Pengaruh Status Gizi yang Digambarkan oleh Nilai Beberapa Komponen Darah terhadap Reproduksi dan Produksi Sapi Perah

I.

PENDAHO LUAN
.

.

S e j a l a n dengan usaha-usaha menuju swasembada dan s w a daya p r o d u k s i a i r s u s u s a p i n a s i o n a l , dalam t a h u n t e r a k h i r
i n i k o m o d i t i s u s u mendapat p e r h a t i a n yang cukup , b e s a r d a r i
pemerintah

,

swasta dan masyarakat

.

P e n y e d i a a w a i r s u s u s e b a g a i salah s a t u .sumber p r o t e i n
hewani s a n g a t b e r g a n t u n g pada p o p u l a s i t e r n a k s a p i p e r a h ,
k e a d a a n dan inutu t e r n a k n y a s e r t a c a r a - c a r a pengelolaannya.
D a r i t a h u n 1983 h i n g g a saat i n i perkembangan p o p u l a s i

!

terna.k t e r u s meningkat d i atas r e n c a n a P e l i t a I V , k e c u a l i
s a p i peruh.

Perkembangan p r o d u k s i d a r i t a h u n 1983 sampai

1986 u n t u k k o m o d i t i d a g i n g s e b e s a r 7.93 %,
s e r t a s u s u 6.74 %.

t e l u r 11.08 %

Pada t a h u n 1986 p r o d u k s i d a g i n g menca-

p a i 860 300 t o n , t e l u r 431 800 t o n s e r t a s u s u 219 900 t o n ,
sedangkan r a t a a n konsumsi p e r k a p i t a p e r t a h u n untuk t a h u n
i t u d a g i n g sebanyak 5.19 k g , t e l u r 1 . 9 8 kg s e r t a s u s u 3.17
kg

a t a u s e t a r a dengan konsumsi p r o t e i n hewani sebanyak


2.56 g r a m / k a p i t a / h a r i

(64 % d a r i norma g i z i ) (Danuwijaya,

1987).
Usaha-usaha u n t u k meningkatkan p r o d u k s i s u s u t i d a k l e p a s d a r i p e r h i t u n g a n ekonornis, s e p e r t i perbanclingan s a p i
yang sedang l a k t a s i dan k e r i n g .

T i n g g i rendahnya p r o d u k s i

s u s u s u a t u d a e r a h s a n g a t e r a t hubungannya dengan p o p u l a s i
dan k o m p o s i s i s a p i p e r a h d i d a e r a h t e r s e b u t , t i n g k a t prod u k t i v i t a s , s e r t a e f i s i e n s i reproduksinya.
E f i s i e n s i produksi a i r susu sangat dipengaruhi oleh
b e r h a s i l a t a u tidaknya proses - reproduksi

sapi

perah


- .

..

tersebut yang mencakup perkawinan, umur pertama kali beranak dan jarak antar beranak (Williamson et al., 1980).
Dari evaluasi hasil kegiatan pengelolaan reproduksi
ternak.yang dilakukan oleh Direktorat Jendral Peternakan
belcerjasama dengan perguruan tinggi pada tahun 1983/1984
di propinsi Jawa Barat, Jawa Tengah, Daerah Istimewa Yogyalcilrta dan Jawa. Tirr~urdipcroleh anglra lregagalan reprocluksi rataan sebesar 40 $ dari jumlah ternak yang diperiksa
( 1 3 213 elcor)

.

Selcitar 75 $ dari Begagalan reprodulcsi ter-

sebut (46.10 % dari populasi ) disebabkan oleh kesalahan
pengelolaan dan kekurangan makan. Kerugian yang ditimbulkan akibat lregagalan reprodulcsi ini dapat berupa anak ternalr yang seharusnya lahir, produksi susu dan pupulr.

Ice-


I

rugian elconomis lainnya dapat berupa lcerugian operasional
meliputi pelayanan inseminasi buatan, pengadaan obat-obatan, perawa'tan dan tenaga lcerja. , Menurut surnber Direktorat

Jendral Peternakan, bila semua kerugian tersebut dinilai
dengan uang akan mencapai 240 miliar rupiah setiap tahun
(Anonimus, 1984).

