Modul Matematika SMA dan Soal Latihan 11 Notasi Sigma
BARISAN DAN DERET
F. Notasi Sigma
Notasi sigma merupakan bentuk penulisan dari penjumlahan suku-suku U(1) + U(2) +
U(3) + U(4) + ... + U(n), dimana suku-suku tersebut diatur menurut pola tertentu.
Sehingga bentuk umum dari notasi sigma adalah :
U(n) =
q
n p
Dimana :
p
:
q
:
U(n) :
U(p) + U(p+1) + U(p+2) + U(p+3) +… + U(q)
Batas Bawah
Batas Atas
Suku ke-n
Sebagai contoh
01. Uraikanlah bentuk setiap notasi berikut ini
12
(a)
n 2
(3n 4)
(1) n (2) n 6
12
(b)
n 3
Jawab
(3n 4) =
12
(a)
n 2
= 10 + 13 + 16 + 19 + 22 + … + 40
(1) n (2) n 6
12
(b)
[3(2) + 4] + [3(3) + 4] + [3(4) + 4] + [3(5) + 4] + … + [3(12) + 4]
n 3
= (1) 3 (2) 36 + (1) 4 (2) 46 + (1) 5 (2) 56 + … + (1)12 (2)126
= (–1) (2) 3 + (2) 2 + (–1) (2) 1 + (2) 0 + … + (2) 6
= –1/8 + 1/4 – 1/2 + 1 + … + 64
02. Ubahlah bentuk uraian berikut ini menjadi notasi sigma dengan batas bawah 3
(a) 5 + 9 + 13 + 17 + … + 53
(b) 42 + 37 + 32 + 27 + … – 8
(c) 2 + 4 + 8 + 16 + … + 128
Jawab
(a) 5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
(an b)
p
n 3
(4n 7)
p
n 3
4p – 7 = 53
4p = 60
p = 15
Barisan dan Deret
1
5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
(4n 7)
15
n 3
(an b)
p
(b) 42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
n 3
(5n 57)
p
42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
n 3
2 + 4 + 8 + 16 + … + 128 =
–5p = –65
p = 13
(57 5n)
13
42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
(c) 2 + 4 + 8 + 16 + … + 128 =
–5p + 57 = –8
n 3
a n b
p
n 3
2 n 2
2 p 2 = 128
p
n 3
81 + 27 + 9 + 3 + … + 1/27 =
2 p 2 = 2 7
p–2=7
p=9
2 n 2
9
n 3
(an 2 bn) = 6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
p
03. Jika diketahui
n 3
maka lengkapilah bentuk
notasi sigmanya
Jawab
(an 2 bn) =
p
n 3
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
Maka : a(3) 2 b(3) = 6 maka
9a + 3b = 6 .................................................... (1)
a(4) 2 b(4) = 16 maka 16a + 4b = 16 ............................................... (2)
Sehingga
9a + 3b = 6 (4)
16a + 4b = 16 (3)
36a + 12b = 24
48a + 12b = 48
–12a
= –24
a=2
9a + 3b = 6
9(2) + 3b = 6
18 + 3b = 6
3b = –12
b = –4
Jadi rumus umum suku ke-n adalah Un = 2n2 – 4n
Barisan dan Deret
2
(2n 2 4n) =
p
n 2
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
Sehingga 2p2 – 4p = 240
p2 – 2p – 120 = 0
(p – 12)(p + 10) = 0
p = 12
(2n 2 4n) =
12
Jadi
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
n 2
Terdapat beberapa sifat yang berlaku pada notasi sigma, yakni :
[ a(n) b(n)] =
q
(1)
n p
n p
q
(3)
n p
k
a(n)
n p
n p
n p
q
n p
a(n r)
qr
=
q
(5)
b(n)
q
= (q – p + 1).
q
(4)
n p
a(n)
a(n)
k.a(n) = k.
q
(2)
q
dan
n p r
a(n)
n p
=
a(n r)
n pr
q
r
a(n) =
a(n)
q r
q
n p
a(n) +
n r 1
dimana p < r < q
Sifat-sifat di atas dipakai dalam memnyelesaikan beberapa soal, sebagai contoh :
8
04. Buktikanlah bahwa
Jawab
8
n 2
(4n 3) 2 =
n 2
(4n 3) 2 = 16
n 2
(16n 2 24n 9)
=
n 2
16n 2 –
24n +
8
n 2
n 2
8
8
16n 2
n 2
8
= 16
n 2
Barisan dan Deret
n 2 – 24
n +
8
n 2
63
8
8
=
8
–
24n
n 2
n 2 – 24
9
8
n 2
+ (8 – 2 + 1)9
n +
8
n 2
63
(terbukti)
3
(n 2 4n 2) ke dalam notasi sigma dengan ….
