serat suluk ngabdulsalam
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
SERAT SULUK NGABDULSALAM
PUPUH I
DHANDHANGGULA
1. Mangun sabda binarunging gendhing/ amurwaka kang parasèng rasa/
madu sarkara sekaré/ kasmaran resmiyéngrum/ ing pangruming wardaya
kadi/ satpada mangrès rasa/ mrih praptaning santun/ mangun basa
susilarja/ rèhning arsa mangun caritaning ngélmi/ miwah asaling jagad//
Memulai cerita seirama gending/ permulaan yang menggugah rasa/
tembang dhandhanggula/ membangkitkan gairah asmara/ menyenangkan
hati seperti/ lebah menghisap rasa/ datangnya dengan sopan/ merangkai
cerita dengan indah/ sebab keinginan untuk memulai cerita tentang ilmu/
dan asal mula dunia//
2. Sumarmanya kabrataning asih/ kawuryaning panuksmeng wardaya/ kojah
sing èdi purwané/ pindha prakawiknyéng tembung/ tembung tembang
kang kandel tipis/ miwah kang dawa cendhak/ mandheg lawan laju/
sumedya tumaméng sastra/ kwentar saking dèrèng kawuryaning galih/
mring ri sadaya arsa//
Oleh karena cinta setia/ terlihat jiwa di hati keluar/ cerita yang indah
permulaannya / seperti mengenai susunan kalimat yang serasi/ kalimat
tembang yang tebal dan tipis/ serta panjang pendek/ berhenti dan
berlanjut/ bersiap masuk ajaran/ terkenal karena belum terbuka hati/ pada
semua kehendak//
3. Mintaningsun nenggih ing Hyang Widhi/ kang asipat jalal jamal kahar/
kang amengku ing rat kabèh/ ngudanéni sadarum/ déné kang akiring
dumadi/
dumadi kang sangkan wus kasamar/ Gusti Maha Agung/ ingkang asih
ing akérat/ kang murah ing donya kang tansah pinuji/ kang ngganjar kang
aniksa//
Saya mohon pada Tuhan/ yang mempunyai sifat agung, indah, kuasa/
yang menguasai dunia seisinya/ maha mengetahui semua/ adapun akhir
kejadian/ yang asal sudah tersembunyi/ Tuhan Yang Maha Besar/ yang
mengasihi pada jaman akhir/ maha pemurah di dunia dan selalu dipuji/
yang memberi anugrah dan menghukum//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
1
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
4. Tinengeran kang nulis puniki/ apeparab pun Martadimeja/ kampung
Astana wiyosé/ Nglawiyan dunungipun/ Surakarta kilèn nagari/ anistha
alit mila/ sru kawélas ayun/ marmané kalunta-lunta/ pan tinilar ing bapa
duk maksih alit/ anéng dhusun Prambanan//
Ditandai yang menulis ini/ bernama Martadimedja/ lahir di kampung
Astana/ rumah di Laweyan/ sebelah barat Surakarta/ maka kecilnya
menyedihkan/ sangat membuat iba/ sebab hidupnya terlunta-lunta/
sewaktu kecil ditinggal mati bapaknya/ ketika masih tinggal di
Prambanan//
5. Marsudi tyas amarnéng palupi/ rinesepna sanak kang amaca/ kang
layang akéh pédahé/ wawasen ing jro kalbu/ ywa katungkul amemaoni/
kirang langkung ing sastra/ lan ukaranipun/ ja maoni aja nacad/ luwung
meneng wacanen baé ya becik/ dadi sira utama//
Melatih hati untuk menjadi teladan/ agar diresapi orang yang membaca/
buku ini banyak manfaat/ hayati dalam hati/ jangan terlena dan mencela/
kekurangan dan kelebihan ajaran/ dan kalimatnya/ janganlah mencela/
diam dan bacalah dalam hati sebab itu lebih baik/ agar kamu menjadi
utama//
6. Déné kang wus lumrah mangsa mangkin/ lamun ana dènremeni ika/
angalem katèngkèng-tèngkèng/ lamun ala puniku/ pan sinengit kapatipati/ puniku lamun bisa/ cegahen sadarum/ sampun ngalem lawan nacad/
myang ngrasani ala mring samining jalmi/ myang sanak baturira//
Adapun yang sudah umum saat ini/ kalau ada yang disukai/ akan selalu di
puji / kalau jelek/ akan sangat dibenci/ itu kalau bisa/ cegahlah semua itu/
jangan memuji dan menghina/ serta menggunjing pada orang lain/ dan
dengan sanak saudara//
7. Ngandhut rukun ing ngarep pan becik/ pan ing buri ngrasani kang ora/ iku
sétan upamané/ jaman akir puniku/ kéh ijajil nukmeng mring jalmi/ mila
dipunprayitna/ dènraharjèng kalbu/ saben dina kang kapaksa/ ingkang
émut aja sira kongsi lali/ yèn sira ayun mulya//
Di depannya menjaga kerukunan dengan berharap baik/ padahal di
belakang menggunjingkan hal-hal jelek/ diupamakan setan/ jaman akhir/
banyak setan yang merasuki manusia/ karena itu agar hati-hati/ agar
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
2
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
selamatlah hati/ dengan paksaan tiap hari/ ingatlah dan jangan sampai
lupa/ jika kamu ingin mulia//
8. Waskithanen purwané kang nulis/ dèn anyata sampun kaya-kaya/ giluten
ing surasané/ wawasen ing jro kalbu/ prasudinen ingkang kaésthi/ yèn
olih kanugrahan/ wruh surasanipun/ yèn wus weruh mirantia/ ywa pepéka
dèn gemi angati-ati/ ywa tinggal ing dalilnya//
Ketahuilah dulu yang menulis/ sesungguhnya jangan khawatir/ pelajari
isinya/ resapilah dalam hati/ usahakan niatnya/ jika mendapat anugrah/
tahu maksudnya/ kalau sudah tahu maka bersiaplah/ jangan lengah
hendaknya berhati-hati/ jangan meninggalkan dalilnya//
9. Kang wus lumrahé sanabi wali/ kitab Kur’an tan mung lapal makna/
sejatinipun karsané/ yèn wus wruh dipunkukuh/ pan kekeren
dipunprayogi/ wawasen kang sarira/ mobah mosikipun// saben dina
dènkareksa/ sampun kandheg ing rupa warna samangkin/ tuna yèn tan
weruha//
Sudah sewajarnya seluruh nabi dan wali/ kitab Quran bukan hanya
ucapan yang bermakna/ sesungguhnya itu adalah kehendak Tuhan/ jika
sudah tahu harap dipegang teguh/ jika dipegang teguh akan lebih baik/
ingatlah pada badan/ tingkah lakunya/ teladanilah tiap hari/ jangan silau
terhadap gemerlap dunia/ sebab rugilah jika tidak tahu//
10. Pamintèng sun mring Hyang Maha Luwih/ marang sanak kang
marsudèng maca/ kadugèna sakarsané/ panjanga ingkang umur/ dènjunjunga ing suka singgih/ jinurunga kamulyan/ gung ganjaranipun/
waspadaa panduming tyas/ kinasiha marang Hyang Suksmana Jati/ kang
samar binukaa//
Permintaan saya pada Tuhan/ kepada saudara yang giat membaca/
laksanakan sebisanya/ dipanjangkan umur/ diangkatlah pada kebaikan/
semoga ditunjukkan pada kemuliaan/ besar anugrahnya/ waspadalah
pada nasib hati/ yang dikasihi oleh Illahi/ bukalah yang tersamar itu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
3
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
PUPUH II
ASMARADHANA
1. Kasmaran temen wak mami/ wonten sajuga Pandhita/ ambeg sang tapa
kinaot/ aran Ki Sèh Ngabdulsalam/ karya pamungkas tékad/ adhedhépok
Ardi Catur/ aran dhukuh Kabuwanan//
Bahagia benar saya/ ada seorang pendeta/ watak sang pertapa utama/
pendeta itu bernama Seh Abdulsalam/ bertekad terakhir/ bertempat
tinggal di Gunung Catur/ bernama desa Kabuwanan//
2. Punika jalma utami/ sang tapa tan darbé karya/ among olah dhiri baé/
déné ingkang para putra/ ganti-ganti kang prapta/ warna-warna para
sunu/ wenéh alim lawan jawa//
Dialah manusia utama/ tidak punya pekerjaan/ cuma bertapa saja/
sementara putra-putranya/ datang silih berganti/ bermacam-macam
anaknya/ sebagian sangat alim dan sopan//
3. Kang alim kitabé wegig/ kang jawa suluke limpat/ pasamya bebana
kabèh/ mring rama Sèh Ngabdulsalam/ wonten putra satunggal/
pembarep bagus tyas terus/ bisa mantek lan midekat//
Yang alim ahli kitab/ yang sopan pandai bersuluk/ mereka bersama-sama
datang/ pada Seh Abdulsalam/ ada seorang putra/ tertua sungguh
tampan/ datang dan mendekat//
4. Rahadyan kalangkung alim/ kang awisma Ujung Alang/
Alang radyan putra
pembarebé/ Sasrawardaya waskitha/ ing wanci pukul sapta/ sowan ing
rama sang wiku/ sang tapa anuju lenggah//
Putra paling alim/ bertempat tinggal di Ujung Alang/ sebagai putra tertua/
Sasrawardaya sangat awas/ pukul tujuh/ menghadap ayah sang guru/
sang guru sedang duduk//
5. Kasaru kang putra prapta/ Rahadyan Sastrawardaya/ sang tapa ngandika
alon/ kulup dèn kepareng ngarsa/ radèn majeng awotsekar/ wus tata
dènira lungguh/ radèn putra matur sembah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
4
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Mendadak sang putra datang/ Raden Sasrawardaya/ Sang guru berkata
pelan/ nak silahkan maju/ raden maju menyembah/ setelah duduk/ Raden
menyembah//
6. Kawula anuwun uning/ pratingkahé wong asalat/ hakékat lan makripaté/
saréngat lawan tarékat/ kang kawengku ing salat/ kawula nuwun pituduh/
sang tapa terus ngandika//
Saya ingin tahu/ tingkahnya orang salat/ hakekat dan makripat/ syariat
dan tarekat/ yang terkandung dalam salat/ saya minta petunjuk/ sang
pertapa kemudian berkata//
7. kang dhingin iku pan takbir/ micara parluning salat/ wowulas iku kathahé/
kaping kalih iku niat/ kawengku jroning ikram/ ing kurupé pan wewolu/
kang lapal Allahu Akbar//
Yang pertama takbir/ berbicara tentang kewajiban salat/ itu berjumlah
delapan belas macam/ yang kedua niat/ yang terkandung dalam ikram/
berjumlah delapan huruf/ yang berbunyi Allahu akbar//
8. Kang dhingin aksara alip/ alip kamil aranira/ lam awal kaping kalihé/
martabaté akadiyat/ lam akir kaping tiga/ martabat wahdat dumunung/
aksara ha ping sekawan//
Pertama huruf alif/ sebutannya alif kamil/ yang kedua lam awal/ itu
martabat ahadiyat/ ketiga lam akhir/ tempatnya martabat wahdat/
keempat huruf ha//
9. Wakidiyat kang winarni/ alip kang kaping limanya/ mutakalimun wakité/
kaping nemé kap kabirah/ pitu ba rububiyah/ ré rapingu darajatun/
sampun jangkep kurup astha//
Wakidiyat yang diceritakan/ alif yang kelima/ yaitu muta aliman wakid/
keenam kap kabirah/ ketujuh ba rububiyah/ huruf ra rafihu darajatun/
lengkap sudah delapan huruf//
10. Ping kalih niat puniki/ mukaranahé tetiga/ kitakrul lawan takyiné// kasmu
panejaning manah/ takrul nyataken uga/ anèng jroning kang lapal hu/
takyin wus nyata katingal//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
5
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kedua niat ini/ kebetulan ada tiga/ kitakrul dan takyin/ warna cahayanya
hati/ takrul sesungguhnya/ terkandung dalam huruf ha/ takyin sudah jelas
terlihat//
11. Kang jejuluk insan kamil/ yèn sira nora weruha/ takbir mangkono ta kuwé/
sembahira tanpa karya/ angur baya dolana/ ari aninang-aninung/
aninang aninung/ déné
ingkang kaping tiga//
Yang dinamakan insan kamil/ jika kamu tidak tahu/ bertakbirlah kamu/
doamu tidak berguna/ lebih baik bermainlah/ bersuka ria/ selanjutnya
yang ketiga//
12. Angadeg asaling geni/ sejatiné geni cahya/ kang sumrambah badan
kabèh/ iku sira ulihena/ marang sangkaning cahya/ insan kamil
purwanipun/ kaping pat maca Patékah//
Menghadap asalnya api/ sesungguhnya cahaya api/ yang menjalar
keseluruh tubuh/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya cahaya/ asalnya
insan kamil/ keempat membaca Al fatekah//
13. Wus sun tuturaken dhingin/ amepaki ing sarira/ rukuk kang kaping limané/
kaping nemé tumaninah/ mulané tumaninah/ sajroné sira rukuk/ ulihna
sangkaning barat//
Sudah saya utarakan dahulu/ untuk melengkapi badan/ yang kelima
rukuk/ keenam tumaninah/ maka tumaninah itu/ di dalam kamu rukuk/
kembalikan ketempat asalnya angin//
14. Arukuk asaling angin/ sejatiné angin napas/ anpas lan napas wuwusé/ iku
sira ulihena/ iya sangkaning napas/ akadiyat purwanipun/ kaping pituné
iktidal//
Rukuk pada asalnya angin/ sesungguhnya angin nafas/ anpas dan nafas
ucapannya/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya nafas/ permulaannya
akhadiyat/ ketujuh itu ihtidal//
15. Ping wolu tumaninahi/ sajroné sira iktidal/ kaya takbir ukarané/ mila
nganggé tumaninah/ awasta kamil insan/ kaping sanga iku sujud/ ping
sepuluh tumaninah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
6
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kedelapan itu tumaninah/ ketika kamu ihtidal/ seperti dalam takbir
kalimatnya/ makanya pakai tumaninah/ itu sebutannya insan kamil/
kesembilan itu sujud/ yang kesepuluh tumaninah//
