Jurgen Habermas Future of Human Nature e
Bert Luc Van der Gucht
3 Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
de
Jurge Ha er as’ Future of Hu a
Nature e Gatta a
Inleiding
Voor deze paper probeer ik een vergelijking te maken tussen de filosofie van Jurgen
Habermas in zijn tekst The Future of Human Nature en de hard science fiction film
Gattaca uit 1997, geregisseerd door Andrew Niccol. Deze fil a het harde
subgenre van sience fiction waarbij bepaalde ideeën of opmerkingen over de
maatschappij in vraag gesteld worden met de bedoeling de kijker tot denken aan te
zetten. Een bijkomend aspect van dit genre is het feit dat ze thematisch vaak over
bepaalde wetenschappelijke of technologische ontwikkelingen handelen. Andere
films in dit genre zijn onder andere Blade Runner uit 1982, 2001: A Space Odyssey uit
1968 en de recentere Ex Machina uit 2015. Ook in de literatuur heeft dit genre een
grote aanhang. Ik probeer een vergelijking op te stellen tussen de ideeën van
Habermas omtrent zijn visie van Liberale Eugenetica en de maatschappelijke,
filosofische en politieke implicaties die dit met zich meebrengt en het plot van de
film Gattaca.
In de Ethiek van Habermas die hij voorlegt in de tekst wordt onder andere gepleit
voor het authentieke zelfzijn van het subject tegenover het maatschappelijke of
politieke. Dit specifiek toegepast op de prenatale genetische selectie van e ryo s
op basis van positieve kenmerken. De film Gattaca toont een maatschappelijk
landschap in de nabije toekomst waarin een klasse ongelijkheid ontstaan is tussen
mensen geboren op natuurlijke wijze met hun bijkomstige inferieure genetische
opstelling en daar tegenover mensen die al van voor hun geboorte enhanced zijn.
Het hoofdpersonage Vincent Freeman kampt als genetisch onperfect persoon met de
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
implicaties van zijn natuurlijke geboorte en de bijkomende lagere maatschappelijke
klasse die hem opgelegd wordt.
In de komende paragrafen bespreek ik semi chronologisch het plot van de film en
hoe deze zich verhoudt tot de tekst The Future of Human Nature van Jurgen
Habermas. Hierbij is echter belangrijk op te merken dat dit slechts bij een
persoonlijke interpretatie van de tekst en de film blijft. Films zijn als elke andere
vorm van kunst individueel te interpreteren, volgens mij zijn er echter enkele
opvallende gelijkenissen op te trekken tussen de tekst en de film. Eventueel zou de
film zelfs kunnen helpen bepaalde ethische op het subject gerichte implicaties die
door Ha er as aar oor gehaald orde eter te egrijpe of op z
i st te
visualiseren. Opnieuw moet hierbij echter vermeld worden dat het om een
persoonlijke interpretatie van de tekst en de film blijft, het is absoluut niet de
bedoeling te concluderen dat de werken intrinsiek aan elkaar verbonden zijn. De
connectie die hier opgesteld zal worden is puur wat ikzelf er van maak binnen mijn
subjectieve, individuele belevenis van de voorgestelde ideeën
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Liberale Eugenetica in Gattaca
Voor we dieper in gaan kijken naar de inhoud van de film zelf lijkt het interessant de titel te
analyseren. Het woord Gattaca is volledig opgebouwd uit de letters die binnen een DNA
streng de verschillende voorkomende nucleotiden representeren, namelijk Guanine,
Adenine, Thymine en Cytosine. Het zijn deze basenparen die door hun ordening binnen het
DNA streng onze persoonlijke genetische code opstellen, de naam van de film Gattaca is op
die manier al een referentie naar de wetenschappelijk geïnspireerde thematiek die zal
volgen. Naast deze titel wordt later in de film zelf ook de term de-gene-erate gebruikt om
het hoofdpersonage Vincent te omschrijven. Deze term op zich is een woordspeling
verwijzende naar zijn inferieure positie op sociaal, politiek en maatschappelijk vlak. De
term wordt gebruikt voor de laagste van alle sociale klassen in deze maatschappij,
een genetisch inferieure specimen die zich voordoet als iemand anders met de
bevoordeelde predisposities voor een topfunctie in de maatschappij. Hier is al
duidelijk hoe het klassensysteem in Gattaca opgesteld is, mensen zoals Vincent ons
hoofdpersonage worden al vanaf hun geboorte in een benadeelde positie geplaatst door
hun genetische beperkingen. Habermas kan zelfs hier al op toegepast worden, Habermas,
die de gevaren van een ongelijke maatschappelijke verdeling op basis van genetische
ongelijkheid of achtergrond maar al te goed voor de geest kan halen. Dit door zijn
persoonlijke historische achtergrond binnen het post modernistische Duitsland van de 20ste
eeuw.
Nu we aan de inhoud van de film zelf gaan beginnen haal ik een quote van Richard
Dworkin aan die Habermas in het tweede hoofdstuk over het debat rond de ethische
Selbstverständnis der Gattung . Deze uitspraak is volgens mij op verschillende
niveaus toepasbaar op wat we verder zullen bespreken in verband met de film
Gattaca.
e disti guish et ee hat ature, i ludi g e olutio has reated … a d hat
we, with the help of these genes do in this world. In any case, this distinction results
in a line being drawn between what we are and the way we deal, on our own
account, with this heritage. This decisive line between chance and choice is the
a k o e of our orality … We are afraid of the prospe t of hu a ei gs desig i g
other human beings, because this option implies shifting the line between chance and
hoi e hi h is the asis of our alue syste .