,

Be berapa penelit i seringkali menglraitlcan suatu kegagalan reproduksi pada sapi dengan kekurangan makanan atau
ketidak-seimbangan ransum. Menurut Toelihere (1981) dalarn
pola peternakan rakyat yang tradisional seperti di IndoneI

sia, faktor kekurangan makan mungkin merupakan salah satu
faktor terpenting penyebab kegagalan reproduksi atau penurunan ef isiensi reproduksi.,
. lrhususnya pada t ernalc sapi.

Kemaj i r a n k a r e n a f a l c t o r makanan umumnya d i t a n d a i o l e h kegagalan berahi a t a u penghentian s i k l u s berahi (anestus)

d a n pada k e a d a a n t e r t e n t u d i t a n d a i o l e h k e g a g a l a n k o n s e p s i
dan kematian embrional.

Menurut R o b e r t s ( 1 9 7 1 ) clan Moust-

g a a r d ( 1 9 6 9 ) k e k u r a n g a n makan d a p a t b e r a r t i j u g a r e n d a h n y a
mutu p a k a n , dengan d e f i s i e n s i p r o t e i n d a n m i n e r a l .

Kelcu-

r a n g a n makanan a t a u r e n d a h n y a g i z i pakan d a p a t menyebablcan
k e l a m b a t a n dewasa k e l a m i n pada s a p i d a r a dan henghambat s i k l u s b e r a h i p a d a s a p i b e t i n a dewasa.

D i l a i n pihak dise-

b u t k a n j u g a bahwa p e m b e r i a n pakan yang b e r l e b i h a n s e h i n g g a
menimbulkan kegemukan a k a n menyebabkan t e r j a d i n y a k e m a j i r a n , s e l a i n pe~nborosan.
Menurut S u t a r d i d a n D j o h a r i ( 1 9 7 9 ) , s a p i p e r a h lalcta-

s i b e r b o b o t 4 4 8 2 60 k g dan b e r p r o d u l c s i s u s u 1 1 . 8


-+

3.32

kg p e r e k o r p e r h a r i membutuhlcan masukan TDN ( T o t a l Digest i b l e N u t r i e n t s ) dan p r o t e i n k a s a r 1 . 5 sampai d u a k a l i l e b i h b e s a r d a r i yang d i a n j u r k a n o l e h NHC ( N a t i o n a l R e s e a r c h
Council).
B e b e r a p a p e n e l i t i menyatakan bahwa s t a t u s g i z i d a r i '
seelcor t e r n a k d a p a t d i k e t a h u i dengan melakukan pemeriksaa n b e b e r a p a lcomponen d a r a h n y a ( P a r k e r d a n Blowey, 1 9 7 6 ;

D i I n d o n e s i a yang s e l a m a i n i masih dalam t a r a f pe

-

ngembangan t e k n o l o g i b e t e r n a k yang d i s e s u a i l c a n dengan kond i s i d a e r a h C r o p i k , ha1 Ccrscbut d i atas p c r l u d i p e r h n t i kan.

4
1

Bertitik tolak dari hasil penelitian Sutardi dan Djohari (1979) serta Sutardi dan Fajumi (1984) yang menyataL

I

kbn bahwa kebutuhan sapi laktasi di Indonesia memerlukan
masukan
-- TDN, protein kasar dan makro mineral dua kali dari
I

yang dianjurkan NHC (1978) kemudian dihubungkan dengan pernyataan Toelihere (1981), Moustgaard (1969) dan Roberts
\

(1971) yang menyatakan bahwa kekurangan makanan yang disertai dengan rendahnya mutu pakan dapat menyebabkan Icemajiran pada'sapi , timbul pert anyaan apalcah kebutuhan makanan
dan mineral sebesar itu yang-tidakterpenuhi dalam pola peternakan rakyat tradisional seperti di Indonesia ini yang
menyebabkan rendahnya kesuburan pada sapi perah selama ini.
.Untuk menjawab pertanyaan tersebut, menarik untuk dilakukan penelitian dengan tujuan : (I) Untuk mengetahui
status gizi ternak sapi perah yang dipelihara dalam pola
peternalcan rakyat tradisional, yang digambarkan oleh nilai
ko~nponendarahnya.