16. Mulané tumaninahi/ jro sujud mulaken toya/ ulihna sangkan parané/
sejatiné getihira/ purwané saking sahdad/ ping sawelas iku lungguh/
kaping rolas tumaninah//
Maka tumananinahlah/ dalam sujud muliakan air/ kembalikan asal
muasalnya/ sesungguhnya darahmu/ berasal dari sahadat/ kesebelas itu
duduk/ keduabelas itu tumaninah//
17. Jroning salat sira linggih/ aja lali tumaninah/ mulané kaya mangkono/
lungguh asaling bantala/ jisimira kang wadhag/ iku bumi kang linuhung/
ulihna mring wakidiyat//
Dalam salat kamu duduk/ jangan lupa tumaninah/ sebab seperti itu/
duduk pada asal tanah/ jasadmu yang kasar/ itu tanah yang dimuliakan/
kembalikan pada wakidiyat//
18. Wus telas asaling mayit/ telulas lungguhé tahyat/ patbelas maca tahyaté/
atakiyat burubanya/ marang kang Maha Mulya/ rerupa dhong arsa
lampus/ Madum Sarpin dadi béka//
Sudah habis asalnya jasad/ tiga belas itu duduknya takhiyat/ empat belas
itu membaca takhiyat/ ahtakhiyat burubannya/ pada Tuhan Maha Mulia/
perwujudan pada kehendak mati/ Makdum Sarpin menjadi susah//
19. Mila kawruhana kaki/ yèn sira nora weruha/ dadi béka salawasé/ urip
miwah yèn palastra/ ingkang kaping limalas/ salawat mring kanjeng rasul/
nembelas tartip muwalat//
Maka ketahuilah/ jika kamu tidak tahu/ akan susah selamanya/ hidup dan
mati/ yang kelima belas/ salawat pada Nabi Muhammad/ enam belas
tartib mualat//
20. Pitulas tegesé tartip/ turun-turun yèn palastra/ sulbi Kakbah ingkang
kosén/ campur mring raga lan mulya/ tedhak Sri Naranata/ mudhun
jurang munggah gunung/ ping wolulas awèh salam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
7
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Tujuh belas maksudnya tartib/ jika keturunan mati/ rahim Kabah yang
menjadi tiang/ bersatu badan dan kemuliaan/ keturunan raja/ turun jurang
mendaki gunung/ kedelapan belas memberi salam//
21. Ana déné kang dènwèhi/ salam iku kadangira/ kang mungging kanan
kéringé/ supayaa aja béka/ ing donya lan akérat/ yèn wus weruh
dipunwanuh/ dèn kadi madu raosnya//
Adapun yang diberi/ salam itu saudaramu/ yang di sebelah kanan kirimu/
agar jangan mendapat susah/ di dunia maupun akhirat/ jika sudah tahu
harap dimengerti/ seperti rasa madu//
PUPUH III
DHANDHANGGULA
1. Iya iku rasakna sayekti/ sejatiné wong sembahyang ika/ nyalatken mayité
dhéwé/ pomaa dipunémut/ ingkang putra nyuwun ngabekti/ wonten putra
panenggak/ langkung limpatipun/ kang wisma ing Garbaretna/ langkung
wasis wignya limpat tatag trampil/ cahya mindha sasangka//
Maka itu rasakan benar/ sesungguhnya orang sembahyang itu/
menyalatkan mayatnya sendiri/ harap diingat/ sang putra menghaturkan
sembah/ salah seorang putra kedua/ lebih pintar/ yang tinggal di
Garbaretna/ lebih cerdas bijaksana dan trampil/ bersinar seperti bulan//
2. Sira rahadèn sinung kekasih/ marang kiyai Sèh Ngabdulsalam/ Surya
Sasmita kinaot/ pukul kasapta dalu/ Radèn Surya garjiténg galih/ sowan
mring kabuwanan/ tan antara rawuh/ majeng umareg ing rama/
mangenjali kang rama ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Beliau putra yang bernama/ Seh Abdulsalam/ Suryasasmita yang utama/
pukul tujuh malam/ Raden Surya senang dalam hati/ datang ke
Kabuwanan/ tak berapa lama/ maju menghadap ayah/ menyembah sang
ayah berkata lembut/ silahkan duduk//
3. Paran karsané prapta ing latri/ teka béda lawan saban-saban/ radyan alon
ing aturé/ rama kawula matur/ wingi siang kula mring mesjid/ wonten
jalma satunggal/ langkung wignyanipun/ kawula tansah sinual/
sakalangkung nggén kula putek ing galih/ makaten panyualnya//
Ada maksud apa datang malam-malam/ datang tidak seperti biasa/ raden
Surya pelan berkata/ saya ingin menceritakan/ kemarin siang sewaktu di
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
8
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
masjid/ ada seseorang/ yang pandai/ saya selalu ditanya/ kemudian saya
bingung menjawabnya/ begini pertanyaannya//
4. Wonten siti pinendhem jro bumi/ lawan banyu kinum jroning toya/ lawan
srengéngé dènepé/ miwah geni tinunu/ lawan lanjar dèrèng akrami/
parawan darbé priya/ tigan bisa kluruk/ lan jaka rabiné papat/ ing wong
mangan saben dina maksih ngelih/ lawan mangan sepisan//
Ada tanah dipendam dalam tanah/ air direndam oleh air/ matahari
dijemur/ ada api dibakar/ ada janda tapi belum menikah/ gadis sudah
bersuami/ ada telur bisa berkokok/ pemuda beristri empat/ ada orang
yang makan tiap hari masih lapar/ cuma makan sekali//
5. Mung sapisan waregé salami/ lan wong cébol angungkuli arga/ mbok
limaran tenunané/ gringsing wayang puniku/ sentèg pisan gya anguwisi/
sentèg pindho gya nigas/ kalawan si lumpuh/ kabaré ngideri jagad/ damar
murub tanpa sumbu lawan malih/ ron ijo tanpa wreksa//
Cuma sekali makan kenyang selamanya/ orang cebol melebihi tinggi
gunung/ tenunannya mbok limaran/ itu batik gringsing wayang/
menghentakkan sekali selesai/ menghentakkan kedua langsung jadi/
serta orang lumpuh/ mampu mengelilingi dunia/ lampu bisa menyala
tanpa sumbu/ daun hijau tanpa pohon//
6. Lawan ngangsu apikulan warih/ nyumet geni sarwi adedamar/ kodhok
angemuli lèngé/ warangka manjing dhuwung/ lan parahu ngemot jaladri/
kuda ngerap pandengan/ lan tigan kaluruk/ tapaké kuntul ngalayang/
kakang barep adhiné wuragil nenggih/ pancuran tanpa tlaga//
Mengambil air pikulan air/ menyalakan api dengan lampu/ katak
menyelimuti liangnya/ sarung keris masuk ke dalam keris/ perahu
memuat laut/ kuda lari dalam kandang/ telur berkokok/ tapak kaki bangau
bisa terbang/ kakak yang tertua adik yang termuda/ pancuran tanpa
telaga//
7. Kados pundi kula nuwun uning/ kajarwakna ing wejanganira/ Sèh
Ngabdulsalam wuwusé/ iku sasmita agung/ kang micara kitab sanusi/
bumi pinendhem lemah/ jasad sira kulup/ sayekti pinendhem karsa/
ingkang darbé karsa rupanira sami// yekti nora sulaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
9
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Bagaimana saya ingin tahu artinya/ diterangkan dalam nasehatnya/ Seh
Abdulsalam mengatakan/ itu sebuah tanda besar/ yang terdapat dalam
Kitab Sanusi/ bumi dipendam dalam tanah/ itu jasadmu sesungguhnya/
dipendam dalam keinginan/ yang punya keinginanmu sekalian/
sesungguhnya tidak berbeda//
8. Déné banyu kinum jroning warih/ sejatiné iku uripira/ kendhih ing kitab
uripé/ sipat urip puniku/ tan sulaya warnanya sami/ geni tinunu ika/
rupanira kulup/ kendhih rupaning wasésa/ luwih éwuh srengéngé dènpé
puniki/ ya rasaning kawula//
Adapun air direndam dalam air/ sesungguhnya hidupmu/ kalah dalam
kitab hidup/ sifat hidup itu/ tak ada beda sama warna/ api yang dibakar
itu/ perumpamaan wajahmu nak/ kalah pada wajah Tuhan/ lebih sulit lagi
matahari yang dijemur ini/ yaitu perasaan hamba//
9. Yekti kendhih ing rasa sejati/ barang kendhih ing pepanas/ tigan kaluruk
tegesé/ yèn sira nora muwus/ langkung ramé sajroning ati/ lanjar dèrèng
akrama/ wong kang alim kulup/ wus wruh kitab kathah-kathah/ dèrèng
weruh marang sampurnaning pati/ purwa madya wekasan//
Sesungguhnya kalah pada rasa sejati/ bagi yang kalah pada panas/ telur
berkokok artinya/ kalau kamu tidak berkata/ lebih ramai dalam hati/ janda
belum menikah/ itu orang yang alim nak/ sudah belajar banyak kitab/
tidak tahu pada kesempurnaan mati/ awal tengah dan akhir//
10. Déné prawan tansah dèrèng krami/ tegesipun wong Jawa kawignya/ tan
bisa maca kitabé/ nanging suluké putus/ mring sasmita kalangkung lantip/
luwar madya wekasan/ wruh surasanipun/ jejaka rabiné papat/ suksma
ingkang mulya lan
lan adi linuwih/ iku rabiné papat//
Adapun perawan belum menikah/ itu orang Jawa yang pintar/ tidak bisa
membaca kitab/ tapi pandai suluk/ pada perlambang lebih pintar/ bebas
ditengah dan akhir/ tahu artinya/ perjaka istrinya empat/ jiwa yang mulia
dan luhur/ itu istrinya empat//
11. Purba langgeng misésa sakalir/ kang jejuluk napsu mutmainah/ nyawa
rahmani arané/ tegesé mangan iku/ saben dina teksih angelih/ iku
sembahyangira/ yèn sira nora wruh/ marang wewengkoning salat/
makripaté mangan sapisan maregi/ wareg slawasing gesang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
10
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Dat abadi yang menguasai semua/ bernama napsu mutmainah/ nyawa
rahmani sebutannya/ artinya makan itu/ tiap hari masih lapar/ sebetulnya
salat kamu/ jika kamu tidak mengetahui/ pada makna salat/ makrifatnya
itu makan sekali membuat kenyang/ kenyang selama hidup//
12. Sira yèn wus bisa salat kaji/ wus katingal jroning pancamaya/ pasthi
wareg salawasé/ cébol ngungkuli gunung/ andhegena aywa ginupit/
tegesé mbok limaran/ gringsing wayang iku/ sentèg pisan nulya pisan/
sentèg pindho anigas napas siréki/ manjing pindhoné medal//
Jika kamu sudah bisa salat haji/ sudah terlihat isinya lima bayangan/ pasti
kenyang selamanya/ cebol yang mengungguli gunung/ hentikan jangan
digubah/ yang dimaksud mbok limaran/ berbatik gringsing wayang/
menyentak sekali lalu selesai/ menyentak kedua memutus nafasmu/
masuk kedua lalu keluar//
13. Déné lumpuh angideri bumi/ yèn aturu yektiné supena/ weruh negara
doh-adoh/ tegesé damar murub/ tanpa sumbu puniku kaki/ Dat mutelak
katingal/ endi sumbunipun/ taru ijo tanpa wreksa/ tegesipun cahya kang
sumrambah kaki/ marang badan sadaya//
Adapun orang lumpuh mengitari bumi/ ketika tidur lalu bermimpi/ melihat
negara di segala penjuru/ maksud lampu menyala/ tanpa sumbu itu/ yang
terlihat adalah dat mutlak/ dimana sumbunya/ daun hijau tanpa pohon/
artinya cahaya yang menjalar/ ke seluruh tubuhmu//
14. Kekayoné marang insan kamil/ sayektiné pilih kang uninga/ kang kaétung
mung nyatané/ ngangsu pikulan banyu/ sejatiné uripirèki/ dadi osiking
manah/ ing salaminipun/ dadya Malékat Mukarab/ pangrasané Malaékat
Mukarabi/ iya néng awang-awang//
Pengharapan pada insan kamil/ sebetulnya sedikit yang tahu/ yang
terhitung adalah kenyataan/ menimba dengan pikul air/ sesungguhnya
hidupmu/ jadi penggerak hati/ selamanya/ jadilah malaikat muarab/
kehidupan malaikat muarab/ cuma di angan-angan//
15. Sejatiné pan aneng siréki/ apék geni sarwi adedamar/ ingsun tuturi jatiné/
sira salaminipun/ angulati iman kang suci/ tegesé iman mulya/ insan kamil
iku/ pan wus tetep anéng sira/ déné kodhok angemuli lèngé kaki/ kodhoké
jasadira//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
11
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Sesungguhnya ada pada kalian/ mencari api dengan lampunya/ saya
ceritakan sesungguhnya/ kamu selamanya/ melihat iman suci/ yaitu iman
mulia/ insan kamil itu/ karena sudah menyatu dalam dirimu/ adapun katak
menyelimuti liangnya/ yang menjadi katak jasadmu //
16. Elèngipun Muhammad akiki/ déné wrangka kang manjing curiga/ ingsun
tuturi jatiné/ kala sira manekung/ amaladi samadi ening/ tegesé bangsa
rangka/ jasadira kulup/ kerisé isining raga/ yèn wus kamil dènira semadi
ening/ pasthi salin dadaran//
Liangnya itu Muhammad hakiki/ adapun sarung keris yang masuk dalam
keris/ saya ceritakan sesungguhnya/ ketika kamu berdoa/
mengheningkan cipta/ artinya sarung keris/ itu badanmu/ kerisnya berisi
badan/ jika sudah sempurna sewaktu kau mengheningkan cipta/ pasti
berganti ujian//
17. Déné prau angemot jaladri/ baitané iku jasadira/ insan kamil segarané/
kuda ngrap tegesipun/ ing pandengan ingsun jarwani/ tegesé kéhing rasa/
rasa kang pinunjul/ rasa Jawa rasa Arab/ pandengané yekti marang insan
kamil/ iku purwaning rasa//
Adapun perahu memuat air laut/ perahu itu ragamu/ insan kamil lautnya/
kuda lari kencang artinya/ dalam kandang saya jelaskan/ artinya
banyaknya rasa/ yang utama/ rasa Jawa dan Arab/ ibaratnya pada insan
kamil/ itu asalnya rasa//.