De film opent met een montage waarbij we te zien krijgen hoe een man, geschat
rond de 30 zich in wat op een douche lijkt zich ontdoet van zo veel mogelijk DNA
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
bevattende sporen op zijn lichaam en deze vervolgens in een verbrandingsoven
vernietigd. Deze rigoureuze schoonmaak praktijk wordt later in de film verklaard, ons
hoofdpersonage Vincent Freeman, doet zich voor als de genetisch superieure Jerome
Morrow. In de opvolgende openingssequentie van de film zien we verder hoe
Vincent zich doorheen een securitycheck begeeft aan de inkom van zijn werkplaats,
het ruimtevaart centrum Gattaca. Hierin krijgen we steeds meer informatie over het
personage en de maatschappij waarin deze leeft. Er wordt getoond hoe elke
werknemer bij Gattaca, een hoogtechnologische faciliteit waar enkel de hoogste
klasse van fysiek en mentaal gemodificeerde te werk gesteld wordt, aan de inkom
van het bedrijf aan een korte bloedtest wordt ontworpen. Op dit moment wordt
duidelijk hoe Vincent deze test vervalst met bloed van de idealistisch ontworpen
Jerome Morrow. De maatschappij die aan de kijker wordt voorgesteld is alles
gebaseerd op de genetische opstelling die men van geboorte meekrijgt, bloed of
urinetests zijn belangrijker dan werkelijke interviews of fysieke proeven. Hoe een
persoon zijn of haar genetische achtergrond is opgesteld en de daar uit volgende
deterministische implicaties hebben een grotere waarde dan de biologisch
geselecteerde eigenheid van het subject. Dit zorgt voor een vervaging van niet alleen
de distinctie tussen kans en keuze maar ook op een ethische schaal worden
subjecten anders gedefinieerd. Op sociaal niveau wordt het subject niet langer
gedefinieerd als een subject met een lichaam maar als dat lichaam. Gattaca, de film
stelt een maatschappij voor waar het subject object geworden is van haar genetische
code. De openingsscène gaat verder terwijl we langzaam een beter zicht krijgen van
het uiterlijk van ons hoofdpersonage krijgen we de volgende lijnen narratie over
Jerome Morrow, de man als wie Vincent zich voor doet.
The most unremarkable of events. Jerome
Morrow, Navigator First class, is only days
away from a one-year manned mission to 951
Gaspra in the Outer Asteroid Belt. Nothing so
unique in that. Last year over one thousand
citizens from every walk of life embarked on
some space mission or other. Besides,
selection for Jerome was virtually guaranteed
at birth. He is blessed with all the physical
and intellectual gifts required for such an
arduous undertaking, a genetic quotient second
to none. … No, there is truly nothing remarkable about
the progress of Jerome Morrow, except that I
am not Jerome Morrow.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Jerome Morrow wordt voorgesteld als een complete tegenpool van Vincent op
genetisch als op sociaal maatschappelijk vlak. Tegenover Vincent, die
gedetermineerd minderwaardig is, iets dat binnenkort duidelijker wordt, staat
Jerome; een genetisch product second to none. Jerome Morrow is echter net de
verwezenlijking van wat Habermas vreest wanneer de biotechnologische vaardigheid
van de mens op het punt komt dat we de organische condities van het toekomstige
subject zodanig kunnen selecteren dat die een product wordt naar de wil van een
ander of een derde partij. In dit geval van Jerome is deze derde partij niet
nadrukkelijk benoemd maar er wordt er vanuit gegaan dat zijn ouders hem zo lieten
ontwikkelen om de best mogelijke predispositie te hebben in de wereld waarin hij
geboren zal worden.
Na deze openingsscène met eerste kennismaking van ons personage en zijn
leefwereld neemt de film een stap terug in de tijd en begint de film met het
levensverhaal van Vincent Freeman, die als verteller het verhaal achter zijn
natuurlijke geboorte meegeeft terwijl we deze zien gebeuren in de film zelf.
I’ll e er k o
hat possessed my mother to put her faith in god rather than in her
local geneticist
We horen de stem van Vincent deze lijn zeggen terwijl hij als baby getoond wordt.
Hierbij zien we al hoe de lijn tussen kans en keuze aangehaald wordt die we ook bij
Dworkin en Habermas terugvinden. In de film wordt echter nog verwezen naar God
in de plaats van kans. De vervaagde notie van de lijn tussen kans en keuze die de
tekst aanhaalt is desalniettemin nog steeds bruikbaar. Wat de film al van in het begin
aan ons meegeeft is dat, nu de mogelijkheid er is om mensen door mensen te laten
ontwikkelen er een afname is van het zelfbeschikkingsrecht van het authentieke
subject. Het er ijt dat Vi e t aa z
oeder geeft too t aa hoe de er ieu i g
in technologie een verantwoordelijkheid geeft aan wie kiest op natuurlijke wijze een
kind te baren. De verwijzing die hier naar God gemaakt werd zou eventueel
trouwens gelinkt kunnen worden aan Kierkegaards existentiële filosofie en
geïnterpreteerd worden als een leap of faith die de moeder hier maakt. De ethische
keuze die gemaakt werd voor Vincent zou die kunnen geweest zijn van een subject
dat haar keuze maakte op basis van een wil tot authenticiteit in relatie met een
geloof in God of het transcendente. Dit is echter al een vergaande interpretatie, we
zullen later trouwens nog duidelijkere referenties naar Kierkegaards filosofie,
specifiek zijn existentiële ethiek terugvinden in de film. Wanneer ons
hoofdpersonage net geboren is wordt hij aan de gestandaardiseerde medische test
ontworpen van zijn tijd, de afname van een enkele druppel bloed waaruit alle
statistisch bepaalde beperkingen in zijn genetica zichtbaar worden. Uit een
opsomming van gegevens blijkt hoe hij bijvoorbeeld 60% kans heeft om een
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
zenuwafwijking te krijgen en 99% kans op een hartfalen, zijn levensverwachting word
geschat op niet veel meer dan 30 jaar. Hiermee wordt duidelijk hoe de keuze voor
PGD dit had kunnen voorkomen, wat ons onder andere kan leiden tot het
hedendaagse debat omtrent embryonale screenings die leiden tot de eventuele
keuze voor een abortus indien een embryo niet aan bepaalde gezondheidsvereisten
voldoet. Een verwijderde scéne uit de film toont zelfs nog explicieter. Wanneer we
zien hoe de moeder van Vincent op het laatste o e t esluit haar liefdeski d
toch te houden en de ziekenhuiskamer verlaat. Dit op afraden van de aanwezige
verpleegster; Look arou d you, the orld does ’t a t o e like that . Deze lijn,
gehaald uit het originele script van de film impliceert hoe de ongeboren Vincent als
niet-gemodificeerde foetus al een gedetermineerde minderwaardigheid meekrijgt.
Deze omschrijving van minderwaardigheid gebeurt op sociaal en maatschappelijk
niveau. Aangezien hij niet door het gestandaardiseerde screeningsproces – mogelijk
gemaakt door middel van een accurate selectie van gewenste genomen bij alom
toegepaste techniek van IVF - gegaan is dat ondertussen op de meerderheid van de
samenleving is toegepast. Bezit hij de kans om bepaalde negatieve genetische
kenmerken te erven. Aangezien de samenleving waarin hij geboren zou worden een
nieuwe, verhoogde standaard gekregen heeft op vlak van genetica plaatst dit hem in
de minst verdienstelijke klasse. De klasse die binnen de sociale samenleving de
relatief laagste bekleding vervullen, met de minst betekenisvolle jobs ter
beschikking.
