Bahari
کمانچـهنوازی ازدیروزتا امروز
با نگاهی به سبک نوازندگی علیاصغر بهاری
پوریا هومان
pouriyamail@yahoo.com
10
پیشین نگارنده و سعی بر آشكارسازی زحمات
در ادامهی مقاات
ِ
استادان هنر موسیقی ایرانی که به دایل مختلف تجزیه و تحلیل
آثار ایشــان یا تأثیرشان در رشد این هنر بهخوبی بررسی نشده
است ،ضروری دانستم که به بررســی آثار شادروان «علیاصغر
بهاری» بپردازم و تأثیر ایشــان بر کمانچهنوازان امروز را تحلیل
کنم .در کتاب قطعاتی برای کمانچه به ســعی و کوشش هنرمند
ارجمند «مهدی آذرسینا» از زبان استاد اینگونه بیان شده است:
«خدا را سپاس میگویم که بهسهم و بضاعت ذوق هنری خویش
توانســتم آبرو و اعتباری دوباره به این ســاز بخشم ».زندهیاد
«روحاله خالقی» نیز در کتاب «سرگذشــت موســیقی ایران»
اینگونه بیان کرده اســت« :از آنجا که ویلن ســاز کوچکتری
بود و از لحاظ حمل و نقل راحتتر و از جهت صورت قشــنگتر،
جای کمانچه را بهتدریج گرفت ».همانطور که ماحظه میشــود
گفتههای خالقی روشــنگر گفتههای بهاری اســت .در ابتدای
دورهی پهلوی اول و همزمان با «مدرنیزهشدن» و «فرنگیمآبی»
در زمینههــای مختلــف فرهنگی ،هنر موســیقی نیز بهعنوان
شاخهای از فرهنگ و هنر این کشور ،تحت تأثیر این پدیده قرار
گرفت .بیشــتر کمانچهنوازان ،کمانچه را زمین گذاردند و ویلن
بهدســت گرفتند و در اصل کمانچه را با ویلن نواختند .ازجمله
کمانچهنوازانی که به دایل مختلــف ازجمله دایل اقتصادی به
1
این سمت روی آوردند ،میتوان از «حســین یاحقی» نام برد.
بهاری نیز ویلــن مینواخت؛ البته او طبــق گفتههای خود ،در
ِ
وارث ســاز کمانچه بودند .پس ایشان
خانوادهای متولد شد که
کمانچه مینواخته ،ولی به دلیلهای بیانشــده ،در آن زمان به
ویلننوازی میپرداخت .اما خطر انقراض این ســاز و جایگزینی
آن با ویلن ،او را ملزم کرد که ویلن را کنار بگذارد و به نوازندگی
کمانچه بپردازد.
نوازندگان پیش از علیاصغر بهاری
در خصــوص نوازندگان پیــش از بهاری تنهــا به «باقرخان رامشــگر» و
«حسینخان اسمعیلزاده» اشــاره میکنیم ،چون از این دو ضبطهایی در
دست است 2.نوازندگی این دو استاد براساس شنیدهها دارای عناصری است
که عبارتاند از :آرشــههای ســریع راســت و چپ با الهام از نوازندگان تار،
تریلهای متوالی ،توجهنداشــتن به سکوت و دینامیکها ،تغییر پوزیسیون
(که این مسئله در ســاز بهاری مشاهده نمیشود) ،دوبل نتهای متوالی و
...اســت .اکنون با این نگاه اجمالی بهتر میتوان به عناصر سبک علیاصغر
بهاری و نوازندگی او پرداخت.
نگاهی اجمالی به کمانچه
آنطور که در نوشــتههای مختلف آمده اســت کمانچه را از ســازی بهنام
«رباب» گرفتهشــده میدانند .زندهیاد خالقی در اینباره چنین میگویند:
«ساز اخیر (رباب) که اول دو سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه
گشــته است و با کمانه بهصدا درآمده است و همان است که امروز کمانچه
میگوییم» و ســپس اضافه میکند که «از دورهی صفویه کمانچه بهعنوان
یکی از ارکان موسیقی ایران بهشمار آمده است».