(2) Untulc 111ellgetahuiseberapa jauh-


pengaruh perbaikdn ransum diwrt.ai suplementasi mineral
yang memenuhi standar kebutuhan minimal terhadap ni-lai'komponen darah, reproduksi dan produksi sapi perah.
Hasil penelitian ini diharapkan dapat menjadi pedoman
yang harus diperhatikan dalam mengelola teenak sapi perah,
terutama dalam upaya meningkatkan kesuburan dan produksinya.. Dengan demikian diharapkan hasil penelitian ini dapat uiendukung program pemerintah dalam pengembangan sapi
perah.

.s
Hipotesis yang diuji dalam penelitian ini adalah :
Nilai-nilai komponen darah sapi perah yang dikelola secara tradisional oleh peternak di daerah, berbeda berdasarkan tinggi tempat pemeliharaan di atas
permulraan laut bagi tiap kelas umur.
Pemberian pakan dan suplemen mineral yang memenuhi
standar kebutuhan minimal dapat mdmperbaiki gizi
tubuh sapi perah.
Perbaikan gizi tubuh sapi perah melalui pemberian
palran yang rnemenuhi standar kebutuhan minimal, berpengaruh terhadap reproduksi dan produksinya.

11.

Fisiologi

-

TINJAUAN PUSTAU

Reproduksi Sali Uetina

Siklus reproduksi hewan betina dimulai setelah mencapai dewasa kelamin (pubertas), pada saat ovarium mulai membentuk ovum walaupun hewan tersebut belum dapat bereproduksi.,sepenuhnya. Pada urnullinya t ernalr di Indonesia mencapai pubertas sebelu~ndewasa tubuh tercapui (partodihardjo,
1980; Toelihere, 1981).

Tercapainya pubertas pada tiap in-

dividu hewaii berbeda karena pertumbuhan badan * dan peranglrat reproduksi'sangat dipengaruhi oleh faktor genetik, makanan, n~usim,ikliru atau suhu dan faktor sosial (Cupps dan
Cole, 1969; Mc Donald, 1975).

Pada Sapi, pubertas dicapai

pada umur 4 sanlpai 24 bulan, dengan bobot badan sekitar 160
sampai 170 kg dan dianjurkan dikawinkan pada umur 14 sampai
22 bulan (~oelihere,1981).


Tingkah laku seksual secara ritmis terjadi pada hewan
betina setelah menpalami pubertas , ireinginan seksual ini
disebut estrus atau berahi.

Kombinasi kejadian fisiologik

yang dirnulai dari awal periode berahi yang satu dan berakhir
pada awal periode berikutnya disebut satu siklus berahi.
Hari pertaula sapi iuenunjukkan gejala berahi sering dianggap

.

scbagai hari per tallla silrlus berulii (Mc Uolliild, 1975)

.

Apabila ditinjau dari aktivitas ovarium, ~nakasatu siklus berahi dapat dibagi dalam dua fase, yaitu fase folikuler dan fase luteal. .Sedang bila ditinjau dari perubahanperubahan yan, terjadi pada saluran alat kelamin betina

7
dan g e j a l a - g e j a l a k l i n i s yang d i t u n j u k k a n , maka s i k l u s b e r a h i hewan p o l i e s t r u s d a p a t d i b a g i menjadi empat f a s e , y a i t u f a s e p r o e s t r u s , e s t r u s , i i l e t e s t r u s dan d i e s t r u s ( P a r t o d i h a r d j o , 1980).

Lalnanya s i l c l u s beralii pada s a p i d a r a , a d a l a h 2 0 h a r i
s e d a n s k a n pada s a p i induk a d a l a h 2 1 h a r i ( T o e l i h e r e , 1981;
Robinson, 1977; I l a f e z , 1 9 8 0 ) .

Lamanya p e r i o d e b e r a h i pa-

d a s a p i - s a p i d i d a e r a h t r o p i s a d a l a l i 1 2 s a n ~ p a i1 3

jail1

(Toe-

l i h e r e , 1981)
S i k l u s b e r a h i , d i a t u r o l e h i n t e r a i c s i s i s t e m s a r a f yu-

s a t , s i s t e m hormonal d a r i i c e l e n j a r h i p o f i s i s a n t e r i o r dan
ovarium.