Wanneer de film verdergaat met het levensverhaal van Vincent blijkt hoe deze de
droom heeft om ooit ruimtevaarder te worden. Hijzelf wordt echter consistent
herinnerd aan zijn beperkte capaciteit en lage sociale positie, dit onder andere door
zijn jongere broer, Anton, het tweede kind dat zijn ouders besloten te hebben. Dit op
de conventionele of natuurlijke manier van de tijd waarmee Anton zelfs als jongere
broer snel zijn oudere broer inhaalt op fysiek vlak. In de film wordt dit getoond door
de jongens als kinderen af te beelden die als spel elkaar uitdagen om zo ver mogelijk
de open zee in te zwemmen tot één van de twee opgeeft. Het wordt duidelijk hoe
Vincent steeds het onderspit moet delven en opgeven tegenover zijn jongere maar
genetisch superieure broer. Ook op maatschappelijk niveau is het opmerkelijk hoe er
gediscrimineerd wordt tegen mensen met minderwaardige genen. Specifiek voor
Vincent is het onmogelijk een waardige job te vinden vanwege zijn korte
levensverwachting en 99% kans op hartfalen, twee gegevens die elke werkgever met
gemak kan achterhalen. De ontwikkeling van een ethisch zelf-verstaan die nodig is
om tot een persoonlijke conceptie van het goede leven te komen, zoals Rawls die
onder meer beschrijft in zijn politieke filosofie rond de just society, is hier gehinderd.
De zelfontplooiing van het subject wordt beperkt door de overkoepelende
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
maatschappelijke gen-gebaseerde samenleving. De filosofische vragen die Habermas
aanhaalt zoals hoe we onszelf begrijpen, wie we zijn en wat we wensen te zijn
worden aan Vincent voorgesteld enkel binnen de gegeven context van het
wereldbeeld waarin hij leeft. Elk van deze vragen bevat een antwoord dat, volgens
de heersende maatschappelijke normen teruggebracht zou kunnen worden met
betrekking tot zijn biologische authenticiteit, wat echter een negatief gegeven is in
de context waarin hij geworpen is.
Uit deze realisatie volgt een soort existentieel breekpunt bij Vincent, hij daagt zijn
broer een laatste keer uit om de diepte in te zwemmen. Deze keer is echter anders
dan alle voorgaande keren, uit existentiële wanhoop en doelgerichte wilskracht
slaagt Vincent er in te winnen van zijn broer. In dit moment zien we het subject op
Kierkegaardiaanse wijze zichzelf opheffen en losmaken van de ingesteldheid van zijn
omgeving, geëmancipeerd van een zelf opgelegde objectiviteit. Hij komt tot een
realisatie van zichzelf als zelf bewust, bestaand individu en eigent zich op die manier
zijn gegeven vrijheid en verantwoordelijkheid toe. Vincent als existentie kiest voor
authenticiteit in zijn confrontatie met het absurde en de wanhoop. Hij verlaat zijn
thuis en trekt weg, gefocust op het behalen van zijn ideaal, de ruimte ingaan.
Wanneer we in de film Vincent op een van zijn laagste momenten zien, wanneer hij
werkt voor een opkuisdienst die het bedrijf Gattaca moet schoonmaken, zien we
hem geconfronteerd met de realisatie dat zijn absolute droom ruimtevaart nooit
tegelijk zo ver alsook zo dichtbij was. Het is onder meer deze realisatie die hem
verder vooruit streeft naar zijn ideaal. Hiervoor moet hij echter zijn persoonlijk
gegeven lichamelijke dispositie overstijgen om op te klimmen in de op DNA
gebaseerde sociale ladder. De film introduceert hier Jerome Morrow, over wie we in
het begin van de film te horen kregen. Vincent besluit, om zijn ultieme doel te
bereiken, zich te keren tot een zwaar illegale praktijk waarbij een genetisch inferieur
lid van de maatschappij zich voordoet als iemand anders, superieur en in dit geval
Jerome. De term die voor deze praktijk gebruikt wordt is een borrowed ladder, een
verwijzing naar de ladderstructuur die basenparen vormen in een DNA streng.
Jerome heeft als biologisch gedetermineerd tegenpool van Vincent evengoed een
bepaald existentialistisch breekpunt meegemaakt. Jerome Eugene Morrow, naar wie
hier voor de gemakkelijkheid vanaf nu als Eugene zullen benoemen, wordt in de film
aan ons voorgesteld in een rolstoel aangezien hij verlamd is tot zijn middelste. Het
wordt door een onbenoemd personage in de film duidelijk gemaakt dat hij deze
verlamming recentelijk opgelopen heeft in het buiteland waardoor niemand in zijn
omgeving er weet van heeft, dit stelt hem niet meer in staat de functie te bekleden
die van hem verwacht werd in de maatschappij. Om dezelfde levensstijl te behouden
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
die hij gewend was stelt hij zijn identiteit te leen aan Vincent die op deze manier zijn
doel kan bereiken ten koste van het feit dat hij voor de rest van zijn leven de
identiteit van Jerome moet aannemen. Dit verklaard de openingsscène en de daarbij
gezegde lijnen over het onbetwistbare succes van Jerome als genetisch perfect
specimen.