اما برای بررسی دقیقت ِر سبک نوازندگی علیاصغر بهاری ،تجزیه و تحلیل را
به چند قسمت تقسیم میکنیم:
.1تکنیکهای کمان (آرشه)؛
.2تکنیکهای انگشت؛
.3حاات مربوط به تندا و دینامیک؛
.4ویژگیهای دیگر مثل کوک ،تکیه ،پیتریکاتو و قطعات آوازی.
.1تكنیکهای کمان (آرشه)
الف) اســتاکاتو (اجرای مقطع) :در نوازندگی استاد بهاری آرشه نقش بسیار
مهمی دارد .ایشــان اســتاکاتو را به چندین وجه مختلف استفاده میکند.
نخست استاکاتو بر روی سه نت؛
یا به صورت دوتایی؛
استکاتوی تک بر روی یک نت سیاه؛
لگاتوی ادامه بر روی استکاتو؛
یا بهصورت استکاتو با خط اتصال.
آنچه از خاطر شــما گذشــت ،معمولترین استفادهی آرشــههای استاکاتو
بهوسیلهی ایشان است.
ب) لگاتو :اجرای نرم متصل و پیوسته است که در ساز ایشان بسیار استفاده
دارد .مث ً
ا لگاتو بهصورت چهارتایی؛
بهصورت دوتایی؛
بهصورت سهتایی؛
بهصورت چهارتایی یا بیشتر با نت زینت؛
11
نوازندگان قبل که نامبرده شدند بسیار متفاوت است؛ ازجمله ترمولوهای
ســریع و واخوانهای دائم ندارد ،بلکه اســتفاده از واخوانها بسیار بجا
و با کنترل دینامیک فراوان اســت .دیگــر تکنیکهای جدیدتر همچون
اســپیکاتو یا ...که از نوازندگی ویلن متأثر اســت ،در ســاز ایشان دیده
نمیشود.
.2تكنیکهای انگشت
الف) ویبراســیون ( :)vibســبب نرمی و لطافت در سازهای زهی-آرشهای
است و بهزیبایی تمام بهوسیلهی استاد بهاری اجرا میشود.
ب) گلیســاندو ( :)Glissاین تکنیک که بهمعنای لغزاندن انگشت بر روی
سطح ســیم اســت نیز در نوازندگی ایشــان وجود دارد ،با این تفاوت که
گلیســاندو در ساز ایشان برای فواصل بیشــتر از پوزیسیون چهارم نیست.
بدینمعنا که مث ً
ا روی ســیم نخســت کمانچه که «ر ،می ،فا ،سل ،ا» در
پوزیسیون اول انگشتگذاری میکنیم ،گلیساندو در همین محدوده است؛
مث ً
ا از نت «می» با انگشــت اول روی سیم نخست به نت «سل» با انگشت
سوم روی سیم نخست یا نمونههای دیگر.
بهصورت ششتایی بهشکل نت عادی در میزان.
ج) دوبلنتها :در کمانچهنوازی بهاری ،دوبلنت نیز مشهود است ،ولی باید
به این نکته توجه کرد که دوبلنتها بهگونهای اجرا میشــوند که یک نت
بهصورت نت دستباز (معمواً سیم بمتر) و نت دیگر بهصورت انگشتگذاری
روی سیم مجاور (معمواً زیرتر) انجام میشود.
ج) دراب :نتی آچاکاتورایی است که بهوسیلهی حرکت سریع آرشه که بهتر
اســت با آرشهی چپ شروع شود .این تکنیک در ســاز استاد بهاری بسیار
دیده میشود.
د) متزواستاکاتو :عبارت است از اجرای نت به صورتی که سهچهارم نت اجرا
شــده و بقیهی آن به سکوت تبدیل میشــود .در کتاب نواختههای بهاری
بهکوشش «مهدی علومی» نتنویسی این تکنیک صورت گرفته است.
هـ) دتاشه :بهمعنای آرشــهی جدا است که بهصورت فراوان در نواختههای
اســتاد مشهود اســت و از آرشهی راست ( )7یا آرشــهي چپ ( )8تشکیل
میشود.