9
05. Ubahlah bentuk
n 5
(a) Batas bawah 3
(b) Batas atas 12
Jawab
9
(a)
n 5
([n 2]2 4[n 2] 2)
9 2
(n 2 4n 2) =
n 5 2
(n 2 4n 4 4n 8 2)
7
=
n 3
(n 2 2)
7
=
9
(b)
n 5
n 3
([n 3]2 4[n 3] 2)
9 3
(n 2 4n 2) =
n 53
(n 2 6n 9 4n 12 2)
12
=
n 8
(n 2 10n 23)
12
=
n 8
9
06. Buktikanlah bahwa
Jawab
9
n 4
(2n 5) 2 =
n 4
(2n 5) 2 = 4
12
n 7
n2 – 4
n
12
n 7
+ 6
(2[n 3] 5) 2
93
n 43
(2n 1) 2
12
=
n 7
(4n 2 4n 1)
12
=
n 7
4n
12
=
n 7
2
–
4n
12
n 7
1
12
+
n 7
= 4 n 2 – 4 n + (12 – 7 + 1)1
12
12
n 7
n 7
12
12
= 4 n2 – 4 n + 6
n 7
Barisan dan Deret
n 7
(terbukti)
4
12
07. Hitunglah
n 5
(n 2 4n 5) –
Jawab
12
n 5
(n 2 4n 5) –
(n 2 8n 9)
14
n 7
(n 2 8n 9) =
14
n 7
12
n 5
(n 2 4n 5) –
(n
12
=
n 5
12
=
n 5
2
4n 5) –
(n 2 4n 5) –
([n 2]2 8[n 2] 9)
14 2
n 7 2
(n 2 4n 4 8n 16 9)
12
n 5
(n 2 4n 3)
12
n 5
[(n 2 4n 5) (n 2 4n 3)]
12
=
n 5
[8]
12
=
n 5
= (12 – 5 + 1)8
= 64
08. Tentukanlah nilai p dan q jika :
18
(a)
n 3
(n 2 4) =
10
(b)
n 2
13
(c)
n 6
(2n 5) =
(3n 1) =
Jawab
18
(a)
n 3
(n 2 4) =
p
n 3
16
n 2
13
n 1
(n 2 4) +
n 10
(2n 5)
(2n 5) –
(3n 1) –
p
n 3
q
n p
(3n 1)
q
n p
(n 2 4) +
maka p = 9 dan q = 18
10
(b)
n 2
(2n 5) =
16
n 2
(2n 5) –
(n 2 4)
q
(n 2 4)
q
n 10
(2n 5)
q
n p
maka p = 11 dan q = 16
13
(c)
n 6
(3n 1) =
13
n 1
(3n 1) –
(3n 1)
q
n p
maka p = 1 dan q = 5
Barisan dan Deret
5
12
06. Hitunglah
n 8
Jawab
12
n 8
12
=
=
=
(4n 4) –
16
n 5
19
16
n 5
(4n 4)
n 8
193
n 13
16
–
(4n 2)
n 5
(4[n 3] 4) –
n 83
16
(4n 8) –
n 5
16
=
n 5
16
(4n 2) +
(4n 2) +
(4n 4) + (4n 4)
n 8
19
=
=
(4n 4) –
–
(4n 4)
19
n 13
(4n 4)
19
n 13
16
(4n 2)
n 5
(4n 2)
16
n 5
(4n 2)
16
n 5
[(4n 8) (4n 2)]
[10]
n 5
= (16 – 5 + 1)10
= 120
Barisan dan Deret
6
F. Notasi Sigma
Notasi sigma merupakan bentuk penulisan dari penjumlahan suku-suku U(1) + U(2) +
U(3) + U(4) + ... + U(n), dimana suku-suku tersebut diatur menurut pola tertentu.
