LAMPIRAN A PERHITUNGAN NERACA MASSA
LAMPIRAN A
PERHITUNGAN NERACA MASSA
Waktu operasi : 330 hari / tahun ; 24 jam / hari Basis perhitungan : 1 jam operasi Satuan operasi : kilogram (kg) Bahan baku : - Bisfenol-a (C H O )
15
16
2
- Natrium hidroksida (NaOH)
- Fosgen (COCl )
2
- Katalis (piridin) (C H N)
5
5
- Metilen klorida (CH Cl )
2
2 Produk akhir : Polibisfenol-a Karbonat (polimer) ( (C H O ) )
16
14
3
43 Kapasitas Produksi : 3787,8788 kg/jam LA.1 Reaktor Deprotonasi (R-101)
Dalam reaktor ini terjadi reaksi deprotonasi untuk menghasilkan garam bisfenol dan air.
(3) NaOH (4) Reaktor Deprotonasi
(R-101) (2) garam bisfenol Bisfenol-a
NaOH Air Bisfenol-a
Konversi reaksi = 95% (Fu Sheng, 2009)
2 Basis = F = 3513,4890 kg/jam bisfenol 3513 , 4890 massa bisfenol kg
N =
15 , 4100 kmol bisfenol
228 / Mr bisfenol kg kmol
r = konversi × N = 0,95 × 15,4100 = 14,6395 kmol/jam
1 bisfenol
Reaksi yang terjadi di dalam reaktor :
- 2NaOH C + H O H O Na
2H O
(l)
15 16 2(s)
15
14 2 2(l) 2 (l)
→ C
- M 30,8201 15,4100 B 29,2791 14,6395 14,6395 29,2791 S 1,5410 0,7705 14,6395 29,2791
2
2 Bisfenol-a : F = N × Mr = 15,4100 × 228 = 3513,4890 kg/jam bisfenol-a bisfenol-a
4
4 F = N × Mr = 0,7705 × 228 = 175,6745 kg/jam bisfenol-a bisfenol-a
3
3 NaOH : F = N × Mr = 30,8201 × 40 = 1232,8032 kg/jam NaOH NaOH
4
4 F = N × Mr = 1,5410 × 40 = 61,6402 kg/jam NaOH NaOH
4
4 Garam bisfenol : F = N × Mr = 14,6395 × 272 garam bisfenol aram bisfenol
4 F = 3981,9543 kg/jam garam bisfenol
4
4 Air : F = N × Mr = 29,2791 × 18 = 527,0234 kg/jam air air
Neraca Massa Total :
4
2
3 F = F + F
4
2
3 F = F + F = 3513,4890 + 1232,8032 = 4746,2922 kg/jam bisfenol-a NaOH
4
4
4
4
4
F = F + F + F + F bisfenol-a NaOH garam bisfenol air4 F = 175,6745 + 61,6402 + 3981,9543 + 527,0234 = 4746,2922 kg/jam
LA.2 Reaktor Polimerisasi (R-102)
Dalam reaktor ini terjadi reaksi polimerisasi untuk menghasilkan polimer (polibisfenol-a karbonat) dan NaCl.
Metilen klorida (7) (13) fosgen
(8) (16)
Reaktor Polimerisasi
(R-102)
Garam bisfenol polikarbonat
NaOH metilen kloridaAir piridin
Bisfenol air(9) (10) fosgen NaCl Garam bisfenol Piridin Bisfenol
Metilen klorida NaOH
- 43COCl
- 86NaCl
= 61,6402 kg/jam Bisfenol-a : F
8 air
= F
16 air
= 175,6745 kg/jam Air : F
8 bisfenol-a
= F
16 bisfenol-a
8 NaOH
16 metilen klorida
= F
16 NaOH
× Mr = 29,2293 × 58,5 = 1709,9141 kg/jam NaOH : F
16 NaCl
= N
16 NaCl
= 3712,1212 kg/jam NaCl : F
= 527,0234 kg/jam Metilen klorida: F
= F
× Mr = 0,3399 × 10922 F
= 0,1 × N
9 Piridin
= F
16 Piridin
= 1,4640 × 79 = 115,6523 kg/jam F
9 Piridin
= 0,1 × 14,6395 = 1,4640 kmol F
4 garam bisfenol
9 Piridin
9 metilen klorida
× Mr N
9 Piridin
= N
9 Piridin
= 4778,3451 kg/jam Piridin : F
16 metilen klorida
F
7 metilen klorida
16 polikarbonat
16 polikarbonat
= 115,6523 kg/jam Neraca Massa Total :
15 H
3 )
14 O
16 H
2 → (C
2
2 Na
14 O
43C
M 14,6395 14,6395 - - B 14,6147 14,6147 0,3399 29,2293 S 0,0249 0,0249 0,3399 29,2293 Dimana : M = jumlah mol senyawa mula-mula (kmol) B = jumlah mol senyawa yang bereaksi (kmol) S = jumlah mol senyawa sisa setelah reaksi selesai (kmol) Neraca Massa Komponen : Garam bisfenol : F
kmol/jam Reaksi yang terjadi di dalam reaktor polimerisasi :
43
6395 ,
, 14 9983= 3399 ,
garam bisfenol
= konversi × N
2