نکتــهی دارای اهمیت این اســت که تکنیک آرشــهی اســتاد بهاری با
12
.3حاات مربوط به تندا و دینامیک
الــف) تُنــدا ( :)Tempoقطعات مختلفی که از ســوی بهــاری نواخته
شدهاند ،تنداهای مختلفی دارند .قطعاتی مانند پیشدرآمد دارای تندایی
ُکند هســتند .رنگها نیز دارای تندایی متوسط و چهارمضرابها معمواً
ســریعتر اجرا میشوند ،ولی سرعتهای بســیار زیاد بهچشم نمیخورد.
دربــارهی عوامل دیگر نیــز معمواً پایان جمات بــا Ritardیا Rall
پایان مییابد.
ب) دینامیک :عوامل مختلف دینامیکی با کیفیت باا و کنترل باای آرشه
در ســاز ایشان دیده میشود و برعکس ضبطهای بهدستآمده از نوازندگان
دوران قاجار است که به این عامل دقت نمیکردهاند.
صراحی یا تاج
نک آرشه
نقارهخانه
گوشی
شیطانک
دسته
چوب آرشه
موی آرشه
کاسه
ته آرشه
خرک
دهانه
پوست
سیمگیر
پایه
کمانه (آرشه)
.۴ویژگیهای دیگر
الف) کوک :در کمانچه نوازی کوک اســتاندارد «ر ،ا ،ر ،ا» است که
در اصل همان «دو ،ســل ،دو ،سل» است؛ زیرا در اصل کوک با تار و
سنتور یکی اســت؛ البته این مسئله متفاوت است و برای اجرای شور
«ر ،ا ،ر ،ســل» که همان «دو ،سل ،دو ،فا» است کوک میشود .این
مســئله نیز که کمانچه را «می ،ا ،ر ،ســل» کوک کردهاند به تقلید
ویلن میباشد ،ولی گونه های متفاوت کوک های متداول و غیرمتداول
در ساز اســتاد مشهود اســت که در اینجا بهتر دیدم آنها را از کتاب
مهدی آذرسینا نقل کنم.
ب) تکیه :تکیهها را میتوان در قســمت تکنیکهای انگشت نیز بررسی
کرد ،ولی به صاحدید نگارنده و بهدلیل تأکید بیشــتر در این قســمت
بررســی شــدند .تکیهها بهزیبایی تمام و با دقت فراوان اجرا میشوند و
یکی از ویژگیهای تفکیکناپذی ِر ســاز ایشان هستند .در این قسمت نیز
مثالهایی عیناً از کتاب آقای آذرسینا نقل میکنم.
ساختمان کمانچه
ج) پیتریکاتــو :در نواختههای مکتوب اســتاد بهاری اثــری از پیتریکاتو
نیست ،ولی در نواختههای ردیفی ایشان نگارنده مشاهده کرد که ایشان
از پیتریکاتوی چپ استفاده کردهاند.
د) قطعات آوازی :در اجرای قطعات آوازی نوازندگی اســتاد بهاری
بســیار لطیف و با احساس است .اجرای آرشه های لگاتو و طوانی با
اجرای تحریرهای لطیف و خاص ایشــان در قطعات آوازی مشاهده
می شــود .آرشــه های دتاشه و ســریع به چشــم نمی خورد .معمو اً
جواب بین جمات ،با واخوان ســیم بم جواب داده می شود .تسلط
ایشــان بر ردیف کام ً
ا مشــهود است .مدااســیون های معمول در
هر دســتگاه یا آواز را به زیبایی و لطافــت کامل انجام می دهند .در
بســیاری مواقع به اجرای ضربی ها که معمو اً میزان های ســاده یا
میزان ترکیبی هســتند ،می پردازند .ســرعت ایــن ضربی ها معتدل
و روان است.
پانوشتها:
.1البته عوامل دیگری همچون عوامل اجتماعی را نیز باید در نظر داشت.
.2کمانچهی دوران قاجار ضبطهای انتشاریافته از سوی انتشارات ماهور.
منابع:
.1آذرسینا ،مهدی ،)1371( ،شیوهی کمانچهنوازی ،انتشارات سروش.
.2آذرســینا ،مهدی ،)1373( ،آثاری از استاد بهاری ،پیشگفتار و نگارش موسیقی ،انتشارات
سروش.
.3خالقی ،روحاله ،)1381( ،سرگذشت موسیقی ایران ،انتشارات ماهور.
.4آذرسینا ،مهدی ،)1371( ،شیوهی کمانچهنوازی ،انتشارات سروش.