18. Tapaké kontul nglayang puniki/ tegesipun dènira anglayang/ nora arah
nora enggon/ tan rupa warna iku/ ulatana tapakiréki/ insan kamil punika/
taraké kang tuhu/ kang kakang barep punika/ pambarepé kang aran
nyawa rahmani/ iku ratuning nyawa//
Tapak kaki bangau yang terbang itu/ sesungguhnya saat kamu terbang/
tanpa arah tanpa tempat/ tanpa rupa itu/ lihatlah telapakmu ini/ insan
kamil itu/ sinarnya yang nyata/ kakak tertua itu/ tertuanya disebut nyawa
rahmani/ yaitu rajanya nyawa//
19. Kakangané yekti neptu gaib/ kang pinandeng jroning lapal Akbar/ iku
awasena radèn/ wuragil adhinipun/ wuragilé nyawa nabati/ adhinipun
amira/ tegesipun pancur/ ingkang datanpa telaga/ uripira telagané iku
kaki/ iku Srinataningrat//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
12
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kakaknya sesungguhnya lahirnya yang gaib/ yang dilihat dalam bunyi
akbar/ itu amatilah raden/ adiknya termuda/ adiknya itu nyawa nabati/
adiknya berbilang/ arti air pancuran/ yang diterima telaga/ hidupmu itu
adalah ibarat telaga/ itulah sang raja//
PUPUH IV
SINOM
1. Tapaké kontul ngelayang/ iku sejatiné santri/ angaji mring Surabaya/
amrih sampurnaning pati/ yèn sira angrasani/ ngélmu rasa kang pinunjul/
teka wedi misésa/ dinalih yèn ngélmu singkir/ iya iku polahé ajrih ing
udan//
Jejak burung bangau terbang/ itu sebenarnya santri/ belajar di Surabaya/
agar memperoleh kesempurnaan kematian/ jika kamu membicarakan/
ilmu rasa yang unggul/ langsung takut pada yang maha menguasai/
disangka kalau ilmu sihir/ itu tandanya takut pada hujan//
2. Rahadèn Suryasasmita/ branténg tyas nawang nampani/ tingal karacut
sadaya/ nulya pamit mintar aglis/ wonten ariné malih/ Purwakusuma
jejuluk/ prajané Madyantara/ semana rahadyan pekik/ kéwran ing tyas
kitabé Murabsaidnya//
Murabsaidnya
Raden Suryasasmita/ gembira hati menerima/ semua sudah dikuasai /
segera pamit pergi/ ada lagi adiknya/ Purwakusuma namanya/
kerajaannya di Madyantara/ ketika itu raden yang tampan/ sedang
bingung mengerti kitab Murabsaid//
3. Ing wanci pukul sadasa/ nulya rahadyan lumaris/ umarek marang ing
rama/ datan kawarna ing margi/ Kabuwanan wus prapti/ sang tapa anuju
lungguh/ rahadyan sigra prapta/ sang tapa ngandika aris/ anak ingsun
dèn-kapareng ingkang arsa//
Pukul sepuluh /segera raden berjalan pelan/ menghadap pada ayahnya/
tidak diceritakan di jalan/ sudah sampai di Kabuwanan/ Sang Tapa
sedang duduk/ putranya segera datang/ sang pertapa berkata pelan/
anakku silahkan mendekat//
4. Rahadyan gya awotsekar/ matur mring rama sang yogi/ rama kawula
miyarsa/ Kitab Masailah nenggih/ kathah kang mungel tulis/ jroning Kitab
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
13
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Sualipun/ awit rukuning Islam/ kawula dèrèng udani/ myang parluné kang
rama aris ngandika//
Raden Purwakusuma segera menghormat/ bicara pada ayah sang guru/
ayah saya mengetahui/ Kitab Masailah itu/ banyak yang dibicarakan/
dalam kitab pertanyaannya/ tentang rukun Islam/ hamba belum mengerti/
serta kegunaannya/ sang ayah pelan berkata//
5. Déné pikukuhing Islam/ lelima kathahiréki/ ingkang dhingin iku sadat/
salat ingkang kaping kalih/ ping tiga jakat nenggih/ pasa Ramelan puniku/
iku kaping sakawan/ kaping lima munggah kaji/ tegesipun sadat kang
pasthi sapisan//
Adapun rukun Islam/ berjumlah lima/ pertama itu membaca sahadat/ yang
kedua salat/ ketiga itu zakat/ puasa ramadhan itu /itu yang keempat/
kelima naik haji/ maksudnya sahadat yang pertama//
6. Dudu sadat ing wawacan/ rupané sadat kang pasthi/ iku sira ulatana/
kang jejuluk insan kamil/ Lintang Johar raneki/ jroning Johar iku Rasul/
yèn sira tan uninga/ sahadat kang pasthi yakin/ sayektiné durung bisa
maca sadat//
Bukanlah sekedar bacaan sahadat/ wujudnya syahadat yang pasti/ itu
kamu amatilah/ yang disebut insan kamil/ bintang kejora namanya/ di
dalam kejora itu rasul/ kalau kamu belum tahu/ yakin sahadat itu/
sesungguhnya belum bisa membaca sahadat//
7. Wekasané durung Islam/ déné ingkang kaping kalih/ iku jenenging asalat/
sakawan kathahiréki/ wus ta ingkang rumiyin/ salat saréngat panutup/
dakim salat tarékat/ déné salat ismualim/ sajatiné ingaran salat kakékat//
Akhirnya belum Islam/ adapun yang kedua/ itu yang dinamakan salat/
jumlahnya ada empat/ yang dahulu kali/ salat syariat penutup/ daim salat
tarekat/ salat ismualim/ sesungguhnya itu salat hakekat//
8. Salat kaji tegesira/ salaté makripat ening/ yèn sira wis bisa misah/ mring
béda-bédaning tunggal/ iku sampurna jati/ yèn sira durung wruh iku/
angur baya turona/ ping tiga wéh jakat iki/ tegesipun aloma sariranira//
Salat haji artinya/ salatnya makripat rohani/ jika kamu mampu
memisahkan/ perbedaan dalam kesatuan/ itu sudah sempurna / jika kamu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
14
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
belum tahu/ lebih baik tidur saja/ yang ketiga memberi zakat/ artinya
kemurahanmu//
9. Artiné wong bangsa loma/ yèn turu bisaa mati/ yèn kaésthi atangia/
nembaha marang Hyang Widhi/ kang aran salat kaji/ lakokna sajroning
dalu/ iku tandha yèn loma/ puasa Ramelan kaki/ sun jarwani tegesé pasa
Ramelan//
Artinya orang pemurah itu/ jika kamu tidur seperti mati/ namun jika niat
tentu bisa bangun/ berdoalah pada Tuhan/ yang namanya salat haji itu/
lakukan pada malam hari/ itulah tanda orang pemurah/ puasa ramadhan
itu/ saya jelaskan arti puasa ramadhan//
10. Nadyan pasa saben dina/ yèn sira arsa semédi/ marang ing lalétul kodar/
kang jejuluk roh ilapi/ kerumin alpisahri/ warna ingkang luwih bagus/ iku
dipunwaspada/ kaping lima munggah kaji/ iya marang sajeroné ing
Bétolah//
Meski kamu tiap hari puasa/ jika kamu ingin bersemedi/ pada lailatul
qodar/ yang disebut roh ilafi/ karumin alfisahri/ wujud yang lebih bagus/
maka hati-hatilah/ kelima yaitu naik haji/ yaitu di dalam baitullah//
11. Sing sapa wongé amunggah/ ing Betolah iku kaki/ aningali Ajar Aswat/
dadi ilang dosanéki/ lan malih sun jarwani/ rukuné sadat puniku/ iya
patang prakara/ tasdik taklim kurmat iki/ lan tilawat bangsa tasdik
tegesira//
Siapa saja yang naik/ ke rumah Tuhan itu nak/ jika melihat Hajar Aswat/
jadi hilanglah dosamu/ dan saya terangkan lagi/ rukun sahadat itu/ ada
empat perkara/ tasdik taklim hormat/ dan bertilawah tasdik itu
maksudnya//
12. Tasdik angestokken uga/ marang Pangèran kang luwih/ ping kalih mring
rupa-rupa/ yèn ngrungu tuwin ningali/ émuta ismualim/ bangsa taklim
tegesipun/ ngegungken ing Pangèran/ aja sira ngrasa jati/ lan malihé
ngegungena ngélmu dira//
Tasdik juga berbakti/ pada Tuhan/ kedua hal yang beraneka macam/ jika
mendengar dan melihat/ ingatlah pada ismualim/ taklim berarti/
mengagungkan nama Tuhan/ janganlah kamu merasa benar/ dan lagi
mengagungkan kepandaianmu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
15
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
13. Ping tiga ingaran kurmat/ tegesé kurmat puniki/ memulé ing ngélmunira/
ping kalih marang Hyang Widhi/ yèn rerasaning ngélmi/ iya becik
enggonipun/ wong memulé Hyang Suksma/ aja pegat dhikir ati/ barang
tingkah aja lali mring kang murba//
Ketiga disebut hormat/ arti hormat itu/ memuliakan ilmu kamu/ kedua
pada Tuhan/ jika berbicara mengenai ilmu/ juga baik tempatnya/ orang
yang memuliakan Tuhan/ jangan berhenti untuk selalu zikir/ segala
tindakan jangan lupa pada Tuhan yang maha kuasa//
14. Ping sakawan tilawat/ manut mareng kanjeng nabi/ iku lakuné saréngat/
aja sira nyulayani/ yèn sira nyulayani/ yekti rusak ngélmunipun/ rahadyan
matur nembah/ kawula umatur malih/ nyuwun jarwa bédané iman lan
Islam//
Yang keempat tilawah/ patuh pada nabi/ itulah jalannya syariat/ janganlah
kamu menyimpang/ sebab jika kamu menyimpang/ ilmu kamu sungguh
rusak/ raden menghormat/ saya bertanya lagi/ minta diterangkan
perbedaan iman dan Islam//
15. Yèn pisah pundi kang pisah/ tuwin yèn nunggila nenggih/ ngandika Sèh
Ngabdulsalam/ sarwi gumujeng aririh/ tegesé iman niki/ rong prakara
kathahipun/ dhingin iman tarékat/ iman makripat ping kalih/ sun jarwa
dunungé satunggal-satunggal//
Jika berbeda mana perbedaannya/ dan sebaliknya jika bersatu/ Seh
Abdulsalam berkata/ sambil tertawa pelan/ artinya iman/ ada dua perkara
jumlahnya/ pertama iman tarekat/ kedua iman makripat/ saya jelaskan
asalnya satu persatu//
16. Tegesé iman tarékat/ sajroning Darusalami/ yaiku ratuning barang/
jejuluknya wa rahmani/ yaiku iman tasdik/ anama ikral kang lungguh/ ing
nagri Darusalam/ iku kawruhana kaki/ yèn tan wruha sira iku durung
Islam//
Iman tarekat berarti/ di dalam Darusalam/ ada rajanya semua/ disebut
warahmani/ yaitu iman tasdik/ bernama ikral yang berada/ di negeri
Darusalam/ itu mengertilah kamu/ jika tidak tahu berarti belum Islam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
16
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
17. Tegesé iman makripat/ kang jejuluk insan kamil/ kang adhaton
Bandarulah/ iku sira dèn-patitis/ yèn sira tan ngawruhi/ iman rong prakara
iku/ dadi kéblating salat/ kang pinandeng jroning takbir/ lungguhipun kang
lapal Allahu Akbar//
Maksudnya iman makripat/ disebut insan kamil/ yang menghuni
Bandarullah/ hendaknya kamu yang teliti/ sebab jika tidak tahu/ dua
perkara iman/ yang menjadi kiblatnya salat/ yang terdapat dalam takbir/
tempatnya yang berbunyi Allahu Akbar//
18. Tegesé kang aran Islam/ wicara kitab Juwahir/ al islamu lapalira/ pan
antaslimu Illahi/ maknané sun jarwani/ utawi Islam puniku/ yektiné pasrah
jiwa/ raganira iku kaki/ marang Allah kang amurba kang masésa//
Artinya yang dinamakan Islam/ menurut kitab Juwahir/ bunyinya al
Islamu/ antaslimu Illahu/ saya terangkan maksudnya/ atau Islam itu/
sesungguhnya berserah diri jiwa/ ragamu itu nak/ kepada Tuhan yang
menguasai segalanya//
19. Pasrah polah lawan tingkah/ yèn ngrungu tuwin ningali/ muni meneng
lawan muna/ saking ati ngrasa takbir/ ngrasaa yèn kebalik/ barang polah
tingkahipun/ mokal yèn mangkonoa/ nanging sajatiné yekti/ tingkahira
kakanthèn tan pisah sira//
Berserah diri tingkah laku/ jika mendengar dan melihat/ diam dan bicara/
sesungguhnya dalam hati mengucapkan takbir/ merasalah kalau terbalik/
segala tingkah lakumu/ mustahil kalau begitu/ namun sesungguhnya/
tingkah lakumu ujudnya tidak bisa kamu pisahkan//
PUPUH V
KINANTHI
1. Sang tapa malih amuwus/ iku rasakena kaki/ rahadyan matur sandika/
mundur sarwi nuwun pamit/ putra sangking parikanan/ marek ing rama
sang yogi//
Sang Tapa berkata lagi/ rasakanlah nak/ sang raden mengiyakan/
mundur mohon pamit/ lalu putra dari Parikanan/ mendekat pada Seh
Abdulsalam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
17
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
2. Sèh Ngabdulsalam amuwus/ radèn dika pareng ngarsi/ radèn majeng
awot sekar/ sang tapa ngandika aris/ kulup apa karsanira/ énjang-énjang
prapténg ngriki//
Seh Abdulsalam berkata/ kamu silahkan mendekat/ raden mendekat/
sang guru berkata lembut/ nak apa keinginanmu/ pagi-pagi datang
kesini//
3. Kang putra aris umatur/ kula rama wau latri/ adolan marang padésan/
wonten sujalma satunggal/ kalangkung kabisanira/ kawula dipuntakéni//
Sang putra lembut berkata/ saya semalam/ bermain ke pedesaan/ ada
seseorang/ sangat pandai/ saya ditanya//
4. Makaten pitakénipun/ sipat ingkang kalih dési/ pisah kumpulé punika/
tuwin dunungé néng ragi/ kang rama aris ngandika/ mengko sira sun
tuturi//
Begini pertanyaannya/ sifat duapuluh/ pisah dan kumpulnya itu/ serta
asalnya dari badan/ sang rama lembut bicara/ nanti saya jelaskan//
5. Déné sipat kang rong puluh/ wujud kidam baka iki/ myang lilkawadisi ika/
wakiyamu binapsihi/ wahdaniyat lawan kodrat/ iradat ngélmu kayati//
Adapun sifat duapuluh itu/ Wujud kidam baka/ serta lil hawadisi/
kiyamuhu binafsihi/ Wahdaniyat dan kodrat/ iradat ilmu dan hayat//
6. Samak basar kalam iku/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ sampun jangkep kalih dasa/ sun cendhakké baé
kaki//
Sama’ Basar kalam itu/ kodiran dan muridan/ al iman kayan sami’an/
basiran muta’aliman/ saya pendekkan saja//
7. Wujud dadi badan alus/ kodam jisim baka daging/ lil kawadisi menika/
dadi ototira kaki/ wakiyamu binapsihya/ dadi getih warni-wani//
Wujud itu badan halus/ kodam badanmu baka itu daging/ lil hawadisi