Konversi reaksi = 99,83% (Moyer et al, 1961) r
43
16 garam bisfenol
= N
= N
16 polikarbonat
× Mr = 14,6395 × 99 = 1449,3105 kg/jam Polikarbonat : F
10 fosgen
= N
10 fosgen
× Mr = 0,0249 × 99 = 2,4623 kg/jam F
13 fosgen
13 fosgen
= N
= 3981,9543 kg/jam Fosgen : F
4 garam bisfenol
= F
8 garam bisfenol
= 6,7693 kg/jam F
16 garam bisfenol
× Mr = 0,0249 × 272 F
16 garam bisfenol
- F
8
4 F = F = 4746,2922 kg/jam
9
9
9
- F = F F = 716,7518 + 115,6523 = 832,4041 kg/jam
metilen klorida Piridin
7
7 F = F = 4061,5933 kg/jam metilen klorida
10
10 F = F =1449,3127 kg/jam fosgen
13
16
8
9
7
10 F + F = F + F + F + F = 4746,2922 + 832,4041 + 4061,5933 + 1449,3127
13
16 F + F = 11089,6024 kg/jam
13
16
13
16
16
16
16
16 F + F = F
- F + F + F + F + F
fosgen garam bisfenol polikarbonat NaCl NaOH bisfenol-a
16
16
16 F + F + F air metilen klorida Piridin
13
16 F + F = 2,4623 + 6,7693 + 3712,1212 + 1709,9141 + 61,6402 + 175,6745 +
527,0234 + 4778,3451 + 115,6523
13
16 F + F = 11089,6024 kg/jam.
LA.3 Mixing Point I (M-101) fosgen (14)
(5) (10)
Mixing Point I
(M-101)
fosgen fosgen
Neraca Massa Komponen:
14
13 F = F = 2,4623 kg/jam. fosgen fosgen
10 F = 1449,3127 kg/jam. fosgen
5
10
14 F = F - F = 1446,8504 kg/jam. fosgen fosgen fosgen
- F
- F
- F
- F
- F
- F
- F
16 Piridin
18 garam bisfenol
16 NaCl
= F
18 NaCl
= 6,7693 kg/jam F
16 garam bisfenol
= F
= 61,6402 kg/jam F
18 bisfenol-a
16 NaOH
= F
18 NaOH
= 4778,3451 + 3712,1212 + 115,6523 = 8606,1187 kg/jam F
19
F
= 1709,9141 kg/jam F
16 bisfenol-a
= F
= F
= 8606,1187 + 2481,0214 = 11087,1401 kg/jam .
18
19
= F
16
19
16
19 polikarbonat
= 61,6402 + 6,7693 + 1709,9141 + 175,6745 + 527,0234 = 2481,0214 kg/jam Neraca Massa Total : F
18
= 527,0234 kg/jam F
16 air
= F
18 air
= 175,6745 kg/jam F
19
piridin
19 metilen klorida
F
16 polikarbonat
16 Piridin
16 metilen klorida
16 air
16 bisfenol-a
16 NaOH
16 NaCl
16 garam bisfenol
16
= F
16
Neraca Massa Komponen: F
Metilen klorida Polikarbonat Piridin
NaCl (16) (18) (19)
Garam bisfenol NaOH Air Bisfenol
= F
= 6,7693 + 3712,1212 + 1709,9141 + 61,6402 + 175,6745 + 527,0234 + 4778,3451 + 115,6523
LA.4 Dekanter I (FL-101) Dekanter I (FL-101) polikarbonat metilen klorida piridin air
= F
19
= 115,6523 kg/jam F
= F
19 piridin
= 3712,1212 kg/jam F
16 polikarbonat
19 polikarbonat
F
= 4778,3451 kg/jam F
16 metilen klorida
= F
19 metilen klorida
= 11087,1401 kg/jam F
16
NaCl Garam bisfenol Bisfenol NaOH
- F
- F
18 F
- F
- F
LA.5 Dekanter II (FL-102) (17) Metilen klorida polikarbonat
(19) (20) Dekanter II metilen klorida (FL-102) piridin Metilen klorida piridin (21)
Metilen klorida Polikarbonat Piridin
Prinsip kerja: Penambahan pelarut inert metilen klorida sebanyak 50% dari total metilen klorida yang ditambahkan di reaktor polimerisasi (R-102). Dengan penambahan ini akan mengakibatkan semakin viscousnya polikarbonat dan akan membentuk dua fasa antara larutan organik dan larutan aqueous. Efisiensi pemisahan sebesar 90% yang artinya 10% piridin akan berada di fasa organik dan 90%nya berada di fasa aqueous dan sebaliknya untuk metilen klorida. Sedangkan polikarbonat seluruhnya berada di fasa organik. Pemisahan dilakukan secara gravitasi sehingga fasa aqueous akan keluar secara melalui aliran atas, dan fasa organik akan keluar melalui bagian bawah.