Euge e o er ie eerder al er eld as dat hij als ee er eze lijki g Ha er as
concept van een geproduceerd individu kan geïnterpreteerd worden, legt op een
later moment de omstandigheden achter zijn verlamming uit. Dit volgt uit wat ik zou
interpreteren als zijn persoonlijke breekpunt op existentialistisch niveau. Als een
perfect geslaagd resultaat van de gebruikte technologie was hij in existentie gebracht
met de voorafgaande essentie om succesvol te zijn. Door deze gegeven vorm van
essentie heeft Eugene net de existentiële verplichting tegenover zijn ontwerpers,
makers die hem een te vervullen doel geeft. Wat dit met zich meedraagt is dat
wanneer hij dit doel, hier succesvol zijn, niet vervult hij in theorie faalt in wat zijn
bestaan essentie geeft. In de film wordt op een bepaald moment trouwens een
ander treffend voorbeeld gegeven van een individu als product wanneer twee
personages een pianovoorstelling bijwonen van een pianist met 12 vingers. Hij is de
enigste persoon ter wereld die dit specifieke pianostuk kan spelen aangezien het
geschreven is om enkel met 12 vingers te kunnen spelen. We horen van Eugene dat
dit breekpunt plaatsgrijpt wanneer hij in een zwemcompetitie op topniveau als
tweede eindigt. De uitspraak i het egi a de fil a genetic quotient second to
none. krijgt u ook ee du ele eteke is. De afga g a Euge e ku e e
interpreteren als de voorstelling, aangehaald door Habermas, die Kierkegaard maakt
van de mens geconfronteerd met de wanhoop van zijn bestaan. Kierkegaard depi ts
the unsettling condition of a person who is indeed aware of her destiny, that she
must be a self, but thereupon flees into the alternatives; in despair not to will to be
o eself … Het falen van Eugene in het bereiken van zijn voorgestelde succes bracht
hem er toe geconfronteerd te worden met de realisatie van het absurde, dat hij een
eigen zelf moet zijn. Niet meer kan hij zijn existentie gronden op het zijn van een
lichaam met een gegeven essentie maar moet hij als subject met een lichaam verder
gaan. Deze existentiële wanhoop die de situatie veroorzaakt leidt hem er toe dat hij
zelfmoord probeert te plegen door voor een auto te springen. In het eerste
hoofdstuk de Mythe van Sisyphus, een essay over het absurde stelt Albert Camus dat
de enige werkelijk ernstig probleem: zelfmoord. Zich afvragen of het leven waard is
te beleven wordt als fundamentele vraag gesteld wanneer er zich een confrontatie
voordoet met het absurde.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
De tragiek van Eugene ligt niet enkel in het feit dat hij niet enkel faalt tegenover zijn
lichamelijke verplichting maar ook op existentieel vlak geraakt hij niet over de
realisatie van zijn gefaalde essentie. De ironie van zijn personage wordt versterkt als
hij opnieuw faalt en verlamd raakt. In tegenstelling tot hoe Kierkegaard een
oplossing aanbied voor deze zelfvernietigende wanhoop is het voor Jerome ook niet
mogelijk zijn zelf-zijnde authenticiteit te beseffen en accepteren. Voor Kierkegaard is
het overkomen of accepteren van de wanhoop van het subject namelijk enkel
mogelijk door zichzelf als zijnde te verhouden tot zichzelf zoals ze zich verhoud tot
het goddelijke of transcendentale. Dit op zich is voor Kierkegaard al een paradox die
enkel in de vorm van zijn fameuze leap of faith, die hij onder meer uiteenzet in Fear
and Trembeling, opgelost wordt. Het personage van Eugene heeft ook niet de
mogelijkheid zijn existentie te relateren tot iets van een hogere orde, niet alleen het
bestaan in een post-metafysische wereld ontneemt hem deze mogelijkheid maar ook
de wijze van zijn ontstaan als individu ontneemt deze mogelijkheid. Doordat hij
geschapen is, niet op toevallige biologische basis, maar op voorkeur van een ander
subject dat zich normatief evenwaardig zou moeten verhouden.
Deze normatieve evenwaardigheid is echter ontdaan net door de actie van het
coderen van het subject in kwestie. De implicaties en verantwoordelijkheid die
gepaard gaan met het uitvoeren van een proces zoals dat van PGD kunnen het
zelfbeschikkingsrecht van het individu ondermijnen. Wanneer we onszelf als ethische
wezens willen beschouwen doen we dat tegenover een achtergrond van
evenwaardige mensen met gelijke rechten. Hoe we deze achtergrond interpreteren
is echter nog steeds afhankelijk van hoe we onszelf antropologisch beschouwen als
members van de menselijke soort. Een shift in de manier hoe deze evenwaardigheid
en gelijke rechten opgevat worden in een maatschappij zou veroorzaakt kunnen
worden door toepassing van geavanceerde biotechnologische ontdekkingen. Eugene
of Vincent zijn beide door hun genetische achtergrond in verschillende niet
evenwaardige posities geclassificeerd. In theorie zou in de fictieve wereld van
Gattaca discriminatie op genetische basis niet toegelaten worden volgens de wet,
een wet die niemand serieus blijkt te nemen echter. De manier van discriminatie die
voorgesteld wordt in de film blijft natuurlijk fictief en verteld ons uiteindelijk niets
over onze ware menselijke natuur. De voorstelling geeft ons echter wel een
mogelijke waarschuwing in verband met biotechnologische ontwikkelingen die ons
mogelijks te wachten staan. Net zoals in de ethiek waarin men geen objectieve
waarden of normatieve conclusies kan stellen maar pleit voor een zelfkritische
ontwikkeling van een moreel besef. Op een vergelijkbare manier bied Gattaca de film
een beeld waaruit we vanuit ons zelfbewustzijn een oordeel over vormen.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Slotwoord
Het zou absoluut mogelijk zijn nog veel meer filosofische argumenten uit de film aan
te halen dan wat we voorlopig besproken hebben, ik heb mij namelijk tot nu toe
slechts beperkt tot een fractie van de inhoud van de film zelf. Naast het verhaal op
zich en verschillende specifieke plotpunten die verder te analyseren zouden zijn, is
de esthetische waarde ervan niet weg te denken. De cinematografie en de gebruikte
composities zijn op zichzelf nog open voor een kunstzinnige interpretatie, om nog
niet te beginnen over de verschillende visuele metaforen in het werk. De bedoeling
van deze paper was echter enkel om een vergelijking te maken met de tekst van
Habermas en zo eventuele gelijkenissen in de filosofie van Habermas toe te passen
op Gattaca. Doorheen het schrijven merkte ik ook enkele verbindingen met
fragmenten uit werken van Camus en Kierkegaard, waarvan de laatste ook door
Habermas zelf aangehaald wordt. Hierdoor heb ik ook geprobeerd een existentiële
benadering toe te voegen naast de ethische en politieke die verwijzen naar The
Future of Human Nature, waarop het grootste deel van mijn filosofische interpretatie
gebaseerd is.
De dystopie die we in Gattaca te zien krijgen is slechts op een speculatie van een
mogelijke toekomst, het blijft een werk van fictie. Wat ik echter heb proberen aan te
tonen is dat deze fictieve voorstelling ons eventueel wel kan helpen een beeld te
vormen van sommige ethische en filosofische vraagstukken omtrent PGD en het
zelf-verstaan van het subject. Vraagstukken die we ons in de not so distant future
zouden kunnen verwachten.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Verwijzingen
(n.d.).
Camus, A. (1942). De mythe van sisyphus, een essay over het absurde. Parijs:
Gallimard.
Habermas, J. (2003). The future of human nature. Cambridge: Polity Press.
Kierkegaard, S. (1843, 2003). Fear and Trembling. Copenhagen: Pinguin.
Niccol, A. (Director). (1997). Gattaca [Motion Picture].