Hormon g o n a d o t r o p i n d a r i h i p o f i s i s a n t e r i o r

FD-

l i c l e S t i m u l a t irlg 11ormone '.'(EsH) d a n L u t g i n i z i n g Hormone
( L H ) merangsang ovarium dan menye ba'bkan pertumbuhan f o l i -

k e l yang kemudian m s n s e k r e s i k a n hormon e s t r o g e n . 1 Pada tahap pertumbuhan f o l i k e l , umumnya t e r j a d i penurunan k a d a r
p r o g e s t e r o n dan akan d i l k u t i dengan ~ueniligkatnyak a d a r e s t r o g e n d i dalam oar& ( A r $ h u r , 1 9 7 5 ) .

Hormon e s t r o g e n d i -

h a s i l k a n o l e h l a p i s a n s e l t h e c a i n t e r n a dan s e l g r a n u l o s a
p a d a f o l i l c e l de Graaf

hormon e s t r a d i o l - 1 7

( T o e l i h e r e , 1981)

.

Peninglcatan m d a r

b e t a 111encupai puncalcnya pada saat s e - , I

beluln e s t r u s d i i i ~ u l a i (Robinson, 1 9 7 7 ) .

Meninglcatnya lior-

illon e s t r o g e n mempunyai dua a k i b a t y a i t u mengaktifkan s i s teln s a r a f pada otalc t e n g a h s e h i n g g a mengliasilkan tinglcah
lalcu b e r a h i dan melepaskan s u a t u r a n g s a n g a n s e k r e s i LII
d a r i h i p o f i s i s a n t e r i o r pada a w a l b e r a h i a t a u 2 5 j a m s e belum o v u l a s i ( A r t h u r , 1 9 7 5 ) .

8

F a s e f o l i k u l e r pada s a p i berlangsung sejalc r e g r e s i
korpus luteuin salllpai t e r j a d i n y a o v u l a s i yang r n e l i p u t i f a s e
p r o e s t r u s dan f a s e e s t r u s .
P a s e p r o e s t r u s a d a l a h f a s e p e r s i a p a n dan biasnnya berj a l a n pendek s e k i t a r t i g a h a r i ( T o e l i h e r e , 1 9 8 1 ) .

Gejala

yand t e r l i h a t berupa perubahan t i n g k a h l a k u dan yerubahan
A l a t kelamin b a g i a n l u a r ,

pada a l a t kelamin b a g i a n l u a r .
rrlulai

memperlihatkan' tanda-tanda bahwa t e r j a d i p e n i n g k a t a n

a l i r a n darah d i daerah t e r s e b u t .

Tingkah l a k u b e t i n a inenja-

d i agalr l a i n d a r i b i a s a n y a y a i t u g e l i s a h , mengeluarkan s u a r a
s u a r a yang t i d a k b i a s a t e r d e n g a r a t a u malah diam saja.

Mes-

k i p u n t e l a h a d a perubahan t e r s e b u t , nalliun hewan b e t i n a i n i
uiasih mdnolak p e j a n t a n yang d a t a n g k a r e n a t e r t a r i k o l e h perubahan t in,kah

laku t ersebut

.

Perubalian a l a t lcelaiiiin b a g i a n

dalaln y a i t u t e r j a d i perturribuhan f o l i k e l - f o l i l r e l baru d i dal a m ovariurn s e b a g a i alcibat rangsangan' FSH yang kadarnya d i
dalatli

dura11 pada I',a;lse i r l i culrup Cillggi.
1

lJada a l s l ~ i rf w o ini

1

hewan b e t i n a b i a s a n y a :memperlihatkan

kelaginan

untuk'dl-

I

d e k a t i hewan j a n t a n ( P a r t o d i h a r d j o , 1980)'.
Fase e s t r u s , nlerupakan f a s e yand t e r p e i l t i n g dalalu s i klus berahi :
k a r e n a dalalli f a s e i n i hewall b e t i n a meuiperlihatk a n g e j a l a yang khusus dan beroeda untuk t i a p s p e s i e s hewan.
D a l a m f a s e i r l i ulliurnllya sapi-sai1i b e t i n a b e r s e d i a liiellerilna

p e j a n t a n dan aka11 t e t a p diarii b i l a d i n a i k i .