adalah ototnya/ kiyamuhu binafsihi/ adalah darah yang berwarna//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
18
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
8. Wahdaniyat dadi balung/ kodrat budinira kaki/ iradat karep kang nyata/
ngélmu sikilira nenggih/ kayat ati sir punika/ samak limpanira kaki//
Wahdaniyat jadi tulang/ kodrat itu budimu/ iradat keinginan yang nyata/
ilmu itu kakimu/ hayat menjadi bagian hati/ sama’ adalah limpanya//
9. Basar pusuh kalam jantung/ kodiran kaketeg néki/ muridan gaginjelira/
ngaliman atimu yekti/ kayan getih putih iya/ samingan getih kang kuning//
Basar itu hati kalam itu jantung/ kadiran itu detak jantungnya/ muridan itu
ginjal/ al iman itu hati/ kayan itu darah putih/ sami’an itu darah kuning//
10. Basiran iku dumunung/ getih ingkang ijo kaki/ mutaaliman punika/ dadi
ilatira kaki/ wus kumpul sakèhing sipat/ kabèh dumunung néng ragi//
Basiran itu tempatnya/ darah berwarna hijau/ mutaaliman itu/ menjadi
lidahmu/ sudah kumpul semua sifatnya/ semuanya berada di dalam
badan//
11. Déné sipat kang rong puluh/ kumpul dadi catur nenggih/ kang dhingin
sipat napsiyah/ sipat salbiyah ping kalih/ sipat mangani ping tiga/ kaping
pat makna wiyati//
Adapun sifat duapuluh itu/ dikumpulkan menjadi empat/ pertama sifat
napsiah/ kedua sifat salbiah/ ketiga sifat mangani/ keempat maknawiyah//
12. Sun jarwani pencaripun/ dumukané siji-siji/ sipat napsiyah punika/ wujud
ingkang anduwéni/ salbiyah duwé lelima/ kidam baka kawadisi//
Saya jelaskan uraiannya/ dirinci satu persatu/ sifat napsiah itu/ yang
punya wujud/ salbiah punya lima/ yaitu kidam baka lil hawadisi//
13. Kaping paté wakiyamu/ ping lima wakdaniyati/ mangani pitu kathahnya/
kodrat iradat lan ngélmi/ kayat samak basir kalam/ iku jangkep kasaptéki//
Keempat itu kiyamuhu binafsihi/ kelima itu Wahdaniyat/ mangani
banyaknya tujuh/ kodrat iradat dan ilmu/ hayat sama’ Basar kalam/ genap
tujuh jumlahnya//
14. Maknawiyah duwé pitu/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ ana déné sipat papat/ riningkes dadi kekalih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
19
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Maknawiah punya tujuh/ kodiran dan muridan/ al iman kayan dan
sami’an/ basiran mutaaliman/ adapun sifat keempat/ diringkas jadi dua//
15. Istipar Istikna iku/ sajatiné sun jarwani/ tegesé bangsa istipar/ kang
anembah kang amuji/ déné kang aran istikna/ kang sinembah kang
pinuji//
Istigfar an istiqna/ sesungguhnya saya jelaskan/ yang dimaksud istigfar/
yaitu yang menyembah dan memuji/ adapun istiqna itu/ yang disembah
dan dipuji//
16. Déné sipat loro iku/ riningkes dadi sawiji/ iya anéng jisim wahdat/ lapal
Allah dadi néki/ iku sira kawruhana/ sakawan kurupé singgih//
Adapun kedua sifat itu/ diringkas jadi satu/ yang ada dalam badan kasar/
menjadi bunyi Allah/ hendaknya kamu ketahui/ empat huruf yang mulia//
17. Papat dumunung siréki/ alip dadi insan kamil/ lam awal dadi adiyat// lam
akir wakdal puniki/ èhé dadi wakidiyat/ ana malih kang ginupit//
Keempat asalmu itu/ alif adalah insan kamil/ lam awal jadi akhadiyat/ lam
akhir jadi wahdal/ huruf ha jadi wahadiyat/ ada lagi yang digubah//
18. Sipat sakawan puniku/ jalal jamal kamal iku/ kaping paté sipat kahar/ jalal
dadi aksara lip/ jamal dadi lam kang awal/ kamal dadi lam kang akir//
Sifat empat itu/ yaitu jalal jamal kamal/ yang keempat itu kahar/ jalall jadi
huruf alif/ jamal jadi huruf lam awal/ kamal jadi lam akhir//
19. Déné sipat kahar iku/ kurup èhé dadinéki/ yèn sira nora weruha/ kurup
kang mangkono kaki/ durung weruh ing uripnya/ yèn weruh rasané
manis//
Adapun sifat kahar itu/ menjadi huruf ha/ jika tidak tahu/ huruf seperti itu/
belum tahu hidupnya/ jika tahu sungguh manis rasanya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
20
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
PUPUH VI
DHANDHANGGULA
1. Iku kaki poma dèn-patitis/ surasané sipat kalih dasa/ dadi uripira kabèh/
Radèn kalangkung nuwun/ mundur saking ngarsa sang yogi/ wonten
putra satunggal/ langkung wasisipun/ ingkang wisma sing gapura/ majeng
marek sang tapa ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Itu tadi harap dimengerti/ makna sifat dua puluh itu/ menjadi pedoman
hidup kalian semua/ sang raden berterima kasih/ mundur dari hadapan
gurunya/ ada seorang putra/ lebih pandai/ yang tinggal di Gapura/ maju
menghadap ki Seh berkata lembut/ duduklah kamu nak//
2. Radèn kang srah majeng awotsari/ mring sang kiyai Sèh Ngabdulsalam/
melas asih ing aturé/ rama kawula matur/ tuduhena rasaning ngélmi/
saréngat lan tarékat/ kakékat makripat/ yèn béda pundi bédanya/ tuwin
tunggil sang tapa ngandika aris/ dhingin ngélmu tarékat//
Raden maju dengan pelan/ menghadap Seh Abdulsalam/ halus tutur
katanya/ ayah hamba yang berbicara/ tunjukkan maknanya ilmu/ syariat
tarekat/ hakekat dan makripatnya/ kalau beda dimana letak
perbedaannya/ Sang Tapa pelan berujar/ yang pertama itu ilmu tarekat//
3. Sun jarwani caritané kaki/ kitab usul ingkang amicara/ tarékat iku arané/
mangarep anapsahu/ wahdat
wahda ngaran pra bahu singgih/ sapa wruh ing
awaknya/ temen-temen weruh/ marang kang murba misésa/ wiwitané
saking asalira kaki/ kang nembelas prakara//
Saya jelaskan ceritanya/ dari kitab asal yang mengatakan/ tarekat itu
sebutannya/ di depan nafsunya/ wahdat dinamakan derajat yang mulia/
siapa yang tahu terhadap badannya/ benar-benar tahu/ pada yang
menguasai dunia/ asalnya dari diri kamu/ yang enam belas perkara//
4. Kang kariyin iku bangsa jisim/ asalipun saking wahidiyat/ wewolu iku
kathahé/ saking bapa karuhun/ pan sakawan kathahiréki/ otot bebalung
iya/ wulu lawan sungsum/ saking biyung kulitira/ getih daging sakawan
jeroan singgih/ jangkep wolung prakara//
Pertama itu adalah raga/ berasal dari wakidiyat/ ada delapan jumlahnya/
dari bapaknya/ ada empat jumlahnya/ yaitu otot tulang/ rambut dan
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
21
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
sumsum/ dari ibu kulitnya/ darah daging dan organ dalam/ lengkap
jumlahnya delapan//
5. Ana déné gegawaning Widhi/ kathahipun pan wolung prakara/ sing
wahdat iku asalé/ ngalam insan jejuluk/ suksma purba ingkang rumiyin/
dadi pikir kang nyata/ lungguhira iku/ adarbé lapal satunggal/ aran napsu
luamah pinurwa malih/ kang aran suksma purba//
Adapun bawaan dari Tuhan/ ada delapan perkara/ yang wahdat itu
asalnya/ disebut alam insan/ pertama sukma purba/ menjadi akal yang
nyata/ kedudukannya itu/ mempunyai satu ucapan/ disebut nafsu luamah
dimulai lagi/ juga dinamakan jiwa yang awal//
6. Ajejuluk Jeng Iman Kanapi/ kala madhep marang ing Bétolah/ loring
ngebét ing wismané/ yekti madhep mangidul/ dina Wagé ingkang darbéni/
ireng rupané nyata/ yèn adéwa kulup/ Bathara Wisnu ranira/ apan dadi
iya Malaékat bumi/ yèn ingutus Hyang Suksma//
Dinamakan Iman Hanafi/ ketika menghadap ke Baitullah/ letaknya di
sebelah utara/ sungguh menghadap selatan/ hari Wage yang punya/
warnanya hitam/ jika dewa kamu/ bernama dewa Wisnu/ menjadi
malaikat bumi/ yang diperintah oleh Tuhan//
7. Ajejuluk ati Jabarail/ kala anéng sajroning kadatyan/ Hyang Suksma
Murba arané/ pan duwé pintu agung/ kala miyos angemban kapti/ jatiné
ingkang lawang/ tutukira kulup/ saking ngriku wedalira/ lamun sira
angucap basa kang becik/ sangkané saking purba//
Dinamakan hati Jibril/ ketika ada dalam istana/ sebutannya adalah yang
Maha Menguasai/ yang punya pintu agung/ saat lewat mengemban
kehendak/ sesugguhnya pintu itu/ adalah mulut kamu/ dari situlah
keluarnya/ jika kamu berbicara hal yang baik/ itu asalnya dari jiwa//
8. Lamun sira muwus ala kaki/ iya iku saking baturira/ kang aran Luamah
mangké/ nenggih karemanipun/ Ki Luamah turu lan bukti/ srengen myang
reruntikan/ sakaremanipun/ nanggulang mring kabecikan/ mung karemé
sabarang kang dadi runtik/ andadra ngombra- ambra//
Jika ucapanmu buruk/ asalnya dari pembantumu/ yaitu dinamakan
luamah/ yaitu kesukaannya/ hanya tidur dan makan/ marah dan sakit hati/
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
22
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
kesukaannya/ menghalangi kebaikan/ kegemarannya
mengakibatkan amarah/ maka akan menjadi-jadi//
hal
yang
9. Ana déné ingkang kaping kalih/ suksma langgeng iku aranira/ dadi akalira
anggér/ alungguh anéng ngriku/ yèn imana Iman Maliki/ wisma sakulon
Kakbah/ yèn déwaa kulup/ ingaran Sang Kamajaya/ apan kuning dina
Pon ingkang marengi/ kala ngemban paréntah//
Adapun yang kedua/ dinamakan sukma langgeng/ menjadi akalmu/
duduk di situ/ diibaratkan iman maliki/ tempatnya disebelah barat kabah/
jika itu dewamu/ dinamakan dewa Kamajaya/ warnanya kuning dan
kebetulan harinya Pon/ ketika menjalankan perintah//
10. Ajejuluk Malékat Mikail/ apan dadi malaékat toya/ darbé bala satunggalé/
amarah namanipun/ andarbéni pintu anenggih/ iya ing kupingira/ artiné
pangrungu/ sun jarwani iku uga/ basa kang ala lawan basa kang becik/
suksma langgeng kang tampa//
Dinamakan Malaikat Mikail/ jadi malaikat air/ punya teman satu/ bernama
amarah/ mempunyai pintu/ yaitu ada di telingamu/ artinya kalau
mendengar/ saya jelaskan itu juga/ hal yang buruk maupun baik / yang
menerima itu sukma langgeng//
11. Ki Amarah tan purun nampani/ yèn angrungu marang kabecikan/ milih
ingkang ala baé/ ingkang basa tan patut/ sayektiné kang dènkaremi/
remenéki amarah/ ngumpet nora purun/ nanggulang mring kabecikan/
mung karemé cipta kang sajroning ati/ mrih wuru kang lalakyan//
Ki amarah tidak mau menerima/ jika mendengar hal yang baik/ lebih
memilih yang buruk saja/ ucapan yang tidak patut/ justru jadi
kesukaannya/ kesukaannya nafsu amarah/ yaitu tidak mau sembunyi/
senang menghalangi hal yang baik/ kesenangannya membujuk hati/
untuk mabuk pada hal-hal yang mentah//
12. Kaping tiga kawuwusa malih/ ingkang mijil saking alam insan/ suksma
wasésa arané/ budinira satuhu/ ingaranan wasésa kaki/ ing ngriku
lungguhira/ yèn imana kulup/ Iman Kambali ranira/ dina Paing abang
rupanira nenggih/ kala ngemban paréntah//
Saya terangkan lagi yang ketiga/ yang keluar dari alam insan/ sebutannya
sukma wasesa/ sesungguhnya budimu/ dinamakan wasesa/ sebab disitu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
23
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
tempatnya/ jika imannya/ Iman Hambali namanya/ harinya Pahing
warnanya merah/ ketika menjalankan perintah//
13. Ajejuluk Malékat Ngisrapil/ rikala sajroning kadhatiyan/ suksma wasésa
arané/ malékat angin putus/ andarbéni pintu anenggih/ iya paningalira/
palawanganipun/ saking ngriku wedalira/ lamun sira ningali basa kang
becik/ wasésa ingkang tampa//
Dinamakan malaikat Israfil/ ketika di dalam istana/ disebut sukma
wasesa/ malaikat ahli Angin/ mempunyai pintu/ yaitu penglihatanmu/
sebagai pintunya/ disitulah tempat keluarnya/ jika kamu melihat hal yang
baik/ yang menerima sukma wasesa//
14. Ki Supiyah yekti datan apti/ yèn ningali maring kabecikan/ milih ingkang
ala baé/ nenggih karemanipun/ Ki Supiyah ingsun jarwani/ sakéhing
pepéngénan/ panasten puniku/ panas baran lakunira/ ambuntoni marang
ati ingkang becik/ marang ing kawaspadan//
Ki Supiyah Sungguh tidak mengkehendaki/ jika melihat sesuatu yang
baik/ memilih hal yang buruk/ sungguh kesukaannya/ Ki Supiyah saya
terangkan/ segala keinginannya/ suka marah/ gampang marah
tingkahnya/ menyumbat hati yang baik/ pada kewaspadaan//
15. Déné ingkang kaping catur nenggih/ suksma luhur ingkang dadi iman/
pan ing ngriku kadhatoné/ kakasihé Hyang Agung/ ajejuluknya dharah
mani/ iku retuning nyawa/ pepatih satuhu/ pan ingaken rasaning Dat/
kang misésa sakéhing kang wadya alit/ mila ingaran iman//
Adapun yang keempat yaitu/ sukma luhur jadi iman/ karena di situ
istananya/ kekasih Tuhan/ bernama darah mani/ itu intinya nyawa/ wakil
sesungguhnya/ karena disuruh intinya Dat/ yang menguasai rakyat kecil/
maka dinamakan iman//
16. Yèn ingaran déwaa ta kaki/ Mahadéwa Legi dinanira/ aputih iku rupané/
dina Legi dumunung/ ngalim aran Ngijrail nenggih/ bénjang dinten
kiyamat/ amundhuti gupuh/ mring sakéhing nyawa suksma/ ingkang
anèng jroning ati jiwa jisim/ kang nyampurnakken raga//
Kalau dinamakan dewa itu/ Mahadewa harinya Legi/ warnanya itu putih/