3 Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
de
Jurge Ha er as’ Future of Hu a
Nature e Gatta a
Inleiding
Voor deze paper probeer ik een vergelijking te maken tussen de filosofie van Jurgen
Habermas in zijn tekst The Future of Human Nature en de hard science fiction film
Gattaca uit 1997, geregisseerd door Andrew Niccol. Deze fil a het harde
subgenre van sience fiction waarbij bepaalde ideeën of opmerkingen over de
maatschappij in vraag gesteld worden met de bedoeling de kijker tot denken aan te
zetten. Een bijkomend aspect van dit genre is het feit dat ze thematisch vaak over
bepaalde wetenschappelijke of technologische ontwikkelingen handelen. Andere
films in dit genre zijn onder andere Blade Runner uit 1982, 2001: A Space Odyssey uit
1968 en de recentere Ex Machina uit 2015. Ook in de literatuur heeft dit genre een
grote aanhang. Ik probeer een vergelijking op te stellen tussen de ideeën van
Habermas omtrent zijn visie van Liberale Eugenetica en de maatschappelijke,
filosofische en politieke implicaties die dit met zich meebrengt en het plot van de
film Gattaca.
In de Ethiek van Habermas die hij voorlegt in de tekst wordt onder andere gepleit
voor het authentieke zelfzijn van het subject tegenover het maatschappelijke of
politieke. Dit specifiek toegepast op de prenatale genetische selectie van e ryo s
op basis van positieve kenmerken. De film Gattaca toont een maatschappelijk
landschap in de nabije toekomst waarin een klasse ongelijkheid ontstaan is tussen
mensen geboren op natuurlijke wijze met hun bijkomstige inferieure genetische
opstelling en daar tegenover mensen die al van voor hun geboorte enhanced zijn.
Het hoofdpersonage Vincent Freeman kampt als genetisch onperfect persoon met de
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
implicaties van zijn natuurlijke geboorte en de bijkomende lagere maatschappelijke
klasse die hem opgelegd wordt.
In de komende paragrafen bespreek ik semi chronologisch het plot van de film en
hoe deze zich verhoudt tot de tekst The Future of Human Nature van Jurgen
Habermas. Hierbij is echter belangrijk op te merken dat dit slechts bij een
persoonlijke interpretatie van de tekst en de film blijft. Films zijn als elke andere
vorm van kunst individueel te interpreteren, volgens mij zijn er echter enkele
opvallende gelijkenissen op te trekken tussen de tekst en de film. Eventueel zou de
film zelfs kunnen helpen bepaalde ethische op het subject gerichte implicaties die
door Ha er as aar oor gehaald orde eter te egrijpe of op z
i st te
visualiseren. Opnieuw moet hierbij echter vermeld worden dat het om een
persoonlijke interpretatie van de tekst en de film blijft, het is absoluut niet de
bedoeling te concluderen dat de werken intrinsiek aan elkaar verbonden zijn. De
connectie die hier opgesteld zal worden is puur wat ikzelf er van maak binnen mijn
subjectieve, individuele belevenis van de voorgestelde ideeën
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Liberale Eugenetica in Gattaca
Voor we dieper in gaan kijken naar de inhoud van de film zelf lijkt het interessant de titel te
analyseren. Het woord Gattaca is volledig opgebouwd uit de letters die binnen een DNA
streng de verschillende voorkomende nucleotiden representeren, namelijk Guanine,
Adenine, Thymine en Cytosine. Het zijn deze basenparen die door hun ordening binnen het
DNA streng onze persoonlijke genetische code opstellen, de naam van de film Gattaca is op
die manier al een referentie naar de wetenschappelijk geïnspireerde thematiek die zal
volgen. Naast deze titel wordt later in de film zelf ook de term de-gene-erate gebruikt om
het hoofdpersonage Vincent te omschrijven. Deze term op zich is een woordspeling
verwijzende naar zijn inferieure positie op sociaal, politiek en maatschappelijk vlak. De
term wordt gebruikt voor de laagste van alle sociale klassen in deze maatschappij,
een genetisch inferieure specimen die zich voordoet als iemand anders met de
bevoordeelde predisposities voor een topfunctie in de maatschappij. Hier is al
duidelijk hoe het klassensysteem in Gattaca opgesteld is, mensen zoals Vincent ons
hoofdpersonage worden al vanaf hun geboorte in een benadeelde positie geplaatst door
hun genetische beperkingen. Habermas kan zelfs hier al op toegepast worden, Habermas,
die de gevaren van een ongelijke maatschappelijke verdeling op basis van genetische
ongelijkheid of achtergrond maar al te goed voor de geest kan halen. Dit door zijn
persoonlijke historische achtergrond binnen het post modernistische Duitsland van de 20ste
eeuw.
Nu we aan de inhoud van de film zelf gaan beginnen haal ik een quote van Richard
Dworkin aan die Habermas in het tweede hoofdstuk over het debat rond de ethische
Selbstverständnis der Gattung . Deze uitspraak is volgens mij op verschillende
niveaus toepasbaar op wat we verder zullen bespreken in verband met de film
Gattaca.
e disti guish et ee hat ature, i ludi g e olutio has reated … a d hat
we, with the help of these genes do in this world. In any case, this distinction results
in a line being drawn between what we are and the way we deal, on our own
account, with this heritage. This decisive line between chance and choice is the
a k o e of our orality … We are afraid of the prospe t of hu a ei gs desig i g
other human beings, because this option implies shifting the line between chance and
hoi e hi h is the asis of our alue syste .