Neraca Massa Komponen:
19 F = 4778,3451 kg/jam metilen klorida
19 F = 3712,1212 kg/jam polikarbonat
19 F = 115,6523 kg/jam piridin
17
7
9 F = 0,5 × (F + F ) metilen klorida metilen klorida metilen klorida
17 F = 0,5 × 4778,3451 kg/jam = 2389,1726 kg/jam metilen klorida
20
17
19 F = 0,1 × (F + F ) metilen klorida metilen klorida metilen klorida
20 F = 0,1 × (2389,1726 + 4778,3451) = 716,7518 kg/jam metilen klorida
21
17
19 F = 0,9 × (F + F ) metilen klorida metilen klorida metilen klorida
21 F = 0,9 × (2389,1726 + 4778,3451) = 6450,7659 kg/jam metilen klorida
21
19 F = F = 3712,1212 kg/jam polikarbonat polikarbonat
20
19 F = 0,9 × F piridin piridin
- F
- F
- F
- F
- F
= 78,4191 kg/jam. F
F
20
21
= 716,7518 + 104,0871 + 6450,7659 + 11,5652 + 3712,1212 F
20
21 = 10955,2912 kg/jam.
LA.6 Mixing Point III (M-103)
Mixing Point III
(M-103)
piridin (6) (9)(12) piridin metilen klorida piridin metilen klorida
Neraca Massa Komponen: F
12 piridin
12 metilen klorida
21 piridin
= 540 kg/jam. F
9 piridin
= 87,1324 kg/jam. F
6 piridin
= F
9 piridin
12 piridin
= 87,1324 - 78,4191 = 8,7132 kg/jam. F
9 metilen klorida
= F
12 metilen klorida
21 polikarbonat
21 metilen klorida
= 540 kg/jam.
= F
F
20 piridin
= 0,9 × 115,6523 = 104,0871 kg/jam F
21 piridin
= 0,1 × F
19 piridin
F
21 piridin
= 0,1 × 115,6523 = 11,5652 kg/jam Neraca Massa Total: F
19
17
19 metilen klorida
20 piridin
19 polikarbonat
19 piridin
17 metilen klorida
F
19
17 = 4778,3451 + 3712,1212 + 115,6523 + 2389,1726 = 10955,2912 kg/jam.
F
20
21
= F
20 metilen klorida
- F
- F
- F
- F
- F
- F
- F
- F
LA.7 Washer (W-101) o
Pada washer ini ditambahkan sejumlah air panas bersuhu 80 C untuk menetralisir pH larutan.
(26) air
(21) (27)
Washer
(W-101)
polikarbonat polikarbonat metilen klorida metilen klorida piridin piridin airNeraca Massa Komponen:
21 F = 11,5652 kg/jam. piridin
21 F = 3712,1212 kg/jam. polikarbonat
21 F = 6450,7659 kg/jam. metilen klorida
26
21
21
21
21
F = F = F + F + F = 10174,4524 kg/jam. air metilen klorida piridin polikarbonat27 F = 11,5652 kg/jam. piridin
27 F = 3712,1212 kg/jam. polikarbonat
27 F = 6450,7659 kg/jam. metilen klorida
27
26 F = F = 3712,1212 kg/jam. air air
Neraca Massa Total:
21
26
21
21
21
26 F + F = F + F + F + F metilen klorida piridin polikarbonat air
21
26 F + F = 6450,7659 + 11,5652 + 3712,1212 + 10174,4524 = 20348,9047 kg/jam.
27
27
27
27
27 F = F + F + F + F metilen klorida piridin polikarbonat air
27 F = 6450,7659 + 11,5652 + 3712,1212 + 3712,1212 = 20348,9047 kg/jam.
LA.8 Splitter (SP-101)
Fungsi splitter adalah untuk membagi aliran metilen klorida (recycle) ke mixing point
II dan ke dekanter II. Pembagian didasarkan pada penambahan 50% metilen klorida
ke dekanter II berasal dari Splitter.