Sehingga bentuk umum dari notasi sigma adalah :
U(n) =
q
n p
Dimana :
p
:
q
:
U(n) :
U(p) + U(p+1) + U(p+2) + U(p+3) +… + U(q)
Batas Bawah
Batas Atas
Suku ke-n
Sebagai contoh
01. Uraikanlah bentuk setiap notasi berikut ini
12
(a)
n 2
(3n 4)
(1) n (2) n 6
12
(b)
n 3
Jawab
(3n 4) =
12
(a)
n 2
= 10 + 13 + 16 + 19 + 22 + … + 40
(1) n (2) n 6
12
(b)
[3(2) + 4] + [3(3) + 4] + [3(4) + 4] + [3(5) + 4] + … + [3(12) + 4]
n 3
= (1) 3 (2) 36 + (1) 4 (2) 46 + (1) 5 (2) 56 + … + (1)12 (2)126
= (–1) (2) 3 + (2) 2 + (–1) (2) 1 + (2) 0 + … + (2) 6
= –1/8 + 1/4 – 1/2 + 1 + … + 64
02. Ubahlah bentuk uraian berikut ini menjadi notasi sigma dengan batas bawah 3
(a) 5 + 9 + 13 + 17 + … + 53
(b) 42 + 37 + 32 + 27 + … – 8
(c) 2 + 4 + 8 + 16 + … + 128
Jawab
(a) 5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
(an b)
p
n 3
(4n 7)
p
n 3
4p – 7 = 53
4p = 60
p = 15
Barisan dan Deret
1
5 + 9 + 13 + 17 + … + 53 =
(4n 7)
15
n 3
(an b)
p
(b) 42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
n 3
(5n 57)
p
42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
n 3
2 + 4 + 8 + 16 + … + 128 =
–5p = –65
p = 13
(57 5n)
13
42 + 37 + 32 + 27 + … – 8 =
(c) 2 + 4 + 8 + 16 + … + 128 =
–5p + 57 = –8
n 3
a n b
p
n 3
2 n 2
2 p 2 = 128
p
n 3
81 + 27 + 9 + 3 + … + 1/27 =
2 p 2 = 2 7
p–2=7
p=9
2 n 2
9
n 3
(an 2 bn) = 6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
p
03. Jika diketahui
n 3
maka lengkapilah bentuk
notasi sigmanya
Jawab
(an 2 bn) =
p
n 3
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
Maka : a(3) 2 b(3) = 6 maka
9a + 3b = 6 .................................................... (1)
a(4) 2 b(4) = 16 maka 16a + 4b = 16 ............................................... (2)
Sehingga
9a + 3b = 6 (4)
16a + 4b = 16 (3)
36a + 12b = 24
48a + 12b = 48
–12a
= –24
a=2
9a + 3b = 6
9(2) + 3b = 6
18 + 3b = 6
3b = –12
b = –4
Jadi rumus umum suku ke-n adalah Un = 2n2 – 4n
Barisan dan Deret
2
(2n 2 4n) =
p
n 2
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
Sehingga 2p2 – 4p = 240
p2 – 2p – 120 = 0
(p – 12)(p + 10) = 0
p = 12
(2n 2 4n) =
12
Jadi
6 + 16 + 30 + 48 + … + 240
n 2
Terdapat beberapa sifat yang berlaku pada notasi sigma, yakni :
[ a(n) b(n)] =
q
(1)
n p
n p
q
(3)
n p
k
a(n)
n p
n p
n p
q
n p
a(n r)
qr
=
q
(5)
b(n)
q
= (q – p + 1).
q
(4)
n p
a(n)
a(n)
k.a(n) = k.