De film opent met een montage waarbij we te zien krijgen hoe een man, geschat
rond de 30 zich in wat op een douche lijkt zich ontdoet van zo veel mogelijk DNA
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
bevattende sporen op zijn lichaam en deze vervolgens in een verbrandingsoven
vernietigd. Deze rigoureuze schoonmaak praktijk wordt later in de film verklaard, ons
hoofdpersonage Vincent Freeman, doet zich voor als de genetisch superieure Jerome
Morrow. In de opvolgende openingssequentie van de film zien we verder hoe
Vincent zich doorheen een securitycheck begeeft aan de inkom van zijn werkplaats,
het ruimtevaart centrum Gattaca. Hierin krijgen we steeds meer informatie over het
personage en de maatschappij waarin deze leeft. Er wordt getoond hoe elke
werknemer bij Gattaca, een hoogtechnologische faciliteit waar enkel de hoogste
klasse van fysiek en mentaal gemodificeerde te werk gesteld wordt, aan de inkom
van het bedrijf aan een korte bloedtest wordt ontworpen. Op dit moment wordt
duidelijk hoe Vincent deze test vervalst met bloed van de idealistisch ontworpen
Jerome Morrow. De maatschappij die aan de kijker wordt voorgesteld is alles
gebaseerd op de genetische opstelling die men van geboorte meekrijgt, bloed of
urinetests zijn belangrijker dan werkelijke interviews of fysieke proeven. Hoe een
persoon zijn of haar genetische achtergrond is opgesteld en de daar uit volgende
deterministische implicaties hebben een grotere waarde dan de biologisch
geselecteerde eigenheid van het subject. Dit zorgt voor een vervaging van niet alleen
de distinctie tussen kans en keuze maar ook op een ethische schaal worden
subjecten anders gedefinieerd. Op sociaal niveau wordt het subject niet langer
gedefinieerd als een subject met een lichaam maar als dat lichaam. Gattaca, de film
stelt een maatschappij voor waar het subject object geworden is van haar genetische
code. De openingsscène gaat verder terwijl we langzaam een beter zicht krijgen van
het uiterlijk van ons hoofdpersonage krijgen we de volgende lijnen narratie over
Jerome Morrow, de man als wie Vincent zich voor doet.
The most unremarkable of events. Jerome
Morrow, Navigator First class, is only days
away from a one-year manned mission to 951
Gaspra in the Outer Asteroid Belt. Nothing so
unique in that. Last year over one thousand
citizens from every walk of life embarked on
some space mission or other. Besides,
selection for Jerome was virtually guaranteed
at birth. He is blessed with all the physical
and intellectual gifts required for such an
arduous undertaking, a genetic quotient second
to none. … No, there is truly nothing remarkable about
the progress of Jerome Morrow, except that I
am not Jerome Morrow.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Jerome Morrow wordt voorgesteld als een complete tegenpool van Vincent op
genetisch als op sociaal maatschappelijk vlak. Tegenover Vincent, die
gedetermineerd minderwaardig is, iets dat binnenkort duidelijker wordt, staat
Jerome; een genetisch product second to none. Jerome Morrow is echter net de
verwezenlijking van wat Habermas vreest wanneer de biotechnologische vaardigheid
van de mens op het punt komt dat we de organische condities van het toekomstige
subject zodanig kunnen selecteren dat die een product wordt naar de wil van een
ander of een derde partij. In dit geval van Jerome is deze derde partij niet
nadrukkelijk benoemd maar er wordt er vanuit gegaan dat zijn ouders hem zo lieten
ontwikkelen om de best mogelijke predispositie te hebben in de wereld waarin hij
geboren zal worden.
Na deze openingsscène met eerste kennismaking van ons personage en zijn
leefwereld neemt de film een stap terug in de tijd en begint de film met het
levensverhaal van Vincent Freeman, die als verteller het verhaal achter zijn
natuurlijke geboorte meegeeft terwijl we deze zien gebeuren in de film zelf.
I’ll e er k o
hat possessed my mother to put her faith in god rather than in her
local geneticist
We horen de stem van Vincent deze lijn zeggen terwijl hij als baby getoond wordt.
Hierbij zien we al hoe de lijn tussen kans en keuze aangehaald wordt die we ook bij
Dworkin en Habermas terugvinden. In de film wordt echter nog verwezen naar God
in de plaats van kans. De vervaagde notie van de lijn tussen kans en keuze die de
tekst aanhaalt is desalniettemin nog steeds bruikbaar. Wat de film al van in het begin
aan ons meegeeft is dat, nu de mogelijkheid er is om mensen door mensen te laten
ontwikkelen er een afname is van het zelfbeschikkingsrecht van het authentieke
subject. Het er ijt dat Vi e t aa z
oeder geeft too t aa hoe de er ieu i g
in technologie een verantwoordelijkheid geeft aan wie kiest op natuurlijke wijze een
kind te baren. De verwijzing die hier naar God gemaakt werd zou eventueel
trouwens gelinkt kunnen worden aan Kierkegaards existentiële filosofie en
geïnterpreteerd worden als een leap of faith die de moeder hier maakt. De ethische
keuze die gemaakt werd voor Vincent zou die kunnen geweest zijn van een subject
dat haar keuze maakte op basis van een wil tot authenticiteit in relatie met een
geloof in God of het transcendente. Dit is echter al een vergaande interpretatie, we
zullen later trouwens nog duidelijkere referenties naar Kierkegaards filosofie,
specifiek zijn existentiële ethiek terugvinden in de film. Wanneer ons
hoofdpersonage net geboren is wordt hij aan de gestandaardiseerde medische test
ontworpen van zijn tijd, de afname van een enkele druppel bloed waaruit alle
statistisch bepaalde beperkingen in zijn genetica zichtbaar worden. Uit een
opsomming van gegevens blijkt hoe hij bijvoorbeeld 60% kans heeft om een
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
zenuwafwijking te krijgen en 99% kans op een hartfalen, zijn levensverwachting word
geschat op niet veel meer dan 30 jaar. Hiermee wordt duidelijk hoe de keuze voor
PGD dit had kunnen voorkomen, wat ons onder andere kan leiden tot het
hedendaagse debat omtrent embryonale screenings die leiden tot de eventuele
keuze voor een abortus indien een embryo niet aan bepaalde gezondheidsvereisten
voldoet. Een verwijderde scéne uit de film toont zelfs nog explicieter. Wanneer we
zien hoe de moeder van Vincent op het laatste o e t esluit haar liefdeski d
toch te houden en de ziekenhuiskamer verlaat. Dit op afraden van de aanwezige
verpleegster; Look arou d you, the orld does ’t a t o e like that . Deze lijn,
gehaald uit het originele script van de film impliceert hoe de ongeboren Vincent als
niet-gemodificeerde foetus al een gedetermineerde minderwaardigheid meekrijgt.
Deze omschrijving van minderwaardigheid gebeurt op sociaal en maatschappelijk
niveau. Aangezien hij niet door het gestandaardiseerde screeningsproces – mogelijk
gemaakt door middel van een accurate selectie van gewenste genomen bij alom
toegepaste techniek van IVF - gegaan is dat ondertussen op de meerderheid van de
samenleving is toegepast. Bezit hij de kans om bepaalde negatieve genetische
kenmerken te erven. Aangezien de samenleving waarin hij geboren zou worden een
nieuwe, verhoogde standaard gekregen heeft op vlak van genetica plaatst dit hem in
de minst verdienstelijke klasse. De klasse die binnen de sociale samenleving de
relatief laagste bekleding vervullen, met de minst betekenisvolle jobs ter
beschikking.