(23) (11)
Splitter
(SP-101)
metilen klorida metilen klorida
(17) metilen klorida
Neraca Massa Komponen:
23 F = 6403,5393 kg/jam. metilen klorida
17
7
9 F = 0,5 × (F + F ) = 2389,1726 kg/jam metilen klorida metilen klorida metilen klorida
11
23
17 F = F - F metilen klorida metilen klorida metilen klorida
11 F = 6403,5393 - 2389,1726 = 4014,4227 kg/jam. metilen klorida
Neraca Massa Total:
23
17
11 F = F + F
23 F = 2389,1726 + 4014,4227 = 6403,5393 kg/jam.
LA.9 Flash Drum (S-101)
Alat ini digunakan untuk memisahkan pelarut (metilen klorida) dari campurannya sehingga dapat direcycle ke reaktor polimerisasi (R-102). Prinsip peristiwa perpindahan: Perbedaan komposisi fasa cair dan fasa uap setiap zat dalam campuran pada saat kesetimbangan atau perbedaan atau perpindahan titik didih (boiling point)/tekanan uap (vapor pressure) setiap zat dalam campuran pada kondisi operasi alat (Walas, 1988). Prinsip kerja alat: Flash drum digunakan karena zat yang diinginkan memiliki perbedaan titik didih yang sangat jauh dari zat yang lain. Perpindahan terjadi saat campuran mencapai kesetimbangan, zat dengan komposisi fasa cair yang lebih banyak akan berada pada bagian bottom sedangkan zat dengan komposisi fasa uap yang lebih banyak akan berada pada bagian atas (menguap) (Geankoplis, 2003 ; Walas, 1988).
Flash Drum
= 10174,4524 kg/jam F
o
C (Cityplastic, 2009) sehingga untuk penghitungan komposisi keseimbangan hanya ada 3 komponen yaitu air, metilen klorida, dan piridin. Laju alir massa
F
27
= 20348,9047 kg/jam F
27 air
27 metilen klorida
43
= 6450,7659 kg/jam F
27 piridin
= 11,5652 kg/jam F
27 polibisfenol-a karbonat
= F
33 polibisfenol-a karbonat
) diasumsikan seluruhnya berada pada aliran bottom karena titik flash yang sangat jauh yaitu 630
)
(S-101) polikarbonat metilen klorida piridin air polikarbonat metilen klorida piridin air
2
(27) (33) (31) metilen klorida piridin air
Dimana: Titik didih senyawa pada tekanan 1 atm (101, 325 kPa)
Air (H
2 O) 100 o
C (Windhloz, 1983) Metilen klorida (CH
2 Cl
) 39,6
3
o
C (Perry, 2008) Piridin (C
5 H
5 N) 115,2 o
C (Perry, 2008) Polikarbonat ((C
16 H
14 O
= 3712,1212 kg/jam
Penentuan temperatur flash drum Fraksi masing
- – masing komponen pada umpan (alur 27)
27 X = 0,1219 air
27 X = 0,8768 metilen klorida
27 X = 0,0013 piridin
Pada kondisi operasi : P = 1 atm (101,325 kPa)
o
T = 50 C (323,15 K) X = Z
i i sat
P . P (Smith, dkk, 2005)
buble = Σ X i i
Y = K .Z
i i i
1 P = (Smith, dkk, 2005)
dew Y sat i P i
Tabel LA. 1 Data Trial Temperatur dan Komposisi Flash Drum (S-101)
1
sat* sat sat Y i
Komponen
X P K (P /P)
X P K .X
i i i i i. i i i sat P i
metilen klorida 0,8768 144,2637 1,4238 126,4904 1,2484 0,00865 air 0,1219 12,4052 0,1224 1,5122 0,0149 0,00120 piridin 0,0013 9,4677 0,0934 0,0123 0,0001 0,00001 total 1 166,1366
0,00986
- App B Smith, dkk, 2005 Dari tabel di atas diperoleh : Pdew < P < Pbuble, sehingga terjadi keseimbangan uap cair (Daubert, 1985).
Penentuan komposisi umpan dan bottom Flash Drum.
Mol total umpan masuk, N = 641,3477 kmol/jam
Z = X = 0,8768
metilen klorida metilen klorida
Z = X = 0,1219
air air
Z = X = 0,0013
piridin piridin Z ( K i i i i
1 ) Z ( K
1 )f (V ) = ) =
j j
f’ (V
2
1 V ( K i 1 ) 1 ( 1 )
V K i ( ) f Vj
V = V
j+1 j ' ( ) f Vj
= V (Smith, dkk, 2005) j = 0, 1, 2, 3,….dst dilakukan iterasi hingga nilai V j+1 j Iterasi 1. Vo = 0,1341 f (V ) = 0,0001
o
) = 0,1937
o
f’ (V
( ) f
V o
V = V
1 o ' ( ) f
V o
, 0001 V = 0,1341
1
, 1937 V = 0,1341
1 – 0,0006
V = 0,1334
1 Maka, V = 0,1334 dan L = 0,8666
Z F = X L + Y V ; Y = K
X
i. i. i. i i. i
Z F = X L + K
X V i. i. i. i. Z F = X .( L + K V) i. i i..
.
Z F i
X =
i .