13
با نگاهی به سبک نوازندگی علیاصغر بهاری
پوریا هومان
pouriyamail@yahoo.com
10
پیشین نگارنده و سعی بر آشكارسازی زحمات
در ادامهی مقاات
ِ
استادان هنر موسیقی ایرانی که به دایل مختلف تجزیه و تحلیل
آثار ایشــان یا تأثیرشان در رشد این هنر بهخوبی بررسی نشده
است ،ضروری دانستم که به بررســی آثار شادروان «علیاصغر
بهاری» بپردازم و تأثیر ایشــان بر کمانچهنوازان امروز را تحلیل
کنم .در کتاب قطعاتی برای کمانچه به ســعی و کوشش هنرمند
ارجمند «مهدی آذرسینا» از زبان استاد اینگونه بیان شده است:
«خدا را سپاس میگویم که بهسهم و بضاعت ذوق هنری خویش
توانســتم آبرو و اعتباری دوباره به این ســاز بخشم ».زندهیاد
«روحاله خالقی» نیز در کتاب «سرگذشــت موســیقی ایران»
اینگونه بیان کرده اســت« :از آنجا که ویلن ســاز کوچکتری
بود و از لحاظ حمل و نقل راحتتر و از جهت صورت قشــنگتر،
جای کمانچه را بهتدریج گرفت ».همانطور که ماحظه میشــود
گفتههای خالقی روشــنگر گفتههای بهاری اســت .در ابتدای
دورهی پهلوی اول و همزمان با «مدرنیزهشدن» و «فرنگیمآبی»
در زمینههــای مختلــف فرهنگی ،هنر موســیقی نیز بهعنوان
شاخهای از فرهنگ و هنر این کشور ،تحت تأثیر این پدیده قرار
گرفت .بیشــتر کمانچهنوازان ،کمانچه را زمین گذاردند و ویلن
بهدســت گرفتند و در اصل کمانچه را با ویلن نواختند .ازجمله
کمانچهنوازانی که به دایل مختلــف ازجمله دایل اقتصادی به
1
این سمت روی آوردند ،میتوان از «حســین یاحقی» نام برد.
بهاری نیز ویلــن مینواخت؛ البته او طبــق گفتههای خود ،در
ِ
وارث ســاز کمانچه بودند .پس ایشان
خانوادهای متولد شد که
کمانچه مینواخته ،ولی به دلیلهای بیانشــده ،در آن زمان به
ویلننوازی میپرداخت .اما خطر انقراض این ســاز و جایگزینی
آن با ویلن ،او را ملزم کرد که ویلن را کنار بگذارد و به نوازندگی
کمانچه بپردازد.
نوازندگان پیش از علیاصغر بهاری
در خصــوص نوازندگان پیــش از بهاری تنهــا به «باقرخان رامشــگر» و
«حسینخان اسمعیلزاده» اشــاره میکنیم ،چون از این دو ضبطهایی در
دست است 2.نوازندگی این دو استاد براساس شنیدهها دارای عناصری است
که عبارتاند از :آرشــههای ســریع راســت و چپ با الهام از نوازندگان تار،
تریلهای متوالی ،توجهنداشــتن به سکوت و دینامیکها ،تغییر پوزیسیون
(که این مسئله در ســاز بهاری مشاهده نمیشود) ،دوبل نتهای متوالی و
...اســت .اکنون با این نگاه اجمالی بهتر میتوان به عناصر سبک علیاصغر
بهاری و نوازندگی او پرداخت.
نگاهی اجمالی به کمانچه
آنطور که در نوشــتههای مختلف آمده اســت کمانچه را از ســازی بهنام
«رباب» گرفتهشــده میدانند .زندهیاد خالقی در اینباره چنین میگویند:
«ساز اخیر (رباب) که اول دو سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه
گشــته است و با کمانه بهصدا درآمده است و همان است که امروز کمانچه
میگوییم» و ســپس اضافه میکند که «از دورهی صفویه کمانچه بهعنوان
یکی از ارکان موسیقی ایران بهشمار آمده است».