Wanneer de film verdergaat met het levensverhaal van Vincent blijkt hoe deze de
droom heeft om ooit ruimtevaarder te worden. Hijzelf wordt echter consistent
herinnerd aan zijn beperkte capaciteit en lage sociale positie, dit onder andere door
zijn jongere broer, Anton, het tweede kind dat zijn ouders besloten te hebben. Dit op
de conventionele of natuurlijke manier van de tijd waarmee Anton zelfs als jongere
broer snel zijn oudere broer inhaalt op fysiek vlak. In de film wordt dit getoond door
de jongens als kinderen af te beelden die als spel elkaar uitdagen om zo ver mogelijk
de open zee in te zwemmen tot één van de twee opgeeft. Het wordt duidelijk hoe
Vincent steeds het onderspit moet delven en opgeven tegenover zijn jongere maar
genetisch superieure broer. Ook op maatschappelijk niveau is het opmerkelijk hoe er
gediscrimineerd wordt tegen mensen met minderwaardige genen. Specifiek voor
Vincent is het onmogelijk een waardige job te vinden vanwege zijn korte
levensverwachting en 99% kans op hartfalen, twee gegevens die elke werkgever met
gemak kan achterhalen. De ontwikkeling van een ethisch zelf-verstaan die nodig is
om tot een persoonlijke conceptie van het goede leven te komen, zoals Rawls die
onder meer beschrijft in zijn politieke filosofie rond de just society, is hier gehinderd.
De zelfontplooiing van het subject wordt beperkt door de overkoepelende
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
maatschappelijke gen-gebaseerde samenleving. De filosofische vragen die Habermas
aanhaalt zoals hoe we onszelf begrijpen, wie we zijn en wat we wensen te zijn
worden aan Vincent voorgesteld enkel binnen de gegeven context van het
wereldbeeld waarin hij leeft. Elk van deze vragen bevat een antwoord dat, volgens
de heersende maatschappelijke normen teruggebracht zou kunnen worden met
betrekking tot zijn biologische authenticiteit, wat echter een negatief gegeven is in
de context waarin hij geworpen is.
Uit deze realisatie volgt een soort existentieel breekpunt bij Vincent, hij daagt zijn
broer een laatste keer uit om de diepte in te zwemmen. Deze keer is echter anders
dan alle voorgaande keren, uit existentiële wanhoop en doelgerichte wilskracht
slaagt Vincent er in te winnen van zijn broer. In dit moment zien we het subject op
Kierkegaardiaanse wijze zichzelf opheffen en losmaken van de ingesteldheid van zijn
omgeving, geëmancipeerd van een zelf opgelegde objectiviteit. Hij komt tot een
realisatie van zichzelf als zelf bewust, bestaand individu en eigent zich op die manier
zijn gegeven vrijheid en verantwoordelijkheid toe. Vincent als existentie kiest voor
authenticiteit in zijn confrontatie met het absurde en de wanhoop. Hij verlaat zijn
thuis en trekt weg, gefocust op het behalen van zijn ideaal, de ruimte ingaan.
Wanneer we in de film Vincent op een van zijn laagste momenten zien, wanneer hij
werkt voor een opkuisdienst die het bedrijf Gattaca moet schoonmaken, zien we
hem geconfronteerd met de realisatie dat zijn absolute droom ruimtevaart nooit
tegelijk zo ver alsook zo dichtbij was. Het is onder meer deze realisatie die hem
verder vooruit streeft naar zijn ideaal. Hiervoor moet hij echter zijn persoonlijk
gegeven lichamelijke dispositie overstijgen om op te klimmen in de op DNA
gebaseerde sociale ladder. De film introduceert hier Jerome Morrow, over wie we in
het begin van de film te horen kregen. Vincent besluit, om zijn ultieme doel te
bereiken, zich te keren tot een zwaar illegale praktijk waarbij een genetisch inferieur
lid van de maatschappij zich voordoet als iemand anders, superieur en in dit geval
Jerome. De term die voor deze praktijk gebruikt wordt is een borrowed ladder, een
verwijzing naar de ladderstructuur die basenparen vormen in een DNA streng.
Jerome heeft als biologisch gedetermineerd tegenpool van Vincent evengoed een
bepaald existentialistisch breekpunt meegemaakt. Jerome Eugene Morrow, naar wie
hier voor de gemakkelijkheid vanaf nu als Eugene zullen benoemen, wordt in de film
aan ons voorgesteld in een rolstoel aangezien hij verlamd is tot zijn middelste. Het
wordt door een onbenoemd personage in de film duidelijk gemaakt dat hij deze
verlamming recentelijk opgelopen heeft in het buiteland waardoor niemand in zijn
omgeving er weet van heeft, dit stelt hem niet meer in staat de functie te bekleden
die van hem verwacht werd in de maatschappij. Om dezelfde levensstijl te behouden
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
die hij gewend was stelt hij zijn identiteit te leen aan Vincent die op deze manier zijn
doel kan bereiken ten koste van het feit dat hij voor de rest van zijn leven de
identiteit van Jerome moet aannemen. Dit verklaard de openingsscène en de daarbij
gezegde lijnen over het onbetwistbare succes van Jerome als genetisch perfect
specimen.