L K i
V Basis F = 1 mol, maka
X = 0,0010
metilen klorida
X = 0,9978
air
X = 0,0212
piridin Maka komposisi senyawa di bottom adalah :
33
27 F = F = 3712,1212 kg/jam polikarbonat polikarbonat
33
33
33 F = X × L × N × Mr piridin piridin piridin
33 F = 0,0212 × 0,8666 × 555,3548 × 79 = 2,7388 kg/jam. piridin
33 F = 0,0010 × 0,8666 × 555,3548 × 84,93 = 47,1706 kg/jam. metilen klorida
33 F = 0,9978 × 0,8666 × 555,3548 × 18 = 9.985,7669 kg/jam. air
Neraca Massa Komponen:
31
27
33 F = F = 11,5652 piridin piridin – F piridin – 2,7388 = 8,8351 kg/jam.
31
27
33 F = F metilen klorida metilen klorida metilen klorida
- – F
31 F = 6.450,7659 metilen klorida – 47,1706 = 6.403,5953 kg/jam.
31
27
33 F = F = 10.174,4524 air air – F air – 9.985,7669
31 F = 188,6855 kg/jam. air
Neraca Massa Total
33
33
33
33
33 F = F + F + F + F polikarbonat piridin metilen klorida air
33 F = 3.712,1212 + 2,7388 + 47,1706 + 9.985,7669 = 13.747,7925 kg/jam.
31
31
31
31
31 F = F + F + F + F polikarbonat piridin metilen klorida air
31 F = 0 + 8,8351 + 6.403,5953 + 188,6855 = 6.601,1122 kg/jam.
31
33 F + F = 6.601,1122 + 13.747,7925 = 20.348,9047 kg/jam.
LA.10 Mixing Point II (M-102) metilen klorida (11)
(1) (7)
Mixing Point II
(M-102)
metilen klorida metilen kloridaNeraca Massa Komponen:
11 F = 4014,4227 kg/jam. metilen klorida
7 F = 4061,5933 kg/jam metilen klorida
1
7
11 F = F - F = 4014,4227 - 4061,5933 metilen klorida metilen klorida metilen klorida
1 F = 47,1706 kg/jam. metilen klorida
LA.11 Evaporator I (FE-101)
Alat ini digunakan untuk menguapkan piridin, metilen klorida, dan sebagian besar air yang terdapat dalam campuran polikarbonat.
Kadar polikarbonat masuk = 27% Kadar polikarbonat keluar = 50% metilen klorida
(34) air piridin
(33) (35) Evaporator I
(FE-101) polikarbonat polikarbonat air air metilen klorida piridin
Neraca Massa Komponen:
34
33 F = F = 47,1706 kg/jam. metilen klorida metilen klorida
34
33 F = F = 2,7388 kg/jam. piridin piridin
35
33
33 F = F - (0,5 × F ) / 0,5 air air air
35 F = 3712,1212 kg/jam. air
34
33
35 F = F - F = 9985,7669 - 3712,1212 = 6273,6457 kg/jam. air air air
35
33 F = F = 3712,1212 kg/jam. polikarbonat polikarbonat
Neraca Massa Total:
34
34
34
34 F = F + F + F = 2,7388 + 47,1706 + 6273,6457 piridin metilen klorida air
34 F = 6323.5500 kg/jam.
35
35
35 F = F + F = 3712,1212 + 3712,1212 = 7424,2424 kg/jam. polikarbonat air
LA.12 Evaporator II (FE-102)
Alat ini digunakan untuk menguapkan sebagian besar air yang terdapat dalam campuran polikarbonat dari evaporator I dengan memanfaatkan uap panas yang dihasilkan dari evaporator I..
Kadar polikarbonat masuk = 50% Kadar polikarbonat keluar = 70%
air (36) (35) (37)
Evaporator II
(FE-102)
polikarbonat polikarbonat
air airNeraca Massa Komponen:
37
35
35 F = (F - 0,7 × F )/0,7 air polikarbonat polikarbonat
37 F = (3712,1212 - 0,7 × 3712,1212)/0,7 = 1590,9091 kg/jam. air
37
35 F = F = 3712,1212 kg/jam. polikarbonat polikarbonat
36
35
37 F = F - F = 3712,1212 - 1590,9091 = 2121,2121 kg/jam. air air air
Neraca Massa Total:
37
37
37 F = F + F = 3712,1212 + 1590,9091 = 5303,0303 kg/jam. polikarbonat air
36
36 F = F = 2121,2121 kg/jam. air
LA.13 Evaporator III (FE-103)
Alat ini digunakan untuk menguapkan sebagian besar air yang terdapat dalam campuran polikarbonat dari evaporator II dengan memanfaatkan uap panas yang dihasilkan dari evaporator II.