asalnya hari Legi/ yang alim namanya Ijrail/ nanti pada hari kiamat/
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
24
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
mengambil nyawa/ pada kebanyakan nyawa/ yang ada di dalam hati jiwa
raga/ yang menyempurnakan raga//
17. Nyawa ingkang aneng kulit daging/ nyawa balung lawan nyawa erah/
nyawa wulu nyawa otot/ pan darbé pintu agung/ ing gerana ingkang
sejati/ darbé bala satunggal/ tan sulayèng kayun/ apa karsané kang iman/
mutmainah tan arsa amis lan bacin/ purwa mijiling sastra//
Nyawa yang ada di kulit daging/ nyawa tulang dan nyawa darah/ nyawa
rambut nyawa otot/ karena punya pintu yang agung/ di hidung
sesungguhnya/ punya satu teman/ tak berbeda dalam tujuan/ apa
kehendaknya iman/ mutmainah tidak berasa amis dan bacin/ awal
munculnya ajaran//
PUPUH VII
MIJIL
1. Sampun tamat asalira kaki/ tuduh kang mangkono/ tarékaté misih ana
malih/ bangsanira tetelu prakawis/ mangké sun jarwani/ wiji-wijinipun//
Sudah selesai asalmu nak/ petunjuk yang demikian itu/ tarekatnya masih
ada lagi/ seperti itu ada tiga perkara/ nanti saya terangkan/ satu persatu//
2. ingkang dhingin bumi dadi jisim/ déné kang kapindho/ banyu dadi getihira
anggér/ ping teluné iku bangsa angin/ napasira kaki/ tanapas lan nupus//
Pertama bumi adalah badan/ adapun yang kedua/ air jadi darah kamu/
ketiga itu angin/ nafasmu nak/ tidak bernafas dan mati//
3. Kaping paté iku bangsa api/ dadi cahyani
AAK culture library I Javanese Manuscripts
SERAT SULUK NGABDULSALAM
PUPUH I
DHANDHANGGULA
1. Mangun sabda binarunging gendhing/ amurwaka kang parasèng rasa/
madu sarkara sekaré/ kasmaran resmiyéngrum/ ing pangruming wardaya
kadi/ satpada mangrès rasa/ mrih praptaning santun/ mangun basa
susilarja/ rèhning arsa mangun caritaning ngélmi/ miwah asaling jagad//
Memulai cerita seirama gending/ permulaan yang menggugah rasa/
tembang dhandhanggula/ membangkitkan gairah asmara/ menyenangkan
hati seperti/ lebah menghisap rasa/ datangnya dengan sopan/ merangkai
cerita dengan indah/ sebab keinginan untuk memulai cerita tentang ilmu/
dan asal mula dunia//
2. Sumarmanya kabrataning asih/ kawuryaning panuksmeng wardaya/ kojah
sing èdi purwané/ pindha prakawiknyéng tembung/ tembung tembang
kang kandel tipis/ miwah kang dawa cendhak/ mandheg lawan laju/
sumedya tumaméng sastra/ kwentar saking dèrèng kawuryaning galih/
mring ri sadaya arsa//
Oleh karena cinta setia/ terlihat jiwa di hati keluar/ cerita yang indah
permulaannya / seperti mengenai susunan kalimat yang serasi/ kalimat
tembang yang tebal dan tipis/ serta panjang pendek/ berhenti dan
berlanjut/ bersiap masuk ajaran/ terkenal karena belum terbuka hati/ pada
semua kehendak//
3. Mintaningsun nenggih ing Hyang Widhi/ kang asipat jalal jamal kahar/
kang amengku ing rat kabèh/ ngudanéni sadarum/ déné kang akiring
dumadi/
dumadi kang sangkan wus kasamar/ Gusti Maha Agung/ ingkang asih
ing akérat/ kang murah ing donya kang tansah pinuji/ kang ngganjar kang
aniksa//
Saya mohon pada Tuhan/ yang mempunyai sifat agung, indah, kuasa/
yang menguasai dunia seisinya/ maha mengetahui semua/ adapun akhir
kejadian/ yang asal sudah tersembunyi/ Tuhan Yang Maha Besar/ yang
mengasihi pada jaman akhir/ maha pemurah di dunia dan selalu dipuji/
yang memberi anugrah dan menghukum//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
1
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
4. Tinengeran kang nulis puniki/ apeparab pun Martadimeja/ kampung
Astana wiyosé/ Nglawiyan dunungipun/ Surakarta kilèn nagari/ anistha
alit mila/ sru kawélas ayun/ marmané kalunta-lunta/ pan tinilar ing bapa
duk maksih alit/ anéng dhusun Prambanan//
Ditandai yang menulis ini/ bernama Martadimedja/ lahir di kampung
Astana/ rumah di Laweyan/ sebelah barat Surakarta/ maka kecilnya
menyedihkan/ sangat membuat iba/ sebab hidupnya terlunta-lunta/
sewaktu kecil ditinggal mati bapaknya/ ketika masih tinggal di
Prambanan//
5. Marsudi tyas amarnéng palupi/ rinesepna sanak kang amaca/ kang
layang akéh pédahé/ wawasen ing jro kalbu/ ywa katungkul amemaoni/
kirang langkung ing sastra/ lan ukaranipun/ ja maoni aja nacad/ luwung
meneng wacanen baé ya becik/ dadi sira utama//
Melatih hati untuk menjadi teladan/ agar diresapi orang yang membaca/
buku ini banyak manfaat/ hayati dalam hati/ jangan terlena dan mencela/
kekurangan dan kelebihan ajaran/ dan kalimatnya/ janganlah mencela/
diam dan bacalah dalam hati sebab itu lebih baik/ agar kamu menjadi
utama//
6. Déné kang wus lumrah mangsa mangkin/ lamun ana dènremeni ika/
angalem katèngkèng-tèngkèng/ lamun ala puniku/ pan sinengit kapatipati/ puniku lamun bisa/ cegahen sadarum/ sampun ngalem lawan nacad/
myang ngrasani ala mring samining jalmi/ myang sanak baturira//
Adapun yang sudah umum saat ini/ kalau ada yang disukai/ akan selalu di
puji / kalau jelek/ akan sangat dibenci/ itu kalau bisa/ cegahlah semua itu/
jangan memuji dan menghina/ serta menggunjing pada orang lain/ dan
dengan sanak saudara//
7. Ngandhut rukun ing ngarep pan becik/ pan ing buri ngrasani kang ora/ iku
sétan upamané/ jaman akir puniku/ kéh ijajil nukmeng mring jalmi/ mila
dipunprayitna/ dènraharjèng kalbu/ saben dina kang kapaksa/ ingkang
émut aja sira kongsi lali/ yèn sira ayun mulya//
Di depannya menjaga kerukunan dengan berharap baik/ padahal di
belakang menggunjingkan hal-hal jelek/ diupamakan setan/ jaman akhir/
banyak setan yang merasuki manusia/ karena itu agar hati-hati/ agar
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
2
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
selamatlah hati/ dengan paksaan tiap hari/ ingatlah dan jangan sampai
lupa/ jika kamu ingin mulia//
8. Waskithanen purwané kang nulis/ dèn anyata sampun kaya-kaya/ giluten
ing surasané/ wawasen ing jro kalbu/ prasudinen ingkang kaésthi/ yèn
olih kanugrahan/ wruh surasanipun/ yèn wus weruh mirantia/ ywa pepéka
dèn gemi angati-ati/ ywa tinggal ing dalilnya//
Ketahuilah dulu yang menulis/ sesungguhnya jangan khawatir/ pelajari
isinya/ resapilah dalam hati/ usahakan niatnya/ jika mendapat anugrah/
tahu maksudnya/ kalau sudah tahu maka bersiaplah/ jangan lengah
hendaknya berhati-hati/ jangan meninggalkan dalilnya//
9. Kang wus lumrahé sanabi wali/ kitab Kur’an tan mung lapal makna/
sejatinipun karsané/ yèn wus wruh dipunkukuh/ pan kekeren
dipunprayogi/ wawasen kang sarira/ mobah mosikipun// saben dina
dènkareksa/ sampun kandheg ing rupa warna samangkin/ tuna yèn tan
weruha//
Sudah sewajarnya seluruh nabi dan wali/ kitab Quran bukan hanya
ucapan yang bermakna/ sesungguhnya itu adalah kehendak Tuhan/ jika
sudah tahu harap dipegang teguh/ jika dipegang teguh akan lebih baik/
ingatlah pada badan/ tingkah lakunya/ teladanilah tiap hari/ jangan silau
terhadap gemerlap dunia/ sebab rugilah jika tidak tahu//
10. Pamintèng sun mring Hyang Maha Luwih/ marang sanak kang
marsudèng maca/ kadugèna sakarsané/ panjanga ingkang umur/ dènjunjunga ing suka singgih/ jinurunga kamulyan/ gung ganjaranipun/
waspadaa panduming tyas/ kinasiha marang Hyang Suksmana Jati/ kang
samar binukaa//
Permintaan saya pada Tuhan/ kepada saudara yang giat membaca/
laksanakan sebisanya/ dipanjangkan umur/ diangkatlah pada kebaikan/
semoga ditunjukkan pada kemuliaan/ besar anugrahnya/ waspadalah
pada nasib hati/ yang dikasihi oleh Illahi/ bukalah yang tersamar itu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
3
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
PUPUH II
ASMARADHANA
1. Kasmaran temen wak mami/ wonten sajuga Pandhita/ ambeg sang tapa
kinaot/ aran Ki Sèh Ngabdulsalam/ karya pamungkas tékad/ adhedhépok
Ardi Catur/ aran dhukuh Kabuwanan//
Bahagia benar saya/ ada seorang pendeta/ watak sang pertapa utama/
pendeta itu bernama Seh Abdulsalam/ bertekad terakhir/ bertempat
tinggal di Gunung Catur/ bernama desa Kabuwanan//
2. Punika jalma utami/ sang tapa tan darbé karya/ among olah dhiri baé/
déné ingkang para putra/ ganti-ganti kang prapta/ warna-warna para
sunu/ wenéh alim lawan jawa//
Dialah manusia utama/ tidak punya pekerjaan/ cuma bertapa saja/
sementara putra-putranya/ datang silih berganti/ bermacam-macam
anaknya/ sebagian sangat alim dan sopan//
3. Kang alim kitabé wegig/ kang jawa suluke limpat/ pasamya bebana
kabèh/ mring rama Sèh Ngabdulsalam/ wonten putra satunggal/
pembarep bagus tyas terus/ bisa mantek lan midekat//
Yang alim ahli kitab/ yang sopan pandai bersuluk/ mereka bersama-sama
datang/ pada Seh Abdulsalam/ ada seorang putra/ tertua sungguh
tampan/ datang dan mendekat//
4. Rahadyan kalangkung alim/ kang awisma Ujung Alang/
Alang radyan putra
pembarebé/ Sasrawardaya waskitha/ ing wanci pukul sapta/ sowan ing
rama sang wiku/ sang tapa anuju lenggah//
Putra paling alim/ bertempat tinggal di Ujung Alang/ sebagai putra tertua/
Sasrawardaya sangat awas/ pukul tujuh/ menghadap ayah sang guru/
sang guru sedang duduk//
5. Kasaru kang putra prapta/ Rahadyan Sastrawardaya/ sang tapa ngandika
alon/ kulup dèn kepareng ngarsa/ radèn majeng awotsekar/ wus tata
dènira lungguh/ radèn putra matur sembah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
4
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Mendadak sang putra datang/ Raden Sasrawardaya/ Sang guru berkata
pelan/ nak silahkan maju/ raden maju menyembah/ setelah duduk/ Raden
menyembah//
6. Kawula anuwun uning/ pratingkahé wong asalat/ hakékat lan makripaté/
saréngat lawan tarékat/ kang kawengku ing salat/ kawula nuwun pituduh/
sang tapa terus ngandika//
Saya ingin tahu/ tingkahnya orang salat/ hakekat dan makripat/ syariat
dan tarekat/ yang terkandung dalam salat/ saya minta petunjuk/ sang
pertapa kemudian berkata//
7. kang dhingin iku pan takbir/ micara parluning salat/ wowulas iku kathahé/
kaping kalih iku niat/ kawengku jroning ikram/ ing kurupé pan wewolu/
kang lapal Allahu Akbar//
Yang pertama takbir/ berbicara tentang kewajiban salat/ itu berjumlah
delapan belas macam/ yang kedua niat/ yang terkandung dalam ikram/
berjumlah delapan huruf/ yang berbunyi Allahu akbar//
8. Kang dhingin aksara alip/ alip kamil aranira/ lam awal kaping kalihé/
martabaté akadiyat/ lam akir kaping tiga/ martabat wahdat dumunung/
aksara ha ping sekawan//
Pertama huruf alif/ sebutannya alif kamil/ yang kedua lam awal/ itu
martabat ahadiyat/ ketiga lam akhir/ tempatnya martabat wahdat/
keempat huruf ha//
9. Wakidiyat kang winarni/ alip kang kaping limanya/ mutakalimun wakité/
kaping nemé kap kabirah/ pitu ba rububiyah/ ré rapingu darajatun/
sampun jangkep kurup astha//
Wakidiyat yang diceritakan/ alif yang kelima/ yaitu muta aliman wakid/
keenam kap kabirah/ ketujuh ba rububiyah/ huruf ra rafihu darajatun/
lengkap sudah delapan huruf//
10. Ping kalih niat puniki/ mukaranahé tetiga/ kitakrul lawan takyiné// kasmu
panejaning manah/ takrul nyataken uga/ anèng jroning kang lapal hu/
takyin wus nyata katingal//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
5
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kedua niat ini/ kebetulan ada tiga/ kitakrul dan takyin/ warna cahayanya
hati/ takrul sesungguhnya/ terkandung dalam huruf ha/ takyin sudah jelas
terlihat//
11. Kang jejuluk insan kamil/ yèn sira nora weruha/ takbir mangkono ta kuwé/
sembahira tanpa karya/ angur baya dolana/ ari aninang-aninung/
aninang aninung/ déné
ingkang kaping tiga//
Yang dinamakan insan kamil/ jika kamu tidak tahu/ bertakbirlah kamu/
doamu tidak berguna/ lebih baik bermainlah/ bersuka ria/ selanjutnya
yang ketiga//
12. Angadeg asaling geni/ sejatiné geni cahya/ kang sumrambah badan
kabèh/ iku sira ulihena/ marang sangkaning cahya/ insan kamil
purwanipun/ kaping pat maca Patékah//
Menghadap asalnya api/ sesungguhnya cahaya api/ yang menjalar
keseluruh tubuh/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya cahaya/ asalnya
insan kamil/ keempat membaca Al fatekah//
13. Wus sun tuturaken dhingin/ amepaki ing sarira/ rukuk kang kaping limané/
kaping nemé tumaninah/ mulané tumaninah/ sajroné sira rukuk/ ulihna
sangkaning barat//
Sudah saya utarakan dahulu/ untuk melengkapi badan/ yang kelima
rukuk/ keenam tumaninah/ maka tumaninah itu/ di dalam kamu rukuk/
kembalikan ketempat asalnya angin//
14. Arukuk asaling angin/ sejatiné angin napas/ anpas lan napas wuwusé/ iku
sira ulihena/ iya sangkaning napas/ akadiyat purwanipun/ kaping pituné