Euge e o er ie eerder al er eld as dat hij als ee er eze lijki g Ha er as
concept van een geproduceerd individu kan geïnterpreteerd worden, legt op een
later moment de omstandigheden achter zijn verlamming uit. Dit volgt uit wat ik zou
interpreteren als zijn persoonlijke breekpunt op existentialistisch niveau. Als een
perfect geslaagd resultaat van de gebruikte technologie was hij in existentie gebracht
met de voorafgaande essentie om succesvol te zijn. Door deze gegeven vorm van
essentie heeft Eugene net de existentiële verplichting tegenover zijn ontwerpers,
makers die hem een te vervullen doel geeft. Wat dit met zich meedraagt is dat
wanneer hij dit doel, hier succesvol zijn, niet vervult hij in theorie faalt in wat zijn
bestaan essentie geeft. In de film wordt op een bepaald moment trouwens een
ander treffend voorbeeld gegeven van een individu als product wanneer twee
personages een pianovoorstelling bijwonen van een pianist met 12 vingers. Hij is de
enigste persoon ter wereld die dit specifieke pianostuk kan spelen aangezien het
geschreven is om enkel met 12 vingers te kunnen spelen. We horen van Eugene dat
dit breekpunt plaatsgrijpt wanneer hij in een zwemcompetitie op topniveau als
tweede eindigt. De uitspraak i het egi a de fil a genetic quotient second to
none. krijgt u ook ee du ele eteke is. De afga g a Euge e ku e e
interpreteren als de voorstelling, aangehaald door Habermas, die Kierkegaard maakt
van de mens geconfronteerd met de wanhoop van zijn bestaan. Kierkegaard depi ts
the unsettling condition of a person who is indeed aware of her destiny, that she
must be a self, but thereupon flees into the alternatives; in despair not to will to be
o eself … Het falen van Eugene in het bereiken van zijn voorgestelde succes bracht
hem er toe geconfronteerd te worden met de realisatie van het absurde, dat hij een
eigen zelf moet zijn. Niet meer kan hij zijn existentie gronden op het zijn van een
lichaam met een gegeven essentie maar moet hij als subject met een lichaam verder
gaan. Deze existentiële wanhoop die de situatie veroorzaakt leidt hem er toe dat hij
zelfmoord probeert te plegen door voor een auto te springen. In het eerste
hoofdstuk de Mythe van Sisyphus, een essay over het absurde stelt Albert Camus dat
de enige werkelijk ernstig probleem: zelfmoord. Zich afvragen of het leven waard is
te beleven wordt als fundamentele vraag gesteld wanneer er zich een confrontatie
voordoet met het absurde.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
De tragiek van Eugene ligt niet enkel in het feit dat hij niet enkel faalt tegenover zijn
lichamelijke verplichting maar ook op existentieel vlak geraakt hij niet over de
realisatie van zijn gefaalde essentie. De ironie van zijn personage wordt versterkt als
hij opnieuw faalt en verlamd raakt. In tegenstelling tot hoe Kierkegaard een
oplossing aanbied voor deze zelfvernietigende wanhoop is het voor Jerome ook niet
mogelijk zijn zelf-zijnde authenticiteit te beseffen en accepteren. Voor Kierkegaard is
het overkomen of accepteren van de wanhoop van het subject namelijk enkel
mogelijk door zichzelf als zijnde te verhouden tot zichzelf zoals ze zich verhoud tot
het goddelijke of transcendentale. Dit op zich is voor Kierkegaard al een paradox die
enkel in de vorm van zijn fameuze leap of faith, die hij onder meer uiteenzet in Fear
and Trembeling, opgelost wordt. Het personage van Eugene heeft ook niet de
mogelijkheid zijn existentie te relateren tot iets van een hogere orde, niet alleen het
bestaan in een post-metafysische wereld ontneemt hem deze mogelijkheid maar ook
de wijze van zijn ontstaan als individu ontneemt deze mogelijkheid. Doordat hij
geschapen is, niet op toevallige biologische basis, maar op voorkeur van een ander
subject dat zich normatief evenwaardig zou moeten verhouden.
Deze normatieve evenwaardigheid is echter ontdaan net door de actie van het
coderen van het subject in kwestie. De implicaties en verantwoordelijkheid die
gepaard gaan met het uitvoeren van een proces zoals dat van PGD kunnen het
zelfbeschikkingsrecht van het individu ondermijnen. Wanneer we onszelf als ethische
wezens willen beschouwen doen we dat tegenover een achtergrond van
evenwaardige mensen met gelijke rechten. Hoe we deze achtergrond interpreteren
is echter nog steeds afhankelijk van hoe we onszelf antropologisch beschouwen als
members van de menselijke soort. Een shift in de manier hoe deze evenwaardigheid
en gelijke rechten opgevat worden in een maatschappij zou veroorzaakt kunnen
worden door toepassing van geavanceerde biotechnologische ontdekkingen. Eugene
of Vincent zijn beide door hun genetische achtergrond in verschillende niet
evenwaardige posities geclassificeerd. In theorie zou in de fictieve wereld van
Gattaca discriminatie op genetische basis niet toegelaten worden volgens de wet,
een wet die niemand serieus blijkt te nemen echter. De manier van discriminatie die
voorgesteld wordt in de film blijft natuurlijk fictief en verteld ons uiteindelijk niets
over onze ware menselijke natuur. De voorstelling geeft ons echter wel een
mogelijke waarschuwing in verband met biotechnologische ontwikkelingen die ons
mogelijks te wachten staan. Net zoals in de ethiek waarin men geen objectieve
waarden of normatieve conclusies kan stellen maar pleit voor een zelfkritische
ontwikkeling van een moreel besef. Op een vergelijkbare manier bied Gattaca de film
een beeld waaruit we vanuit ons zelfbewustzijn een oordeel over vormen.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Slotwoord
Het zou absoluut mogelijk zijn nog veel meer filosofische argumenten uit de film aan
te halen dan wat we voorlopig besproken hebben, ik heb mij namelijk tot nu toe
slechts beperkt tot een fractie van de inhoud van de film zelf. Naast het verhaal op
zich en verschillende specifieke plotpunten die verder te analyseren zouden zijn, is
de esthetische waarde ervan niet weg te denken. De cinematografie en de gebruikte
composities zijn op zichzelf nog open voor een kunstzinnige interpretatie, om nog
niet te beginnen over de verschillende visuele metaforen in het werk. De bedoeling
van deze paper was echter enkel om een vergelijking te maken met de tekst van
Habermas en zo eventuele gelijkenissen in de filosofie van Habermas toe te passen
op Gattaca. Doorheen het schrijven merkte ik ook enkele verbindingen met
fragmenten uit werken van Camus en Kierkegaard, waarvan de laatste ook door
Habermas zelf aangehaald wordt. Hierdoor heb ik ook geprobeerd een existentiële
benadering toe te voegen naast de ethische en politieke die verwijzen naar The
Future of Human Nature, waarop het grootste deel van mijn filosofische interpretatie
gebaseerd is.
De dystopie die we in Gattaca te zien krijgen is slechts op een speculatie van een
mogelijke toekomst, het blijft een werk van fictie. Wat ik echter heb proberen aan te
tonen is dat deze fictieve voorstelling ons eventueel wel kan helpen een beeld te
vormen van sommige ethische en filosofische vraagstukken omtrent PGD en het
zelf-verstaan van het subject. Vraagstukken die we ons in de not so distant future
zouden kunnen verwachten.
Bert Luc Van der Gucht
3de Bachelor Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen
Academiejaar 2016 - 2017
Verwijzingen
(n.d.).
Camus, A. (1942). De mythe van sisyphus, een essay over het absurde. Parijs:
Gallimard.
Habermas, J. (2003). The future of human nature. Cambridge: Polity Press.
Kierkegaard, S. (1843, 2003). Fear and Trembling. Copenhagen: Pinguin.
Niccol, A. (Director). (1997). Gattaca [Motion Picture].