Peneriliiaan pe-

j a n t a n o l e h b e t i n a yang sedang b e r a h i d i s e b a b k a n ole11 pengar u h hormon e s t r a d i o l t e r h a d a p a l a t kelamin b e t i n a dan t e r h a Clap susurlilrl saraf yar& alcrryebabball l c o l a l t ~ a ~bcralli
l
sccal-a

,

l c l i n i s pada hewan b e t i n a t e r s e b u t ( T o e l i i l e r e , 1 9 8 1 ) .
G e j a l a l a i n yang s e r i n g ~ i n y e r t a ib e r a h i pads s a p i
I

a d a l a h ' s a p i b e t i r l a t e r s e b u t s e r i n g lnenarilc dan iriengaliglcat
e k o r n y a , n a f s u makan b e r k u r a n g , s e r i n g u r i n a s i , b e r t e r i a l c -

t e r i a i r dan ,tidalc j a r a n g . s a g i m e n i ~ ~ g g a l l r akelompolcnya
n
unI

t u k lilencari pe j a n t a n .

D i saiilping i t u , a l a t lcela~ninnyamem-

benglcalc dan suhunya ineninglcat

,

'

berwarna 1e b i h irierah dari
t

mengeluarkan s e k r e s i l e n d i r t e r a n g tembus yang menggantung
pada vulvanya.

\

Pada s a p i yallg sedang lalctasi, tirnbulnya.:ge-

j a l a . b.e,r,izhi i n i d a p a t mengurangi. p r o d u k s i s u s u n y a , t e t a p i

tidalc b e r s i f a t perinanen.

:

Pada a l a t kelarnin bagiali dalain t e r j a c l i pertumbuhan f o l i k e l , . t e t a p i t i d a k semuanyq-,tumbuh sampai mencapai f o l i k e l
de Graaf k a r e n a banyak yang a k r e t i s a t a u mengalami degene-

r a s i ( H a r d j o p r a n j p t o , 1980) .
Horrnon l u t e i n i z i n g (la) yan;

diseicresikan oleh lcelenjar

h i p o f i s i s a r l t e r i o r pada saat mendelcati b e r a h i dan ~uencapai
puncalcnya delam 'darah beuerapa

kemudian, dengall gambaran

jail1

pada s a p i s e b a g a i o e r i k u t : Pada waktu b e r a h i k o n s e n t r a s i LH

rata-rata dalaln d a r a h rnellcapai 1 3 . 3 nanograru, tururl ~iienjadi
9 . 3 narlogrnlrr s a t u s a r t ~ p a iclua lltlri scsucltlli o v u l a s i , 1 2 . 3

ila-

nogram pada a w a l f a s e l u t e a l , 15.'8 nanogram pada pertengaha n f a s e ' l u t e a h d a n , 20 nanogram pada alcllir f a s e l u t e a l (Mori ,
et al.,
-

1968).

Perubahan-perubaban l a i n t e r j a d i a k i b a t

pengaruh horlnon e s t r o g e r i yang dornilian y a i t u

,

tuba f a l l o p i i

rnenegang dengan l a p i s a r l e p i t e l yang ,tumbuh a k t i f iiienselcresikan

,

cairhn

tuba

lbbih

banyalc,

,

kontralcsi d i n d i n g

tuba

I

10
meningkat dan ujungnya yang d i s e b u t f i m b r i a e b e r g e r a k mengar a h ke. l u a r

,

d a r i ke l u a r n y a ovum yang d i o v u l a s i k a n .

Di

samping i t u t e r j a d i p u l a per~jylglcatanv a s k u l a r i s a s i harnpir c l i
s e l u r u h o r g a n r e p r o d u k s i , s e h i n g g a a k i b a t n y a t e r j a d i perbai k a n perturnbullan o r g a n terutrznia l a p i s a l l eildori~etriualdan kelenjar-kelenjar

yang mensekresikan l e b i h banyak c a i r a n mu-

kus ( T o e l i h e r e , 1 9 8 1 ) .
Pada a k h i r f a s e b e r a n i , k a d a r e s t r o g e n d i dalam ctarah
merlcapai d e r a jat lce t i n g g i a n t e r t e n t u , kelnudian t e r j a d i e f ek
p o s i t i f t e r h a d a p p r o d u k s i dan p e l e p a s a n LH d a r i h i p o f i s i s
anterior.