iktidal//
Rukuk pada asalnya angin/ sesungguhnya angin nafas/ anpas dan nafas
ucapannya/ itu kamu kembalikan/ pada asalnya nafas/ permulaannya
akhadiyat/ ketujuh itu ihtidal//
15. Ping wolu tumaninahi/ sajroné sira iktidal/ kaya takbir ukarané/ mila
nganggé tumaninah/ awasta kamil insan/ kaping sanga iku sujud/ ping
sepuluh tumaninah//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
6
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kedelapan itu tumaninah/ ketika kamu ihtidal/ seperti dalam takbir
kalimatnya/ makanya pakai tumaninah/ itu sebutannya insan kamil/
kesembilan itu sujud/ yang kesepuluh tumaninah//
16. Mulané tumaninahi/ jro sujud mulaken toya/ ulihna sangkan parané/
sejatiné getihira/ purwané saking sahdad/ ping sawelas iku lungguh/
kaping rolas tumaninah//
Maka tumananinahlah/ dalam sujud muliakan air/ kembalikan asal
muasalnya/ sesungguhnya darahmu/ berasal dari sahadat/ kesebelas itu
duduk/ keduabelas itu tumaninah//
17. Jroning salat sira linggih/ aja lali tumaninah/ mulané kaya mangkono/
lungguh asaling bantala/ jisimira kang wadhag/ iku bumi kang linuhung/
ulihna mring wakidiyat//
Dalam salat kamu duduk/ jangan lupa tumaninah/ sebab seperti itu/
duduk pada asal tanah/ jasadmu yang kasar/ itu tanah yang dimuliakan/
kembalikan pada wakidiyat//
18. Wus telas asaling mayit/ telulas lungguhé tahyat/ patbelas maca tahyaté/
atakiyat burubanya/ marang kang Maha Mulya/ rerupa dhong arsa
lampus/ Madum Sarpin dadi béka//
Sudah habis asalnya jasad/ tiga belas itu duduknya takhiyat/ empat belas
itu membaca takhiyat/ ahtakhiyat burubannya/ pada Tuhan Maha Mulia/
perwujudan pada kehendak mati/ Makdum Sarpin menjadi susah//
19. Mila kawruhana kaki/ yèn sira nora weruha/ dadi béka salawasé/ urip
miwah yèn palastra/ ingkang kaping limalas/ salawat mring kanjeng rasul/
nembelas tartip muwalat//
Maka ketahuilah/ jika kamu tidak tahu/ akan susah selamanya/ hidup dan
mati/ yang kelima belas/ salawat pada Nabi Muhammad/ enam belas
tartib mualat//
20. Pitulas tegesé tartip/ turun-turun yèn palastra/ sulbi Kakbah ingkang
kosén/ campur mring raga lan mulya/ tedhak Sri Naranata/ mudhun
jurang munggah gunung/ ping wolulas awèh salam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
7
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Tujuh belas maksudnya tartib/ jika keturunan mati/ rahim Kabah yang
menjadi tiang/ bersatu badan dan kemuliaan/ keturunan raja/ turun jurang
mendaki gunung/ kedelapan belas memberi salam//
21. Ana déné kang dènwèhi/ salam iku kadangira/ kang mungging kanan
kéringé/ supayaa aja béka/ ing donya lan akérat/ yèn wus weruh
dipunwanuh/ dèn kadi madu raosnya//
Adapun yang diberi/ salam itu saudaramu/ yang di sebelah kanan kirimu/
agar jangan mendapat susah/ di dunia maupun akhirat/ jika sudah tahu
harap dimengerti/ seperti rasa madu//
PUPUH III
DHANDHANGGULA
1. Iya iku rasakna sayekti/ sejatiné wong sembahyang ika/ nyalatken mayité
dhéwé/ pomaa dipunémut/ ingkang putra nyuwun ngabekti/ wonten putra
panenggak/ langkung limpatipun/ kang wisma ing Garbaretna/ langkung
wasis wignya limpat tatag trampil/ cahya mindha sasangka//
Maka itu rasakan benar/ sesungguhnya orang sembahyang itu/
menyalatkan mayatnya sendiri/ harap diingat/ sang putra menghaturkan
sembah/ salah seorang putra kedua/ lebih pintar/ yang tinggal di
Garbaretna/ lebih cerdas bijaksana dan trampil/ bersinar seperti bulan//
2. Sira rahadèn sinung kekasih/ marang kiyai Sèh Ngabdulsalam/ Surya
Sasmita kinaot/ pukul kasapta dalu/ Radèn Surya garjiténg galih/ sowan
mring kabuwanan/ tan antara rawuh/ majeng umareg ing rama/
mangenjali kang rama ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Beliau putra yang bernama/ Seh Abdulsalam/ Suryasasmita yang utama/
pukul tujuh malam/ Raden Surya senang dalam hati/ datang ke
Kabuwanan/ tak berapa lama/ maju menghadap ayah/ menyembah sang
ayah berkata lembut/ silahkan duduk//
3. Paran karsané prapta ing latri/ teka béda lawan saban-saban/ radyan alon
ing aturé/ rama kawula matur/ wingi siang kula mring mesjid/ wonten
jalma satunggal/ langkung wignyanipun/ kawula tansah sinual/
sakalangkung nggén kula putek ing galih/ makaten panyualnya//
Ada maksud apa datang malam-malam/ datang tidak seperti biasa/ raden
Surya pelan berkata/ saya ingin menceritakan/ kemarin siang sewaktu di
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
8
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
masjid/ ada seseorang/ yang pandai/ saya selalu ditanya/ kemudian saya
bingung menjawabnya/ begini pertanyaannya//
4. Wonten siti pinendhem jro bumi/ lawan banyu kinum jroning toya/ lawan
srengéngé dènepé/ miwah geni tinunu/ lawan lanjar dèrèng akrami/
parawan darbé priya/ tigan bisa kluruk/ lan jaka rabiné papat/ ing wong
mangan saben dina maksih ngelih/ lawan mangan sepisan//
Ada tanah dipendam dalam tanah/ air direndam oleh air/ matahari
dijemur/ ada api dibakar/ ada janda tapi belum menikah/ gadis sudah
bersuami/ ada telur bisa berkokok/ pemuda beristri empat/ ada orang
yang makan tiap hari masih lapar/ cuma makan sekali//
5. Mung sapisan waregé salami/ lan wong cébol angungkuli arga/ mbok
limaran tenunané/ gringsing wayang puniku/ sentèg pisan gya anguwisi/
sentèg pindho gya nigas/ kalawan si lumpuh/ kabaré ngideri jagad/ damar
murub tanpa sumbu lawan malih/ ron ijo tanpa wreksa//
Cuma sekali makan kenyang selamanya/ orang cebol melebihi tinggi
gunung/ tenunannya mbok limaran/ itu batik gringsing wayang/
menghentakkan sekali selesai/ menghentakkan kedua langsung jadi/
serta orang lumpuh/ mampu mengelilingi dunia/ lampu bisa menyala
tanpa sumbu/ daun hijau tanpa pohon//
6. Lawan ngangsu apikulan warih/ nyumet geni sarwi adedamar/ kodhok
angemuli lèngé/ warangka manjing dhuwung/ lan parahu ngemot jaladri/
kuda ngerap pandengan/ lan tigan kaluruk/ tapaké kuntul ngalayang/
kakang barep adhiné wuragil nenggih/ pancuran tanpa tlaga//
Mengambil air pikulan air/ menyalakan api dengan lampu/ katak
menyelimuti liangnya/ sarung keris masuk ke dalam keris/ perahu
memuat laut/ kuda lari dalam kandang/ telur berkokok/ tapak kaki bangau
bisa terbang/ kakak yang tertua adik yang termuda/ pancuran tanpa
telaga//
7. Kados pundi kula nuwun uning/ kajarwakna ing wejanganira/ Sèh
Ngabdulsalam wuwusé/ iku sasmita agung/ kang micara kitab sanusi/
bumi pinendhem lemah/ jasad sira kulup/ sayekti pinendhem karsa/
ingkang darbé karsa rupanira sami// yekti nora sulaya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
9
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Bagaimana saya ingin tahu artinya/ diterangkan dalam nasehatnya/ Seh
Abdulsalam mengatakan/ itu sebuah tanda besar/ yang terdapat dalam
Kitab Sanusi/ bumi dipendam dalam tanah/ itu jasadmu sesungguhnya/
dipendam dalam keinginan/ yang punya keinginanmu sekalian/
sesungguhnya tidak berbeda//
8. Déné banyu kinum jroning warih/ sejatiné iku uripira/ kendhih ing kitab
uripé/ sipat urip puniku/ tan sulaya warnanya sami/ geni tinunu ika/
rupanira kulup/ kendhih rupaning wasésa/ luwih éwuh srengéngé dènpé
puniki/ ya rasaning kawula//
Adapun air direndam dalam air/ sesungguhnya hidupmu/ kalah dalam
kitab hidup/ sifat hidup itu/ tak ada beda sama warna/ api yang dibakar
itu/ perumpamaan wajahmu nak/ kalah pada wajah Tuhan/ lebih sulit lagi
matahari yang dijemur ini/ yaitu perasaan hamba//
9. Yekti kendhih ing rasa sejati/ barang kendhih ing pepanas/ tigan kaluruk
tegesé/ yèn sira nora muwus/ langkung ramé sajroning ati/ lanjar dèrèng
akrama/ wong kang alim kulup/ wus wruh kitab kathah-kathah/ dèrèng
weruh marang sampurnaning pati/ purwa madya wekasan//
Sesungguhnya kalah pada rasa sejati/ bagi yang kalah pada panas/ telur
berkokok artinya/ kalau kamu tidak berkata/ lebih ramai dalam hati/ janda
belum menikah/ itu orang yang alim nak/ sudah belajar banyak kitab/
tidak tahu pada kesempurnaan mati/ awal tengah dan akhir//
10. Déné prawan tansah dèrèng krami/ tegesipun wong Jawa kawignya/ tan
bisa maca kitabé/ nanging suluké putus/ mring sasmita kalangkung lantip/
luwar madya wekasan/ wruh surasanipun/ jejaka rabiné papat/ suksma
ingkang mulya lan
lan adi linuwih/ iku rabiné papat//
Adapun perawan belum menikah/ itu orang Jawa yang pintar/ tidak bisa
membaca kitab/ tapi pandai suluk/ pada perlambang lebih pintar/ bebas
ditengah dan akhir/ tahu artinya/ perjaka istrinya empat/ jiwa yang mulia
dan luhur/ itu istrinya empat//
11. Purba langgeng misésa sakalir/ kang jejuluk napsu mutmainah/ nyawa
rahmani arané/ tegesé mangan iku/ saben dina teksih angelih/ iku
sembahyangira/ yèn sira nora wruh/ marang wewengkoning salat/
makripaté mangan sapisan maregi/ wareg slawasing gesang//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
10
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Dat abadi yang menguasai semua/ bernama napsu mutmainah/ nyawa
rahmani sebutannya/ artinya makan itu/ tiap hari masih lapar/ sebetulnya
salat kamu/ jika kamu tidak mengetahui/ pada makna salat/ makrifatnya
itu makan sekali membuat kenyang/ kenyang selama hidup//
12. Sira yèn wus bisa salat kaji/ wus katingal jroning pancamaya/ pasthi
wareg salawasé/ cébol ngungkuli gunung/ andhegena aywa ginupit/
tegesé mbok limaran/ gringsing wayang iku/ sentèg pisan nulya pisan/
sentèg pindho anigas napas siréki/ manjing pindhoné medal//
Jika kamu sudah bisa salat haji/ sudah terlihat isinya lima bayangan/ pasti
kenyang selamanya/ cebol yang mengungguli gunung/ hentikan jangan
digubah/ yang dimaksud mbok limaran/ berbatik gringsing wayang/
menyentak sekali lalu selesai/ menyentak kedua memutus nafasmu/
masuk kedua lalu keluar//
13. Déné lumpuh angideri bumi/ yèn aturu yektiné supena/ weruh negara
doh-adoh/ tegesé damar murub/ tanpa sumbu puniku kaki/ Dat mutelak
katingal/ endi sumbunipun/ taru ijo tanpa wreksa/ tegesipun cahya kang
sumrambah kaki/ marang badan sadaya//
Adapun orang lumpuh mengitari bumi/ ketika tidur lalu bermimpi/ melihat
negara di segala penjuru/ maksud lampu menyala/ tanpa sumbu itu/ yang
terlihat adalah dat mutlak/ dimana sumbunya/ daun hijau tanpa pohon/
artinya cahaya yang menjalar/ ke seluruh tubuhmu//
14. Kekayoné marang insan kamil/ sayektiné pilih kang uninga/ kang kaétung
mung nyatané/ ngangsu pikulan banyu/ sejatiné uripirèki/ dadi osiking
manah/ ing salaminipun/ dadya Malékat Mukarab/ pangrasané Malaékat
Mukarabi/ iya néng awang-awang//
Pengharapan pada insan kamil/ sebetulnya sedikit yang tahu/ yang
terhitung adalah kenyataan/ menimba dengan pikul air/ sesungguhnya
hidupmu/ jadi penggerak hati/ selamanya/ jadilah malaikat muarab/
kehidupan malaikat muarab/ cuma di angan-angan//
15. Sejatiné pan aneng siréki/ apék geni sarwi adedamar/ ingsun tuturi jatiné/
sira salaminipun/ angulati iman kang suci/ tegesé iman mulya/ insan kamil
iku/ pan wus tetep anéng sira/ déné kodhok angemuli lèngé kaki/ kodhoké
jasadira//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
11
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Sesungguhnya ada pada kalian/ mencari api dengan lampunya/ saya
ceritakan sesungguhnya/ kamu selamanya/ melihat iman suci/ yaitu iman
mulia/ insan kamil itu/ karena sudah menyatu dalam dirimu/ adapun katak
menyelimuti liangnya/ yang menjadi katak jasadmu //
16. Elèngipun Muhammad akiki/ déné wrangka kang manjing curiga/ ingsun
tuturi jatiné/ kala sira manekung/ amaladi samadi ening/ tegesé bangsa
rangka/ jasadira kulup/ kerisé isining raga/ yèn wus kamil dènira semadi
ening/ pasthi salin dadaran//
Liangnya itu Muhammad hakiki/ adapun sarung keris yang masuk dalam
keris/ saya ceritakan sesungguhnya/ ketika kamu berdoa/
mengheningkan cipta/ artinya sarung keris/ itu badanmu/ kerisnya berisi
badan/ jika sudah sempurna sewaktu kau mengheningkan cipta/ pasti
berganti ujian//
17. Déné prau angemot jaladri/ baitané iku jasadira/ insan kamil segarané/
kuda ngrap tegesipun/ ing pandengan ingsun jarwani/ tegesé kéhing rasa/
rasa kang pinunjul/ rasa Jawa rasa Arab/ pandengané yekti marang insan
kamil/ iku purwaning rasa//
Adapun perahu memuat air laut/ perahu itu ragamu/ insan kamil lautnya/
kuda lari kencang artinya/ dalam kandang saya jelaskan/ artinya
banyaknya rasa/ yang utama/ rasa Jawa dan Arab/ ibaratnya pada insan
kamil/ itu asalnya rasa//.