اما برای بررسی دقیقت ِر سبک نوازندگی علیاصغر بهاری ،تجزیه و تحلیل را
به چند قسمت تقسیم میکنیم:
.1تکنیکهای کمان (آرشه)؛
.2تکنیکهای انگشت؛
.3حاات مربوط به تندا و دینامیک؛
.4ویژگیهای دیگر مثل کوک ،تکیه ،پیتریکاتو و قطعات آوازی.
.1تكنیکهای کمان (آرشه)
الف) اســتاکاتو (اجرای مقطع) :در نوازندگی استاد بهاری آرشه نقش بسیار
مهمی دارد .ایشــان اســتاکاتو را به چندین وجه مختلف استفاده میکند.
نخست استاکاتو بر روی سه نت؛
یا به صورت دوتایی؛
استکاتوی تک بر روی یک نت سیاه؛
لگاتوی ادامه بر روی استکاتو؛
یا بهصورت استکاتو با خط اتصال.
آنچه از خاطر شــما گذشــت ،معمولترین استفادهی آرشــههای استاکاتو
بهوسیلهی ایشان است.
ب) لگاتو :اجرای نرم متصل و پیوسته است که در ساز ایشان بسیار استفاده
دارد .مث ً
ا لگاتو بهصورت چهارتایی؛
بهصورت دوتایی؛
بهصورت سهتایی؛
بهصورت چهارتایی یا بیشتر با نت زینت؛
11
نوازندگان قبل که نامبرده شدند بسیار متفاوت است؛ ازجمله ترمولوهای
ســریع و واخوانهای دائم ندارد ،بلکه اســتفاده از واخوانها بسیار بجا
و با کنترل دینامیک فراوان اســت .دیگــر تکنیکهای جدیدتر همچون
اســپیکاتو یا ...که از نوازندگی ویلن متأثر اســت ،در ســاز ایشان دیده
نمیشود.
.2تكنیکهای انگشت
الف) ویبراســیون ( :)vibســبب نرمی و لطافت در سازهای زهی-آرشهای
است و بهزیبایی تمام بهوسیلهی استاد بهاری اجرا میشود.
ب) گلیســاندو ( :)Glissاین تکنیک که بهمعنای لغزاندن انگشت بر روی
سطح ســیم اســت نیز در نوازندگی ایشــان وجود دارد ،با این تفاوت که
گلیســاندو در ساز ایشان برای فواصل بیشــتر از پوزیسیون چهارم نیست.
بدینمعنا که مث ً
ا روی ســیم نخســت کمانچه که «ر ،می ،فا ،سل ،ا» در
پوزیسیون اول انگشتگذاری میکنیم ،گلیساندو در همین محدوده است؛
مث ً
ا از نت «می» با انگشــت اول روی سیم نخست به نت «سل» با انگشت
سوم روی سیم نخست یا نمونههای دیگر.
بهصورت ششتایی بهشکل نت عادی در میزان.
ج) دوبلنتها :در کمانچهنوازی بهاری ،دوبلنت نیز مشهود است ،ولی باید
به این نکته توجه کرد که دوبلنتها بهگونهای اجرا میشــوند که یک نت
بهصورت نت دستباز (معمواً سیم بمتر) و نت دیگر بهصورت انگشتگذاری
روی سیم مجاور (معمواً زیرتر) انجام میشود.
ج) دراب :نتی آچاکاتورایی است که بهوسیلهی حرکت سریع آرشه که بهتر
اســت با آرشهی چپ شروع شود .این تکنیک در ســاز استاد بهاری بسیار
دیده میشود.
د) متزواستاکاتو :عبارت است از اجرای نت به صورتی که سهچهارم نت اجرا
شــده و بقیهی آن به سکوت تبدیل میشــود .در کتاب نواختههای بهاری
بهکوشش «مهدی علومی» نتنویسی این تکنیک صورت گرفته است.
هـ) دتاشه :بهمعنای آرشــهی جدا است که بهصورت فراوان در نواختههای
اســتاد مشهود اســت و از آرشهی راست ( )7یا آرشــهي چپ ( )8تشکیل
میشود.
نکتــهی دارای اهمیت این اســت که تکنیک آرشــهی اســتاد بهاری با
12
.3حاات مربوط به تندا و دینامیک
الــف) تُنــدا ( :)Tempoقطعات مختلفی که از ســوی بهــاری نواخته
شدهاند ،تنداهای مختلفی دارند .قطعاتی مانند پیشدرآمد دارای تندایی
ُکند هســتند .رنگها نیز دارای تندایی متوسط و چهارمضرابها معمواً
ســریعتر اجرا میشوند ،ولی سرعتهای بســیار زیاد بهچشم نمیخورد.