Kadar polikarbonat masuk = 70% Kadar polikarbonat keluar = 90%
air (38) (37) (40)
Evaporator III
(FE-103)
polikarbonat polikarbonat
air airNeraca Massa Komponen:
40
40
40 F = (F - 0,9 × F )/0,9 air polikarbonat polikarbonat
40 F = (3712,1212 - 0,9 × 3712,1212)/0,9 = 412,4579 kg/jam. air
40
37 F = F = 3712,1212 kg/jam. polikarbonat polikarbonat
38
37
40 F = F = 3712,1212 - 412,4579 = 1178,4512 kg/jam. air air air
- – F Neraca Massa Total:
40
40
40 F = F + F = 3712,1212 + 412,4579 = 4124,5791 kg/jam. polikarbonat air
38
38 F = F = 1178,4512 kg/jam. air
LAMPIRAN B
PERHITUNGAN NERACA PANAS
Kapasitas Produksi : 3787,8788 kg/jam Basis perhitungan : 1 jam operasi Waktu operasi : 330 hari / tahun ; 24 jam / hari Satuan operasi : kg/jam
o
Suhu referensi : 25 C (298,15 K) Neraca panas i menggunakan rumus-rumus perhitungan sebagai berikut:
in
Persamaan untuk menghitung kapasitas panas (Reklaitis, 1983):
2
3 Cp = a + bT + cT + dT
Jika Cp adalah fungsi dari temperatur maka persamaan menjadi: T 2
b
2 2 c
3
3 d4
4 CpdT a ( T T ) ( T T ) ( T T ) ( T T )
2
1
2
1
2
1
2
1 T 1
2
3
4 Untuk sistem yang melibatkan perubahan fasa persamaan yang digunakan adalah: T T 2 b T 2 T T Tb 1 CpdT Cp dT H Cp dT 1 1 VI v Perhitungan energi untuk sistem yang melibatkan reaksi: T T 2 2
dQ r H ( T ) N CpdT N CpdT r out in dt T T 1 1 B.1 Data Perhitungan Cp Tabel LB.1 Nilai Konstanta a,b,c,d dan e untuk perhitungan Cp cairan
Komponen a b c d
- C H N 1,078E+06 -3,478E+02 3,9565
5
5 HCl 1,772E+01 0,9043 -0,0056 1,133E-05
CH Cl 7,996 0,7985 -0,0035 5,551E-06
2
2 H O 1,829E+01 0,4721 -0,0013 1,314E-06
2 Sumber : (Reklaitis, 1983)
2
3 Cp = a + bT + cT + dT [J/mol K]
T 2
b c d
2
2
3
3
4
4
( ) ( ) ( ) ( )
CpdT a T T T T T T T T
2
1
2
1
2
1
2
1 T 1
2
3
4
Tabel LB.2 Nilai konstanta a,b,c,d,dan e untuk perhitungan Cp gas
Komponen a b c d e Fosgen 2,212E+01 0,2111 -0,0003 2,861E-07 -9,134E-11 Air 3,40471E+01 -9,65604E-03 3,29883E-05 -2,04467E-08 4,30228E-12 Sumber : (Reklaitis, 1983)
2
3
4 C = a + bT + cT + dT + eT [J/mol. K] T 2 pg b
2 2 c
3 3 d
4 4 e
5
5 Cp dT a ( T T ) ( T T ) ( T T ) ( T T ) ( T T ) g
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1 T 1
2
3
4
5 B.2 Estimasi Cp
B.2.1 Estimasi Cp Padatan dengan Metode Hurst dan Harrison Tabel LB. 3 Kontribusi unsur dan gugus untuk estimasi Cp Unsur ΔE (J/mol.K) C 10,89 H 7,56 O 13,42
Sumber : (Perry, 1999) Perhitungan kapasitas panas dihitung dengan rumus:
(Perry, 1999) Dimana:
Cp = Kapasitas panas (kJ/kmol.K) N = Jumlah unsur i dalam senyawa
i
= Nilai kontribusi unsur i ΔE i
Kapasitas panas padatan bisfenol-a (C H O ) :
15
16
2
Cp = 15 × 10,89 + 16 × 7,56 + 2 × 13,42Cp = 311,1500 kJ/kmol.K
B.2.1 Estimasi Cp Cairan dengan Metode Chueh dan Swanson Tabel LB.4 Kontribusi Gugus Kapasitas Panas Cairan