18. Tapaké kontul nglayang puniki/ tegesipun dènira anglayang/ nora arah
nora enggon/ tan rupa warna iku/ ulatana tapakiréki/ insan kamil punika/
taraké kang tuhu/ kang kakang barep punika/ pambarepé kang aran
nyawa rahmani/ iku ratuning nyawa//
Tapak kaki bangau yang terbang itu/ sesungguhnya saat kamu terbang/
tanpa arah tanpa tempat/ tanpa rupa itu/ lihatlah telapakmu ini/ insan
kamil itu/ sinarnya yang nyata/ kakak tertua itu/ tertuanya disebut nyawa
rahmani/ yaitu rajanya nyawa//
19. Kakangané yekti neptu gaib/ kang pinandeng jroning lapal Akbar/ iku
awasena radèn/ wuragil adhinipun/ wuragilé nyawa nabati/ adhinipun
amira/ tegesipun pancur/ ingkang datanpa telaga/ uripira telagané iku
kaki/ iku Srinataningrat//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
12
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Kakaknya sesungguhnya lahirnya yang gaib/ yang dilihat dalam bunyi
akbar/ itu amatilah raden/ adiknya termuda/ adiknya itu nyawa nabati/
adiknya berbilang/ arti air pancuran/ yang diterima telaga/ hidupmu itu
adalah ibarat telaga/ itulah sang raja//
PUPUH IV
SINOM
1. Tapaké kontul ngelayang/ iku sejatiné santri/ angaji mring Surabaya/
amrih sampurnaning pati/ yèn sira angrasani/ ngélmu rasa kang pinunjul/
teka wedi misésa/ dinalih yèn ngélmu singkir/ iya iku polahé ajrih ing
udan//
Jejak burung bangau terbang/ itu sebenarnya santri/ belajar di Surabaya/
agar memperoleh kesempurnaan kematian/ jika kamu membicarakan/
ilmu rasa yang unggul/ langsung takut pada yang maha menguasai/
disangka kalau ilmu sihir/ itu tandanya takut pada hujan//
2. Rahadèn Suryasasmita/ branténg tyas nawang nampani/ tingal karacut
sadaya/ nulya pamit mintar aglis/ wonten ariné malih/ Purwakusuma
jejuluk/ prajané Madyantara/ semana rahadyan pekik/ kéwran ing tyas
kitabé Murabsaidnya//
Murabsaidnya
Raden Suryasasmita/ gembira hati menerima/ semua sudah dikuasai /
segera pamit pergi/ ada lagi adiknya/ Purwakusuma namanya/
kerajaannya di Madyantara/ ketika itu raden yang tampan/ sedang
bingung mengerti kitab Murabsaid//
3. Ing wanci pukul sadasa/ nulya rahadyan lumaris/ umarek marang ing
rama/ datan kawarna ing margi/ Kabuwanan wus prapti/ sang tapa anuju
lungguh/ rahadyan sigra prapta/ sang tapa ngandika aris/ anak ingsun
dèn-kapareng ingkang arsa//
Pukul sepuluh /segera raden berjalan pelan/ menghadap pada ayahnya/
tidak diceritakan di jalan/ sudah sampai di Kabuwanan/ Sang Tapa
sedang duduk/ putranya segera datang/ sang pertapa berkata pelan/
anakku silahkan mendekat//
4. Rahadyan gya awotsekar/ matur mring rama sang yogi/ rama kawula
miyarsa/ Kitab Masailah nenggih/ kathah kang mungel tulis/ jroning Kitab
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
13
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Sualipun/ awit rukuning Islam/ kawula dèrèng udani/ myang parluné kang
rama aris ngandika//
Raden Purwakusuma segera menghormat/ bicara pada ayah sang guru/
ayah saya mengetahui/ Kitab Masailah itu/ banyak yang dibicarakan/
dalam kitab pertanyaannya/ tentang rukun Islam/ hamba belum mengerti/
serta kegunaannya/ sang ayah pelan berkata//
5. Déné pikukuhing Islam/ lelima kathahiréki/ ingkang dhingin iku sadat/
salat ingkang kaping kalih/ ping tiga jakat nenggih/ pasa Ramelan puniku/
iku kaping sakawan/ kaping lima munggah kaji/ tegesipun sadat kang
pasthi sapisan//
Adapun rukun Islam/ berjumlah lima/ pertama itu membaca sahadat/ yang
kedua salat/ ketiga itu zakat/ puasa ramadhan itu /itu yang keempat/
kelima naik haji/ maksudnya sahadat yang pertama//
6. Dudu sadat ing wawacan/ rupané sadat kang pasthi/ iku sira ulatana/
kang jejuluk insan kamil/ Lintang Johar raneki/ jroning Johar iku Rasul/
yèn sira tan uninga/ sahadat kang pasthi yakin/ sayektiné durung bisa
maca sadat//
Bukanlah sekedar bacaan sahadat/ wujudnya syahadat yang pasti/ itu
kamu amatilah/ yang disebut insan kamil/ bintang kejora namanya/ di
dalam kejora itu rasul/ kalau kamu belum tahu/ yakin sahadat itu/
sesungguhnya belum bisa membaca sahadat//
7. Wekasané durung Islam/ déné ingkang kaping kalih/ iku jenenging asalat/
sakawan kathahiréki/ wus ta ingkang rumiyin/ salat saréngat panutup/
dakim salat tarékat/ déné salat ismualim/ sajatiné ingaran salat kakékat//
Akhirnya belum Islam/ adapun yang kedua/ itu yang dinamakan salat/
jumlahnya ada empat/ yang dahulu kali/ salat syariat penutup/ daim salat
tarekat/ salat ismualim/ sesungguhnya itu salat hakekat//
8. Salat kaji tegesira/ salaté makripat ening/ yèn sira wis bisa misah/ mring
béda-bédaning tunggal/ iku sampurna jati/ yèn sira durung wruh iku/
angur baya turona/ ping tiga wéh jakat iki/ tegesipun aloma sariranira//
Salat haji artinya/ salatnya makripat rohani/ jika kamu mampu
memisahkan/ perbedaan dalam kesatuan/ itu sudah sempurna / jika kamu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
14
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
belum tahu/ lebih baik tidur saja/ yang ketiga memberi zakat/ artinya
kemurahanmu//
9. Artiné wong bangsa loma/ yèn turu bisaa mati/ yèn kaésthi atangia/
nembaha marang Hyang Widhi/ kang aran salat kaji/ lakokna sajroning
dalu/ iku tandha yèn loma/ puasa Ramelan kaki/ sun jarwani tegesé pasa
Ramelan//
Artinya orang pemurah itu/ jika kamu tidur seperti mati/ namun jika niat
tentu bisa bangun/ berdoalah pada Tuhan/ yang namanya salat haji itu/
lakukan pada malam hari/ itulah tanda orang pemurah/ puasa ramadhan
itu/ saya jelaskan arti puasa ramadhan//
10. Nadyan pasa saben dina/ yèn sira arsa semédi/ marang ing lalétul kodar/
kang jejuluk roh ilapi/ kerumin alpisahri/ warna ingkang luwih bagus/ iku
dipunwaspada/ kaping lima munggah kaji/ iya marang sajeroné ing
Bétolah//
Meski kamu tiap hari puasa/ jika kamu ingin bersemedi/ pada lailatul
qodar/ yang disebut roh ilafi/ karumin alfisahri/ wujud yang lebih bagus/
maka hati-hatilah/ kelima yaitu naik haji/ yaitu di dalam baitullah//
11. Sing sapa wongé amunggah/ ing Betolah iku kaki/ aningali Ajar Aswat/
dadi ilang dosanéki/ lan malih sun jarwani/ rukuné sadat puniku/ iya
patang prakara/ tasdik taklim kurmat iki/ lan tilawat bangsa tasdik
tegesira//
Siapa saja yang naik/ ke rumah Tuhan itu nak/ jika melihat Hajar Aswat/
jadi hilanglah dosamu/ dan saya terangkan lagi/ rukun sahadat itu/ ada
empat perkara/ tasdik taklim hormat/ dan bertilawah tasdik itu
maksudnya//
12. Tasdik angestokken uga/ marang Pangèran kang luwih/ ping kalih mring
rupa-rupa/ yèn ngrungu tuwin ningali/ émuta ismualim/ bangsa taklim
tegesipun/ ngegungken ing Pangèran/ aja sira ngrasa jati/ lan malihé
ngegungena ngélmu dira//
Tasdik juga berbakti/ pada Tuhan/ kedua hal yang beraneka macam/ jika
mendengar dan melihat/ ingatlah pada ismualim/ taklim berarti/
mengagungkan nama Tuhan/ janganlah kamu merasa benar/ dan lagi
mengagungkan kepandaianmu//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
15
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
13. Ping tiga ingaran kurmat/ tegesé kurmat puniki/ memulé ing ngélmunira/
ping kalih marang Hyang Widhi/ yèn rerasaning ngélmi/ iya becik
enggonipun/ wong memulé Hyang Suksma/ aja pegat dhikir ati/ barang
tingkah aja lali mring kang murba//
Ketiga disebut hormat/ arti hormat itu/ memuliakan ilmu kamu/ kedua
pada Tuhan/ jika berbicara mengenai ilmu/ juga baik tempatnya/ orang
yang memuliakan Tuhan/ jangan berhenti untuk selalu zikir/ segala
tindakan jangan lupa pada Tuhan yang maha kuasa//
14. Ping sakawan tilawat/ manut mareng kanjeng nabi/ iku lakuné saréngat/
aja sira nyulayani/ yèn sira nyulayani/ yekti rusak ngélmunipun/ rahadyan
matur nembah/ kawula umatur malih/ nyuwun jarwa bédané iman lan
Islam//
Yang keempat tilawah/ patuh pada nabi/ itulah jalannya syariat/ janganlah
kamu menyimpang/ sebab jika kamu menyimpang/ ilmu kamu sungguh
rusak/ raden menghormat/ saya bertanya lagi/ minta diterangkan
perbedaan iman dan Islam//
15. Yèn pisah pundi kang pisah/ tuwin yèn nunggila nenggih/ ngandika Sèh
Ngabdulsalam/ sarwi gumujeng aririh/ tegesé iman niki/ rong prakara
kathahipun/ dhingin iman tarékat/ iman makripat ping kalih/ sun jarwa
dunungé satunggal-satunggal//
Jika berbeda mana perbedaannya/ dan sebaliknya jika bersatu/ Seh
Abdulsalam berkata/ sambil tertawa pelan/ artinya iman/ ada dua perkara
jumlahnya/ pertama iman tarekat/ kedua iman makripat/ saya jelaskan
asalnya satu persatu//
16. Tegesé iman tarékat/ sajroning Darusalami/ yaiku ratuning barang/
jejuluknya wa rahmani/ yaiku iman tasdik/ anama ikral kang lungguh/ ing
nagri Darusalam/ iku kawruhana kaki/ yèn tan wruha sira iku durung
Islam//
Iman tarekat berarti/ di dalam Darusalam/ ada rajanya semua/ disebut
warahmani/ yaitu iman tasdik/ bernama ikral yang berada/ di negeri
Darusalam/ itu mengertilah kamu/ jika tidak tahu berarti belum Islam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
16
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
17. Tegesé iman makripat/ kang jejuluk insan kamil/ kang adhaton
Bandarulah/ iku sira dèn-patitis/ yèn sira tan ngawruhi/ iman rong prakara
iku/ dadi kéblating salat/ kang pinandeng jroning takbir/ lungguhipun kang
lapal Allahu Akbar//
Maksudnya iman makripat/ disebut insan kamil/ yang menghuni
Bandarullah/ hendaknya kamu yang teliti/ sebab jika tidak tahu/ dua
perkara iman/ yang menjadi kiblatnya salat/ yang terdapat dalam takbir/
tempatnya yang berbunyi Allahu Akbar//
18. Tegesé kang aran Islam/ wicara kitab Juwahir/ al islamu lapalira/ pan
antaslimu Illahi/ maknané sun jarwani/ utawi Islam puniku/ yektiné pasrah
jiwa/ raganira iku kaki/ marang Allah kang amurba kang masésa//
Artinya yang dinamakan Islam/ menurut kitab Juwahir/ bunyinya al
Islamu/ antaslimu Illahu/ saya terangkan maksudnya/ atau Islam itu/
sesungguhnya berserah diri jiwa/ ragamu itu nak/ kepada Tuhan yang
menguasai segalanya//
19. Pasrah polah lawan tingkah/ yèn ngrungu tuwin ningali/ muni meneng
lawan muna/ saking ati ngrasa takbir/ ngrasaa yèn kebalik/ barang polah
tingkahipun/ mokal yèn mangkonoa/ nanging sajatiné yekti/ tingkahira
kakanthèn tan pisah sira//
Berserah diri tingkah laku/ jika mendengar dan melihat/ diam dan bicara/
sesungguhnya dalam hati mengucapkan takbir/ merasalah kalau terbalik/
segala tingkah lakumu/ mustahil kalau begitu/ namun sesungguhnya/
tingkah lakumu ujudnya tidak bisa kamu pisahkan//
PUPUH V
KINANTHI
1. Sang tapa malih amuwus/ iku rasakena kaki/ rahadyan matur sandika/
mundur sarwi nuwun pamit/ putra sangking parikanan/ marek ing rama
sang yogi//
Sang Tapa berkata lagi/ rasakanlah nak/ sang raden mengiyakan/
mundur mohon pamit/ lalu putra dari Parikanan/ mendekat pada Seh
Abdulsalam//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
17
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
2. Sèh Ngabdulsalam amuwus/ radèn dika pareng ngarsi/ radèn majeng
awot sekar/ sang tapa ngandika aris/ kulup apa karsanira/ énjang-énjang
prapténg ngriki//
Seh Abdulsalam berkata/ kamu silahkan mendekat/ raden mendekat/
sang guru berkata lembut/ nak apa keinginanmu/ pagi-pagi datang
kesini//
3. Kang putra aris umatur/ kula rama wau latri/ adolan marang padésan/
wonten sujalma satunggal/ kalangkung kabisanira/ kawula dipuntakéni//
Sang putra lembut berkata/ saya semalam/ bermain ke pedesaan/ ada
seseorang/ sangat pandai/ saya ditanya//
4. Makaten pitakénipun/ sipat ingkang kalih dési/ pisah kumpulé punika/
tuwin dunungé néng ragi/ kang rama aris ngandika/ mengko sira sun
tuturi//
Begini pertanyaannya/ sifat duapuluh/ pisah dan kumpulnya itu/ serta
asalnya dari badan/ sang rama lembut bicara/ nanti saya jelaskan//
5. Déné sipat kang rong puluh/ wujud kidam baka iki/ myang lilkawadisi ika/
wakiyamu binapsihi/ wahdaniyat lawan kodrat/ iradat ngélmu kayati//
Adapun sifat duapuluh itu/ Wujud kidam baka/ serta lil hawadisi/
kiyamuhu binafsihi/ Wahdaniyat dan kodrat/ iradat ilmu dan hayat//
6. Samak basar kalam iku/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ sampun jangkep kalih dasa/ sun cendhakké baé
kaki//
Sama’ Basar kalam itu/ kodiran dan muridan/ al iman kayan sami’an/
basiran muta’aliman/ saya pendekkan saja//
7. Wujud dadi badan alus/ kodam jisim baka daging/ lil kawadisi menika/
dadi ototira kaki/ wakiyamu binapsihya/ dadi getih warni-wani//
Wujud itu badan halus/ kodam badanmu baka itu daging/ lil hawadisi
adalah ototnya/ kiyamuhu binafsihi/ adalah darah yang berwarna//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
18
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
8. Wahdaniyat dadi balung/ kodrat budinira kaki/ iradat karep kang nyata/
ngélmu sikilira nenggih/ kayat ati sir punika/ samak limpanira kaki//
Wahdaniyat jadi tulang/ kodrat itu budimu/ iradat keinginan yang nyata/
ilmu itu kakimu/ hayat menjadi bagian hati/ sama’ adalah limpanya//
9. Basar pusuh kalam jantung/ kodiran kaketeg néki/ muridan gaginjelira/
ngaliman atimu yekti/ kayan getih putih iya/ samingan getih kang kuning//
Basar itu hati kalam itu jantung/ kadiran itu detak jantungnya/ muridan itu