Kadar LH yang nleningkat d i d a l a ~ nd a r a h akan me-

r a n g s a n g s e l - s e l g r a n u l o s a . bari f o l i k e l u n t u k . tu~abuhdan
pada saat yang sama j u g a menyebabkan p e l e p a s a n enzim k o l a '

g e n a s e yang u e r a n g s a n g ~ d i n d i n gf o l i f c e l menjadi lunak dan

.

lnenyebabkan t e r j a d i n y a p e n i n g k a t a n t ekanan h i d r o s t a t i k yang
i ~ e n d e s a kdindiilg f o l i f c e l .

Ke j a d i a n s e c a r a eildokrin t e r s e -

b u t ~ o e n g l ~ a s i l k aonv u l a s i ( A r t h u r , 1 9 7 5 ) .

L u t e i n i e i n g 'hor-

mon rnelllacu s i n t e ' s i s enzim p r o f e o l i t i k a t a u a k t i v i t a s enzim
p r o t e o l i t i k yang ule~nperlemah d i r ~ d i n gf o l i l c e l seliingga menj a d i pecah (Mc Donald, 1 9 7 5 ) .

Pada s a p i , ovula.sS t e r j a d i

1 0 sampai 1 5 jam se'sudah alchir b e r a h i , dengan r a t a a n sebelas jam s e s u d a h a k h i r b e r a h i ( P a r t o d i h a r d j o , 1 9 8 0 ) .

P a s e l u t e a l berlangsullg s e j a k j?e~nbentukankorpus l u t e u ~ ns e t e l a h o v ~ ~ l a ssarnpai
i
r e g r e s i :corpus luteui~rpada
a k h i r s i l c l u s berahi

, jireliput i Pase r i ~ e t e s t r u sdan f a s e d i -

e s t r u s ( i , ~ cDonald, 1 9 7 5 ) .

11

M e t e s t r u s a d a l a h f a s e dalam s i k l u s b e r a h i yang t e r j a d i setelah berahi berakhir.

P e r u b a h a n yang t e r j a d i pa-

d a a l a t r e p r o d u k s i b a g i a n dalam a d a l a h pertumbuhan k o r p u s
rubrum m e n j a d i k o r p u s l u t e u m d i bawah p e n g a r u h EH d a n LTH
( L u t e o t r o p i c hormone).

Pada f a s e i n i pengaruh p r o g e s t e r o n

s e m a k i n tampalc l a g i , dengan k a d a r d i dalam d a r a h yang s e makin meningkat s e h i n g g a d a p a t menekan.selcr@.si FSH d a r i
h i p o f i s i s a n t e r i o r d a n m e n g a k i b a t k a n hambatan p a d a pertumbuhan f o l i k e l d e G r a a f d a n mencegah t e r j a d i n y a b e r a h i (ToeI

l i h e r e , 1981).

Fase m e t e s t r u s i n i pada s a p i berlangsung

s e l a m a t i g a sampai l i m a h a r i d a n p a d a a k h i r p e r i o d e metest r u s u t e r u s m e n j a d i lemas k a r e n a r e l a k s a s i u r a t d a g i n g u t e r u s ( H a r d j o p r a n j o t o , 1980)

.

F a s e d i e s t r u s merupakan f a s e ' t e r a k h i r d a n p a l i n g lama
I

d i a n t a r a f a s e - f a s e yang t e r d a p a t d a l a m s i k l u s b e r a h i .
Pada f a s e i n i yertumbuhan lcorpus l u t e u m s e m a k i n j e l a s , s e hirrgga p r o g e s t e r o n yang d i h a s i l l c a n tarnpalc l e b i h doetinan.
A k i b a t p e n g a r u h p r o g e s t e r o n , pertumbuhan l a p i s d n e n d o m e t r i um s a n g a t b a i k , t e r l i h a t menebal d i s e r t a i h i p e r t r o f i k e l e n -

jar endornetrium yang memanjang d a n berkelok-lcelok.

saat i t u s e r v i k s dalam k e a d a a n t e r t u t u p r a p a t .
d i e s t r u s p a d a s a p i a d a l a h 13 h a r i .