دربــارهی عوامل دیگر نیــز معمواً پایان جمات بــا Ritardیا Rall
پایان مییابد.
ب) دینامیک :عوامل مختلف دینامیکی با کیفیت باا و کنترل باای آرشه
در ســاز ایشان دیده میشود و برعکس ضبطهای بهدستآمده از نوازندگان
دوران قاجار است که به این عامل دقت نمیکردهاند.
صراحی یا تاج
نک آرشه
نقارهخانه
گوشی
شیطانک
دسته
چوب آرشه
موی آرشه
کاسه
ته آرشه
خرک
دهانه
پوست
سیمگیر
پایه
کمانه (آرشه)
.۴ویژگیهای دیگر
الف) کوک :در کمانچه نوازی کوک اســتاندارد «ر ،ا ،ر ،ا» است که
در اصل همان «دو ،ســل ،دو ،سل» است؛ زیرا در اصل کوک با تار و
سنتور یکی اســت؛ البته این مسئله متفاوت است و برای اجرای شور
«ر ،ا ،ر ،ســل» که همان «دو ،سل ،دو ،فا» است کوک میشود .این
مســئله نیز که کمانچه را «می ،ا ،ر ،ســل» کوک کردهاند به تقلید
ویلن میباشد ،ولی گونه های متفاوت کوک های متداول و غیرمتداول
در ساز اســتاد مشهود اســت که در اینجا بهتر دیدم آنها را از کتاب
مهدی آذرسینا نقل کنم.
ب) تکیه :تکیهها را میتوان در قســمت تکنیکهای انگشت نیز بررسی
کرد ،ولی به صاحدید نگارنده و بهدلیل تأکید بیشــتر در این قســمت
بررســی شــدند .تکیهها بهزیبایی تمام و با دقت فراوان اجرا میشوند و
یکی از ویژگیهای تفکیکناپذی ِر ســاز ایشان هستند .در این قسمت نیز
مثالهایی عیناً از کتاب آقای آذرسینا نقل میکنم.
ساختمان کمانچه
ج) پیتریکاتــو :در نواختههای مکتوب اســتاد بهاری اثــری از پیتریکاتو
نیست ،ولی در نواختههای ردیفی ایشان نگارنده مشاهده کرد که ایشان
از پیتریکاتوی چپ استفاده کردهاند.
د) قطعات آوازی :در اجرای قطعات آوازی نوازندگی اســتاد بهاری
بســیار لطیف و با احساس است .اجرای آرشه های لگاتو و طوانی با
اجرای تحریرهای لطیف و خاص ایشــان در قطعات آوازی مشاهده
می شــود .آرشــه های دتاشه و ســریع به چشــم نمی خورد .معمو اً
جواب بین جمات ،با واخوان ســیم بم جواب داده می شود .تسلط
ایشــان بر ردیف کام ً
ا مشــهود است .مدااســیون های معمول در
هر دســتگاه یا آواز را به زیبایی و لطافــت کامل انجام می دهند .در
بســیاری مواقع به اجرای ضربی ها که معمو اً میزان های ســاده یا
میزان ترکیبی هســتند ،می پردازند .ســرعت ایــن ضربی ها معتدل
و روان است.
پانوشتها:
.1البته عوامل دیگری همچون عوامل اجتماعی را نیز باید در نظر داشت.
.2کمانچهی دوران قاجار ضبطهای انتشاریافته از سوی انتشارات ماهور.
منابع:
.1آذرسینا ،مهدی ،)1371( ،شیوهی کمانچهنوازی ،انتشارات سروش.
.2آذرســینا ،مهدی ،)1373( ،آثاری از استاد بهاری ،پیشگفتار و نگارش موسیقی ،انتشارات
سروش.
.3خالقی ،روحاله ،)1381( ،سرگذشت موسیقی ایران ،انتشارات ماهور.
.4آذرسینا ،مهدی ،)1371( ،شیوهی کمانچهنوازی ،انتشارات سروش.
13