q
(2)
q
dan
n p r
a(n)
n p
=
a(n r)
n pr
q
r
a(n) =
a(n)
q r
q
n p
a(n) +
n r 1
dimana p < r < q
Sifat-sifat di atas dipakai dalam memnyelesaikan beberapa soal, sebagai contoh :
8
04. Buktikanlah bahwa
Jawab
8
n 2
(4n 3) 2 =
n 2
(4n 3) 2 = 16
n 2
(16n 2 24n 9)
=
n 2
16n 2 –
24n +
8
n 2
n 2
8
8
16n 2
n 2
8
= 16
n 2
Barisan dan Deret
n 2 – 24
n +
8
n 2
63
8
8
=
8
–
24n
n 2
n 2 – 24
9
8
n 2
+ (8 – 2 + 1)9
n +
8
n 2
63
(terbukti)
3
(n 2 4n 2) ke dalam notasi sigma dengan ….
9
05. Ubahlah bentuk
n 5
(a) Batas bawah 3
(b) Batas atas 12
Jawab
9
(a)
n 5
([n 2]2 4[n 2] 2)
9 2
(n 2 4n 2) =
n 5 2
(n 2 4n 4 4n 8 2)
7
=
n 3
(n 2 2)
7
=
9
(b)
n 5
n 3
([n 3]2 4[n 3] 2)
9 3
(n 2 4n 2) =
n 53
(n 2 6n 9 4n 12 2)
12
=
n 8
(n 2 10n 23)
12
=
n 8
9
06. Buktikanlah bahwa
Jawab
9
n 4
(2n 5) 2 =
n 4
(2n 5) 2 = 4
12
n 7
n2 – 4
n
12
n 7
+ 6
(2[n 3] 5) 2
93
n 43
(2n 1) 2
12
=
n 7
(4n 2 4n 1)
12
=
n 7
4n
12
=
n 7
2
–
4n
12
n 7
1
12
+
n 7
= 4 n 2 – 4 n + (12 – 7 + 1)1
12
12
n 7
n 7
12
12
= 4 n2 – 4 n + 6
n 7
Barisan dan Deret
n 7
(terbukti)
4
12
07. Hitunglah
n 5
(n 2 4n 5) –
Jawab
12
n 5
(n 2 4n 5) –
(n 2 8n 9)
14
n 7
(n 2 8n 9) =
14
n 7
12
n 5
(n 2 4n 5) –
(n
12
=
n 5
12
=
n 5
2
4n 5) –
(n 2 4n 5) –
([n 2]2 8[n 2] 9)
14 2
n 7 2
(n 2 4n 4 8n 16 9)
12
n 5
(n 2 4n 3)
12
n 5
[(n 2 4n 5) (n 2 4n 3)]
12
=
n 5
[8]
12
=
n 5
= (12 – 5 + 1)8
= 64
08. Tentukanlah nilai p dan q jika :
18
(a)
n 3
(n 2 4) =
10
(b)
n 2
13
(c)
n 6
(2n 5) =
(3n 1) =
Jawab
18
(a)
n 3
(n 2 4) =
p
n 3
16
n 2
13
n 1
(n 2 4) +
n 10
(2n 5)
(2n 5) –
(3n 1) –
p
n 3
q
n p
(3n 1)
q
n p
(n 2 4) +
maka p = 9 dan q = 18
10
(b)
n 2
(2n 5) =
16
n 2
(2n 5) –
(n 2 4)
q
(n 2 4)
q
n 10
(2n 5)
q
n p
maka p = 11 dan q = 16
13
(c)
n 6
(3n 1) =
13
n 1
(3n 1) –
(3n 1)
q
n p
maka p = 1 dan q = 5
Barisan dan Deret
5
12
06. Hitunglah
n 8
Jawab
12
n 8
12
=
=
=
(4n 4) –
16
n 5
19
16
n 5
(4n 4)
n 8
193
n 13
16
–
(4n 2)
n 5
(4[n 3] 4) –
n 83
16
(4n 8) –
n 5
16
=
n 5
16
(4n 2) +
(4n 2) +
(4n 4) + (4n 4)
n 8
19
=
=
(4n 4) –
–
(4n 4)
19
n 13
(4n 4)
19
n 13
16
(4n 2)
n 5
(4n 2)
16
n 5
(4n 2)
16
n 5
[(4n 8) (4n 2)]
[10]
n 5
= (16 – 5 + 1)10
= 120
Barisan dan Deret
6