMH kayıtlarında tutulmayışı vurgulanmak isteniyorsa; marjinal ekonomi, ikinci ekonomi, ikincil ekonomi gibi ifadelerle karşılaşmak mümkündür. Bu birbirinden farklı anlamlar ifade eden çeşitli adlandırmalardan da anlaşılacağı üzere kayıtdışı ekonomi, yasadışı ekonomik faaliyetleri olduğu kadar, yasal olup kayıtlara yansımayan ekonomik faaliyetleri de kapsamaktadır. Bu sebepledir ki, “kayıtdışı ekonomi” ifadesi, hem hiçbir kimse ya da sektörü hedef almaması hem de net bir ifade olması sebebiyle tercih edilmiştir. Bu çerçevede, hatırlanması gereken bir husus, meşru olmayan ve cezai yaptırımlar gerektiren faaliyetlerin olduğu kadar tamamen geçim sağlamaya yönelik masum olarak nitelendirilebilecek faaliyetlerin de kayıtdışı ekonomik faaliyetler çerçevesinde incelenmesi gerektiğidir. Yapılan araştırma ve değerlendirmeler ışığında bu çalışmada kayıtdışı ekonomi “milli gelir istatistiklerinde yer almayan,

  vergi, sosyal güvenlik ve diğer resmi istatistiklerde olmayan ve/veya kapsanamayan yasal veya yasadışı tüm ekonomik faaliyetler ve onların sonuçları” olarak tanımlanmıştır. onomi dışı Ek ayıt

2.KAYITDIŞI EKONOMİNİN SINIFLANDIRILMASI

  C’ de K KKT

  Kayıtdışı ekonominin daha net bir şekilde anlaşılabilmesi için, içeriğindeki çeşitli faaliyetlerin nitelikleri açışından sınıflandırılması gerekir. Bu sayede kayıtdışı ekonominin tanımı için kapsamlı bir model ortaya konularak daha bütünlüklü bir yaklaşım içerisinde incelenebilecektir. Kayıtdışı ekonomik faaliyetler çok yönlüdür ve değişik kesimlerce farklı anlamlar ifade etmektedir. Bir maliyeci için kayıtdışı ekonomi daha fazla vergi kaçakçılığı iken, aynı kayıtdışı ekonomi bir hukukçu için bireyler ile devlet arasındaki ilişkilerin yasal olup olmadığı ile ilgilidir. Bir istatistikçi için kayıtdışı ekonomi milli gelir hesaplamalarına dahil edilmeyen gelir iken, bu olgu, bankacılar için daha fazla kara paranın aklanmasıyla ilgilidir. Bir çalışan için kayıtdışı ekonomi sosyal güvencesiz ve sigortasız çalıştırılma iken, bir girişimci için kayıtdışı ekonomi haksız rekabete uğramadır. Bu örnekler kayıtdışı ekonominin değişik kesimler için farklı anlam ifade ettiğini ortaya koymaktadır. Bu gerçekler ışığında kayıtdışı ekonominin değişik yönleriyle sınıflandırılmasının gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır.

• Mali ve Vergisel Yönü: Beyan dışı ve beyan edilmeyen gelirlerin oluşturduğu, vergi kaçırma ve vergiden kaçınma durumu,
• İstihdam Yönü: Sosyal Güvenlik sistemlerine (fonlara) kayıt yaptırmamış, kayıtdışı çalışma yaşamı,
• Yasadışı Yönü: Üretim ve dağıtımı yasal olmayan ekonomik faaliyetler, • Milli Gelir Yönü: Milli Gelir hesaplamalarına dâhil edilmeyen gelir yaratıcı ekonomik faaliyetlerin tümüdür. Kayıtdışı ekonominin diğer önemli yönleri psikolojik, sosyolojik ve hukuki boyutlarıdır. Kayıtdışı ekonominin bu yönü daha fazla bireyler arası ilişkiler ve bireyler ile devlet arasındaki ilişkilerin yasal ve demokratik etkilerini inceler. Bu alan daha fazla hukukçu, sosyolog ve diğer toplum bilimcilerin ilgi alanına girdiğinden bu çalışmanın kapsamına dâhil edilmemiştir. Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin özellikleri itibariyle çeşitlilik arz etmesi ve yukarıda yapılan tespitler ışığında, KKTC’deki kayıtdışı ekonomi faaliyetleri dört başlık altında tanımlanmıştır:

  1. Beyan Edilmeyen Gelir

  2. Kayıtdışı İstihdam

  3. Yasadışı Ekonomi

  4. Kayıtdışı Milli Gelir Kayıtdışı ekonominin kapsamlı bir şekilde tanımlanması ve sınıflandırılarak mikro yaklaşımla incelenmesi, neden olduğu sorunların doğru tespitine önemli katkı koyacağı gibi, doğru politikaların geliştirilmesi için de güçlü bir zemin hazırlıyacaktır. Bunun ötesinde kayıtdışı ekonomi olgusu değişik ülkelerdeki ekonomik yapı, mevzuat ve diğer özellikleri itibarıyla farklı anlaşılabilir. Bu çerçevede, kayıtdışı ekonominin sınıflandırılmasının KKTC ekonomik yapısına göre yapılması daha isabetli olacaktır. Aşağıdaki Tasnif 1’den de takip edilebileceği üzere, kayıtdışı ekonomi sınıflandırılması dört ana başlık altında değerlendirilmiş ve her sınıf ile ilgili yasal düzenlemeler, kurumsal yapı ve faaliyetlerden örnekler verilerek kayıtdışı ekonomi kapsamlı bir yaklaşımla tanımlanmıştır. onomi dışı Ek ayıt C’ de K

KAYITDIŞI EKONOMİ

  KKT Beyan Kayıtdışı Yasadışı Kayıtdışı Edilmeyen İstihdam Ekonomi Milli Gelir _Gelir

  İlgili Kurumlar (Mevzuat) Maliye Bakanlığı Çalışma ve İçişleri, Maliye DPÖ Sosyal Güvenlik ve Ekonomi İstatistik ve Vergi mevzuatı ve İçişleri Bakanlıkları, Araştırmalar

  

Bakanlıkları Polis Genel Dairesi