Gugus Harga
CH 3 9,95
2 C
3,80
C H
3,5
O
8,4
OH
10,5 14,5
C O
Sumber : (Reid, 1977)
Tabel LB.5 Data Panas Laten Air o
T (
C) ∆Hvl (kJ/kg) 2189 114,7 2232,0332 96,3424 2283,0897 64,2248 Sumber : (Geankoplis, 2003)
B.3 Panas Pembentukan Standar Tabel LB.6 Data Panas Pembentukan Standar o
Komponen
f
∆H Fosgen -218,8 kJ/kgmol Natrium Klorida -407,27 kJ/kgmol Natrium Hidroksida -470,114 kJ/kgmol Pirid 140,03 kJ/kgmol
in
Asam Klorida -167,159 kJ/kgmol Metilen Klorida -121,46 kJ/kgmol Air -285,83 kJ/kgmol Garam Bisfenol -874,372 kJ/kgmol Polikarbonat -18027,922 kJ/kgmol Bisfenol-a -646,8968 kJ/kgmol Sumber : (Purba, 2000 ; Yaws, 1993)
LB.1 Reaktor Deprotonasi (R-101) Saturated Steam o
124,7 C
2 Bisfenol-a o Bisfenol-a
25 C; 1 atm NaOH
4 Garam Bisfenol
3 o NaOH Air
25 C; 1 atm o
40 C; 1 atm Kondensat o 124,7 C
Neraca Panas Masuk
298 ,
15
2 Panas masuk pada alur 2, (Q ) = = 0 N CpdT
2 s 298 ,
15
298 ,
15
3 Panas masuk pada alur 3, (Q ) = = 0 N CpdT
3 s 298 ,
15
Neraca Panas keluar 313 ,15
4 Panas keluar pada alur 4, (Q ) =
4 N CpdT s 298 ,
15 313 ,
15
4 Q = N CpdT = 0,7705 kgmol/jam x 4667,2500 kJ/kgmol 4(bisfenol-a) bisfenolA
298 ,
15
= 3596,1254 kJ/jam
313 ,
15
4 Q = = 1,5410 kgmol/jam x 0,0497 kJ/kgmol N CpdT
4(NaOH) NaOH 298 ,
15
= 0,0766 kJ/jam
313 ,
15
4 Q = = 14,6395 kgmol/jam x 1,8105 kJ/kgmol N CpdT
4(garam bisfenol) garambisfe nol 298 ,
15
= 26,5049 kJ/jam
313 ,
15
4 Q = = 29,2791 kgmol/jam x 1125,7906 kJ/kgmol
N CpdT 4(air) air
298 ,
15
= 32962,1081 kJ/jam Q = Q + Q + Q + Q
out 4(bisfenol A) 4(NaOH) 4(garam bisfenol) 4(air)
= 3596,1254 kJ/jam + 0,0766 kJ/jam + 26,5049 kJ/jam
- 32962,1081 kJ/jam = 36584,8150 kJ/jam
Reaksi di dalam Reaktor Deprotonasi:
2NaOH C H O H O Na +
2H O +
(l)
15 16 2(s) → C
15
14 2 2(l) 2 (l)
r = konversi x N
1 garam bisfenol
r = 0,95 x 15,4100 = 14,6395 kmol/jam
1 o
Panas reaksi yang terjadi pada 25 C dan 1 atm:
o o o
produk- reaktan] ∆Hr (25
C) = [∆H f ∆H f
o o o o
C H O Na H O NaOH- C H O ]
f
15
14
2 2 f 2 f f
15
16
2
= [∆H +2 x ∆H –2 x ∆H ∆H = [(-874,3720)+(2x-285,83)-(2x-470,114)-(-646,8968)] = 141,0928 kJ/jam
313 ,
15 313 ,
15 o o
C)+ + 2x -
Cp dT Cp dT
∆Hr (40
C) = ∆Hr(25 garambisfe nol air
298 ,
15 298 ,
15 313 , 15 313 ,
15
- 2 x
Cp dT Cp dT NaOH bisfenolA 298 , 15 298 ,
15
= 141,0928 + 1,8105 + 2 x 1125,7906
- – 2 x 0,0497 – 4667,2500 = -2272,8152 kJ/jam
Q = -2272,8152 kJ/jam x 14,6395 kmol/jam
reaksi
= -33272,9635 kJ/jam dQ/dt = Q + Q
out – Q in reaksi
= 36584,8150
- – 0 – 33272,9635 = 3311,8515 kJ/jam
Tanda positif menunjukkan sistem membutuhkan panas sebesar 3311,8515 kJ/jam sehingga untuk memenuhi kebutuhan panas ini dibuat koil pemanas yang di
o
dalamnya mengalir saturated steam 124,7 C.