ginjal/ al iman itu hati/ kayan itu darah putih/ sami’an itu darah kuning//
10. Basiran iku dumunung/ getih ingkang ijo kaki/ mutaaliman punika/ dadi
ilatira kaki/ wus kumpul sakèhing sipat/ kabèh dumunung néng ragi//
Basiran itu tempatnya/ darah berwarna hijau/ mutaaliman itu/ menjadi
lidahmu/ sudah kumpul semua sifatnya/ semuanya berada di dalam
badan//
11. Déné sipat kang rong puluh/ kumpul dadi catur nenggih/ kang dhingin
sipat napsiyah/ sipat salbiyah ping kalih/ sipat mangani ping tiga/ kaping
pat makna wiyati//
Adapun sifat duapuluh itu/ dikumpulkan menjadi empat/ pertama sifat
napsiah/ kedua sifat salbiah/ ketiga sifat mangani/ keempat maknawiyah//
12. Sun jarwani pencaripun/ dumukané siji-siji/ sipat napsiyah punika/ wujud
ingkang anduwéni/ salbiyah duwé lelima/ kidam baka kawadisi//
Saya jelaskan uraiannya/ dirinci satu persatu/ sifat napsiah itu/ yang
punya wujud/ salbiah punya lima/ yaitu kidam baka lil hawadisi//
13. Kaping paté wakiyamu/ ping lima wakdaniyati/ mangani pitu kathahnya/
kodrat iradat lan ngélmi/ kayat samak basir kalam/ iku jangkep kasaptéki//
Keempat itu kiyamuhu binafsihi/ kelima itu Wahdaniyat/ mangani
banyaknya tujuh/ kodrat iradat dan ilmu/ hayat sama’ Basar kalam/ genap
tujuh jumlahnya//
14. Maknawiyah duwé pitu/ kodiran lan muridani/ ngaliman kayan samingan/
basiran mutakalimi/ ana déné sipat papat/ riningkes dadi kekalih//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
19
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
Maknawiah punya tujuh/ kodiran dan muridan/ al iman kayan dan
sami’an/ basiran mutaaliman/ adapun sifat keempat/ diringkas jadi dua//
15. Istipar Istikna iku/ sajatiné sun jarwani/ tegesé bangsa istipar/ kang
anembah kang amuji/ déné kang aran istikna/ kang sinembah kang
pinuji//
Istigfar an istiqna/ sesungguhnya saya jelaskan/ yang dimaksud istigfar/
yaitu yang menyembah dan memuji/ adapun istiqna itu/ yang disembah
dan dipuji//
16. Déné sipat loro iku/ riningkes dadi sawiji/ iya anéng jisim wahdat/ lapal
Allah dadi néki/ iku sira kawruhana/ sakawan kurupé singgih//
Adapun kedua sifat itu/ diringkas jadi satu/ yang ada dalam badan kasar/
menjadi bunyi Allah/ hendaknya kamu ketahui/ empat huruf yang mulia//
17. Papat dumunung siréki/ alip dadi insan kamil/ lam awal dadi adiyat// lam
akir wakdal puniki/ èhé dadi wakidiyat/ ana malih kang ginupit//
Keempat asalmu itu/ alif adalah insan kamil/ lam awal jadi akhadiyat/ lam
akhir jadi wahdal/ huruf ha jadi wahadiyat/ ada lagi yang digubah//
18. Sipat sakawan puniku/ jalal jamal kamal iku/ kaping paté sipat kahar/ jalal
dadi aksara lip/ jamal dadi lam kang awal/ kamal dadi lam kang akir//
Sifat empat itu/ yaitu jalal jamal kamal/ yang keempat itu kahar/ jalall jadi
huruf alif/ jamal jadi huruf lam awal/ kamal jadi lam akhir//
19. Déné sipat kahar iku/ kurup èhé dadinéki/ yèn sira nora weruha/ kurup
kang mangkono kaki/ durung weruh ing uripnya/ yèn weruh rasané
manis//
Adapun sifat kahar itu/ menjadi huruf ha/ jika tidak tahu/ huruf seperti itu/
belum tahu hidupnya/ jika tahu sungguh manis rasanya//
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
20
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
PUPUH VI
DHANDHANGGULA
1. Iku kaki poma dèn-patitis/ surasané sipat kalih dasa/ dadi uripira kabèh/
Radèn kalangkung nuwun/ mundur saking ngarsa sang yogi/ wonten
putra satunggal/ langkung wasisipun/ ingkang wisma sing gapura/ majeng
marek sang tapa ngandika aris/ radèn sira lungguha//
Itu tadi harap dimengerti/ makna sifat dua puluh itu/ menjadi pedoman
hidup kalian semua/ sang raden berterima kasih/ mundur dari hadapan
gurunya/ ada seorang putra/ lebih pandai/ yang tinggal di Gapura/ maju
menghadap ki Seh berkata lembut/ duduklah kamu nak//
2. Radèn kang srah majeng awotsari/ mring sang kiyai Sèh Ngabdulsalam/
melas asih ing aturé/ rama kawula matur/ tuduhena rasaning ngélmi/
saréngat lan tarékat/ kakékat makripat/ yèn béda pundi bédanya/ tuwin
tunggil sang tapa ngandika aris/ dhingin ngélmu tarékat//
Raden maju dengan pelan/ menghadap Seh Abdulsalam/ halus tutur
katanya/ ayah hamba yang berbicara/ tunjukkan maknanya ilmu/ syariat
tarekat/ hakekat dan makripatnya/ kalau beda dimana letak
perbedaannya/ Sang Tapa pelan berujar/ yang pertama itu ilmu tarekat//
3. Sun jarwani caritané kaki/ kitab usul ingkang amicara/ tarékat iku arané/
mangarep anapsahu/ wahdat
wahda ngaran pra bahu singgih/ sapa wruh ing
awaknya/ temen-temen weruh/ marang kang murba misésa/ wiwitané
saking asalira kaki/ kang nembelas prakara//
Saya jelaskan ceritanya/ dari kitab asal yang mengatakan/ tarekat itu
sebutannya/ di depan nafsunya/ wahdat dinamakan derajat yang mulia/
siapa yang tahu terhadap badannya/ benar-benar tahu/ pada yang
menguasai dunia/ asalnya dari diri kamu/ yang enam belas perkara//
4. Kang kariyin iku bangsa jisim/ asalipun saking wahidiyat/ wewolu iku
kathahé/ saking bapa karuhun/ pan sakawan kathahiréki/ otot bebalung
iya/ wulu lawan sungsum/ saking biyung kulitira/ getih daging sakawan
jeroan singgih/ jangkep wolung prakara//
Pertama itu adalah raga/ berasal dari wakidiyat/ ada delapan jumlahnya/
dari bapaknya/ ada empat jumlahnya/ yaitu otot tulang/ rambut dan
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
21
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
sumsum/ dari ibu kulitnya/ darah daging dan organ dalam/ lengkap
jumlahnya delapan//
5. Ana déné gegawaning Widhi/ kathahipun pan wolung prakara/ sing
wahdat iku asalé/ ngalam insan jejuluk/ suksma purba ingkang rumiyin/
dadi pikir kang nyata/ lungguhira iku/ adarbé lapal satunggal/ aran napsu
luamah pinurwa malih/ kang aran suksma purba//
Adapun bawaan dari Tuhan/ ada delapan perkara/ yang wahdat itu
asalnya/ disebut alam insan/ pertama sukma purba/ menjadi akal yang
nyata/ kedudukannya itu/ mempunyai satu ucapan/ disebut nafsu luamah
dimulai lagi/ juga dinamakan jiwa yang awal//
6. Ajejuluk Jeng Iman Kanapi/ kala madhep marang ing Bétolah/ loring
ngebét ing wismané/ yekti madhep mangidul/ dina Wagé ingkang darbéni/
ireng rupané nyata/ yèn adéwa kulup/ Bathara Wisnu ranira/ apan dadi
iya Malaékat bumi/ yèn ingutus Hyang Suksma//
Dinamakan Iman Hanafi/ ketika menghadap ke Baitullah/ letaknya di
sebelah utara/ sungguh menghadap selatan/ hari Wage yang punya/
warnanya hitam/ jika dewa kamu/ bernama dewa Wisnu/ menjadi
malaikat bumi/ yang diperintah oleh Tuhan//
7. Ajejuluk ati Jabarail/ kala anéng sajroning kadatyan/ Hyang Suksma
Murba arané/ pan duwé pintu agung/ kala miyos angemban kapti/ jatiné
ingkang lawang/ tutukira kulup/ saking ngriku wedalira/ lamun sira
angucap basa kang becik/ sangkané saking purba//
Dinamakan hati Jibril/ ketika ada dalam istana/ sebutannya adalah yang
Maha Menguasai/ yang punya pintu agung/ saat lewat mengemban
kehendak/ sesugguhnya pintu itu/ adalah mulut kamu/ dari situlah
keluarnya/ jika kamu berbicara hal yang baik/ itu asalnya dari jiwa//
8. Lamun sira muwus ala kaki/ iya iku saking baturira/ kang aran Luamah
mangké/ nenggih karemanipun/ Ki Luamah turu lan bukti/ srengen myang
reruntikan/ sakaremanipun/ nanggulang mring kabecikan/ mung karemé
sabarang kang dadi runtik/ andadra ngombra- ambra//
Jika ucapanmu buruk/ asalnya dari pembantumu/ yaitu dinamakan
luamah/ yaitu kesukaannya/ hanya tidur dan makan/ marah dan sakit hati/
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
22
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
kesukaannya/ menghalangi kebaikan/ kegemarannya
mengakibatkan amarah/ maka akan menjadi-jadi//
hal
yang
9. Ana déné ingkang kaping kalih/ suksma langgeng iku aranira/ dadi akalira
anggér/ alungguh anéng ngriku/ yèn imana Iman Maliki/ wisma sakulon
Kakbah/ yèn déwaa kulup/ ingaran Sang Kamajaya/ apan kuning dina
Pon ingkang marengi/ kala ngemban paréntah//
Adapun yang kedua/ dinamakan sukma langgeng/ menjadi akalmu/
duduk di situ/ diibaratkan iman maliki/ tempatnya disebelah barat kabah/
jika itu dewamu/ dinamakan dewa Kamajaya/ warnanya kuning dan
kebetulan harinya Pon/ ketika menjalankan perintah//
10. Ajejuluk Malékat Mikail/ apan dadi malaékat toya/ darbé bala satunggalé/
amarah namanipun/ andarbéni pintu anenggih/ iya ing kupingira/ artiné
pangrungu/ sun jarwani iku uga/ basa kang ala lawan basa kang becik/
suksma langgeng kang tampa//
Dinamakan Malaikat Mikail/ jadi malaikat air/ punya teman satu/ bernama
amarah/ mempunyai pintu/ yaitu ada di telingamu/ artinya kalau
mendengar/ saya jelaskan itu juga/ hal yang buruk maupun baik / yang
menerima itu sukma langgeng//
11. Ki Amarah tan purun nampani/ yèn angrungu marang kabecikan/ milih
ingkang ala baé/ ingkang basa tan patut/ sayektiné kang dènkaremi/
remenéki amarah/ ngumpet nora purun/ nanggulang mring kabecikan/
mung karemé cipta kang sajroning ati/ mrih wuru kang lalakyan//
Ki amarah tidak mau menerima/ jika mendengar hal yang baik/ lebih
memilih yang buruk saja/ ucapan yang tidak patut/ justru jadi
kesukaannya/ kesukaannya nafsu amarah/ yaitu tidak mau sembunyi/
senang menghalangi hal yang baik/ kesenangannya membujuk hati/
untuk mabuk pada hal-hal yang mentah//
12. Kaping tiga kawuwusa malih/ ingkang mijil saking alam insan/ suksma
wasésa arané/ budinira satuhu/ ingaranan wasésa kaki/ ing ngriku
lungguhira/ yèn imana kulup/ Iman Kambali ranira/ dina Paing abang
rupanira nenggih/ kala ngemban paréntah//
Saya terangkan lagi yang ketiga/ yang keluar dari alam insan/ sebutannya
sukma wasesa/ sesungguhnya budimu/ dinamakan wasesa/ sebab disitu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
23
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
tempatnya/ jika imannya/ Iman Hambali namanya/ harinya Pahing
warnanya merah/ ketika menjalankan perintah//
13. Ajejuluk Malékat Ngisrapil/ rikala sajroning kadhatiyan/ suksma wasésa
arané/ malékat angin putus/ andarbéni pintu anenggih/ iya paningalira/
palawanganipun/ saking ngriku wedalira/ lamun sira ningali basa kang
becik/ wasésa ingkang tampa//
Dinamakan malaikat Israfil/ ketika di dalam istana/ disebut sukma
wasesa/ malaikat ahli Angin/ mempunyai pintu/ yaitu penglihatanmu/
sebagai pintunya/ disitulah tempat keluarnya/ jika kamu melihat hal yang
baik/ yang menerima sukma wasesa//
14. Ki Supiyah yekti datan apti/ yèn ningali maring kabecikan/ milih ingkang
ala baé/ nenggih karemanipun/ Ki Supiyah ingsun jarwani/ sakéhing
pepéngénan/ panasten puniku/ panas baran lakunira/ ambuntoni marang
ati ingkang becik/ marang ing kawaspadan//
Ki Supiyah Sungguh tidak mengkehendaki/ jika melihat sesuatu yang
baik/ memilih hal yang buruk/ sungguh kesukaannya/ Ki Supiyah saya
terangkan/ segala keinginannya/ suka marah/ gampang marah
tingkahnya/ menyumbat hati yang baik/ pada kewaspadaan//
15. Déné ingkang kaping catur nenggih/ suksma luhur ingkang dadi iman/
pan ing ngriku kadhatoné/ kakasihé Hyang Agung/ ajejuluknya dharah
mani/ iku retuning nyawa/ pepatih satuhu/ pan ingaken rasaning Dat/
kang misésa sakéhing kang wadya alit/ mila ingaran iman//
Adapun yang keempat yaitu/ sukma luhur jadi iman/ karena di situ
istananya/ kekasih Tuhan/ bernama darah mani/ itu intinya nyawa/ wakil
sesungguhnya/ karena disuruh intinya Dat/ yang menguasai rakyat kecil/
maka dinamakan iman//
16. Yèn ingaran déwaa ta kaki/ Mahadéwa Legi dinanira/ aputih iku rupané/
dina Legi dumunung/ ngalim aran Ngijrail nenggih/ bénjang dinten
kiyamat/ amundhuti gupuh/ mring sakéhing nyawa suksma/ ingkang
anèng jroning ati jiwa jisim/ kang nyampurnakken raga//
Kalau dinamakan dewa itu/ Mahadewa harinya Legi/ warnanya itu putih/
asalnya hari Legi/ yang alim namanya Ijrail/ nanti pada hari kiamat/
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library
24
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library I Javanese Manuscripts
mengambil nyawa/ pada kebanyakan nyawa/ yang ada di dalam hati jiwa
raga/ yang menyempurnakan raga//
17. Nyawa ingkang aneng kulit daging/ nyawa balung lawan nyawa erah/
nyawa wulu nyawa otot/ pan darbé pintu agung/ ing gerana ingkang
sejati/ darbé bala satunggal/ tan sulayèng kayun/ apa karsané kang iman/
mutmainah tan arsa amis lan bacin/ purwa mijiling sastra//
Nyawa yang ada di kulit daging/ nyawa tulang dan nyawa darah/ nyawa
rambut nyawa otot/ karena punya pintu yang agung/ di hidung
sesungguhnya/ punya satu teman/ tak berbeda dalam tujuan/ apa
kehendaknya iman/ mutmainah tidak berasa amis dan bacin/ awal
munculnya ajaran//
PUPUH VII
MIJIL
1. Sampun tamat asalira kaki/ tuduh kang mangkono/ tarékaté misih ana
malih/ bangsanira tetelu prakawis/ mangké sun jarwani/ wiji-wijinipun//
Sudah selesai asalmu nak/ petunjuk yang demikian itu/ tarekatnya masih
ada lagi/ seperti itu ada tiga perkara/ nanti saya terangkan/ satu persatu//
2. ingkang dhingin bumi dadi jisim/ déné kang kapindho/ banyu dadi getihira
anggér/ ping teluné iku bangsa angin/ napasira kaki/ tanapas lan nupus//
Pertama bumi adalah badan/ adapun yang kedua/ air jadi darah kamu/
ketiga itu angin/ nafasmu nak/ tidak bernafas dan mati//
3. Kaping paté iku bangsa api/ dadi cahyani