o
Massa saturated steam (124,7
C) yang diperlukan adalah:
dQ / dt
m =
( 124 ,
7 C ) 3311 , 8515
= = 1,5130 kg/jam
2189 LB.2 Cooler (E-101)
Air o
15 C Bisfenol Bisfenol
4
8 Garam bisfenol Garam bisfenol NaOH NaOH Air Air o o
40 C, 1 atm
25 C, 1 atm Air o
25 C
Neraca Panas Masuk: 313 , 15 313 , 15 313 , 15 313 , 15
4
4
4
4 Q =N +N +N + N in bisfenol-a CpdT NaOH CpdT garam bisfenol CpdT air CpdT 298 , 15 298 , 15 298 , 15 298 , 15
= 0,7705 x 4,6673 + 1,5410 x 0,0497 + 14,6395 x 1,8105 + 29,2791 x 1125,7906
= 32992,2857 kJ/jam Neraca Panas Keluar: 298 , , 15 298 , 15 298 , 15 298 , 15
8
8
8
8 Q =N +N +N +N out bisfenol-a CpdT NaOH CpdT garam bisfenol CpdT air CpdT 298 , 15 298 , 15 298 , 15 298 , 15
= 0 Panas yang dibutuhkan adalah: dQ/dt = Q
out – Q in
= 0 - 32992,2857 = -32992,2857
o
Air Pendingin masuk (15
C) ; H = 62,9 kJ/kg
1 o
Air Pendingin keluar (25
C) ; H = 104,8 kJ/kg (Rogers dan Mayhew, 1995)
2
- ∑ 298 15 , 298 15 , 8 CpdT N senyawa + ∑ 298 15 , 298 15 , 10 CpdT N senyawa∑ 298 15 , 298 15 , 13 CpdT N senyawa43COCl
- 86NaCl
o f
3 )
43
Konversi reaksi = 99,83% r
2
= konversi × N
garam bisfenol
= 3399 ,
43
6395 ,
. 14 9983kmol/jam ∆Hr (25
o
C) = [∆H
o f
produk- ∆H
reaktan] = [∆H
16 H
o f (C
16 H
14 O
3 )
43 + 86 x ∆H
o
f
NaCl
o f C
15 H
14 O
2 Na 2 –
43 x ∆H
o f COCl
2
14 O
2 → (C
]
Air
Maka, massa air pendingin yang diperlukan: m =
1
2 /
H H dt dQ
m = 9 , 41 32992 2857 , m = 787,4054 kg/jam
LB.3 Reaktor Polimerisasi (R-102)
7
8
10
11
13 Metilen Klorida
25 o
C, 1 atm Bisfenol A Garam bisfenol NaOH
25 o
2
C, 1 atm Air Pendingin 15 o
C, 1 atm Fosgen 25 o C; 1,6 atm Air pendingin keluar
25 o
C, 1 atm Fosgen 25 o C; 1,6 atm Bisfenol A
Garam bisfenol NaOH Air NaCl Metilen Klorida Polikarbonat Piridin
25 o
C, 1 atm
Panas Masuk = ∑ 298 15 , 298 15 , 7 CpdT N senyawa
Panas Keluar = ∑ 298 15 , 298 15 , 11 CpdT N senyawa
Reaksi dalam reaktor ini adalah:
43C
15 H
14 O
2 Na
- – 43 x ∆H
= [(-18027,9220) + (86x-407,270) - (43x-847,372) - (43 x -218,8)] = -6046,7460 kJ/jam
Q = -6046,7460 kJ/jam x 0,3399 kmol/jam
reaksi
= -2055,2890 kJ/jam Panas yang dibutuhkan adalah: dQ/dt = Q + Q
out – Q in reaksi
= 0
- – (-2055,2890) = 2055,2890
o
Air Pendingin masuk (15
C) ; H = 62,9 kJ/kg
1 o
Air Pendingin keluar (25
C) ; H = 104,8 kJ/kg (Rogers dan Mayhew, 1995)
2 Maka, massa air pendingin yang diperlukan:
dQ / dt
m =
H H
2
1
2055,2890 m = 41 ,
9 m = 49,0522 kg/jam
LB.4 Washer (W-101) Air o
80 C, 1 atm
26 Polikarbonat Polikarbonat Piridin
21
27 Piridin Metilen Klorida Metilen Klorida o Air
25 C, 1 atm o 34,69 C, 1 atm
Neraca Panas Masuk: 298 , 15 298 , 15 298 , 15
21
21
21
- Q = N N + N = 0
21 polikarbonat CpdT piridin CpdT metilen CpdT 353 , 15 298 , 15 298 , 15 298 , 15
26 Q = N = 565,2474 x 4149,1778 = 2.345.311,7440 kJ/jam 26 air CpdT 298 , 15 Q = Q + Q = 0 + 2.345.311,7440 = 2.345.311,7440 kJ/jam in
21
26
C, 1 atm
27 metilen 307 84 , 298 15 , CpdT
Panas yang masuk pada washer sama dengan panas yang keluar. Dengan cara
trial and eror diperoleh suhu keluar sebesar 34,69 o C.
LB.5 Heater (E-104) Polikarbonat Piridin Metilen Klorida Air 50 o
C, 1 atm Polikarbonat Piridin Metilen Klorida Air 34,69 o
Saturated steam
124,7 o C; 2,25 atm27
28 Kondensat 124,7 o C; 2,25 atm
Neraca Panas Masuk: Q
27 air 307 84 , 298 15 , CpdT
=N
27 polikarbonat 307 84 , 298 15 , CpdT
27 piridin 307 84 , 298 15 ,
CpdT
- N
- N
- N
in
- N
- N
- N
- N
- N
- – 2.345.311,7441 kJ/jam = 3.783.485,8968 kJ/jam
28
piridin x ∆H vL= 6.128.797,6409 kJ/jam
out – Q in
Panas yang dibutuhkan adalah: dQ/dt = Q
0,3399 x 579,2122 + 0,1464 x 33811401,0832 + 56,2622 x 2074,5595 + 565,2474 x 1878,9098 + 56,2622 x 128.029.861,4117+ 0,1464 x 8362,8329 + 565,2474 x 5671,8679 = 6.128.797,6409 kJ/jam
=
x ∆H vL
28 air
28 metilen x ∆H vL