Pada

Lama f a s e

F a s e i n i b e r a k h i r de.-

ngad t e r j a d i n y a r e g r e s i k o r p u s l u t eum d a n d i m u l a i n y a p e r tumbuhan f o l i k e l s e b a g a i a w a l d a r i p r o e s t r u s ( T o e l i h e r e ,

P a d a a l c h i r f a s e l u t e a l , hormon p r o g e s t e r o n menurun
dengan t a j arn s e b a g a i a k i b a t rnenurunnya s e k r e s i LTll d a r i

12
k e l e r l j a r h i p o f i s i s a n t e r i o r d i s a t u f i h a k , d i s e r t a i dengan
tneningkatnya a k t i v i t a s bahan l u t e o l i t i k yang b e r a s a l d a r i
uterus.

P e n d a p a t l a i n menyatakan bahwa r e g r e s i k o r p u s l u -

teum bukan d i s e b a b k a n o l e h p e n u r u n a n s e k r e s i LH a t a u LTH,
t e t a y i k a r e n a a k t i v i t a s l u t e o l i t i k p r o s t a g l a n d i n F2 a l f a
(Hafez, 1980).
K e g a e a l a n Ber*
gejala

Kegagalan b e r a h i a t a u t i d a k t e r l i h a t n y a

b e r a h i yang l e b i h d i k e n a l d e n g a n a n e s t r u s a d a l a h

g e j a l a k e g a g a l a n r e p r o d u k s i yang d i s e b a b k a n o l e h banyak f a k t o r d a n b e r p a n g k a l pokok p a d a t e r g a n g g u n y a s i k l u s b e r a h i .
Menurut P a r t o d i h a r d j o ( 1 9 8 0 ) , a n e s t r u s d a p a t d i b e d a k a n
m e n j a d i d u a y a i t u a n e s t r u s dengan k o r p u s l u t e u m normal a t a u
b e r f u n g s i d a n a n e s t r u s dengan k o r p u s l u t e u m t i d a k normal
atau tidak berfungsi.

Anestrus dencan korpus luteum t i d a k

normal d i s e b u t s e b a g a i a n e s t r u s s e b e n a r n y a ( t r u e a n e s t r u s ) ;
dalam k e a d a a n i n i a k t i v i t as o v a r i u ~ nt i d a k n o r m a l , sedangk.an
l a i n n y a d i s e b u t a n e s t r u s yang bukan s e b e n a r n y a ( A r t h u r , 1 9 7 5 ) .
A n e s t r u s y&g

s e b e n a r n y a t ' e r j a d i p a d a s a p i - s a p i dengan

ovarium yang k e c i l a t a u t i d n k b e r f u n g s i d a n t i d a k mernillki
k o r p u s l u t e u ~ np a d a p e r a b a a n p e r r e k t a l

.

Menurut H a f e z ( 1 980) ,

k e a d a a n a n e s t r u s i n i d i s e b a b k a n k a r e n a t i d a k cukupnya hormon
g o n a d o t r o p i n u n t u k menyebabkan lnasak d a n p e c a h n y a f o l i k e l
pada ovarium,
Keadaan a n e s t r u s s e b e n a r n y a s e r i n g t e r , j a d i p a d a s a p i
yang k e k u r a n g a n pakan.
kan ovarium t i d a k a k t i f .

Tingicat e n e r g i yang r e n d a h menyebabKeadaan yang d e n ~ i l t i a nj u g a d i d a p a t -

k a n p a d a s a p i yang ~ n e n d e r i t ap e n y a k i t , s a p i yang

mempunyai

k e l a i n a n p a d a ovarium ( h i p o p l a s i a a t a u a t r o p i o v a r i u m , t u mor ovarium dan s i s t e o v a r i u m ) .

H i p o p l a s i a ovarium pada

s a p i b e t i n a d a p a t t e r j a d i u n i l a t e r a l maupun b i l a t e r a l , s e r -

t a ovariumnya d a p a t mengalami h i p e r p l a s i a . p a r t i a l maupun
t o t a l (Laing,

1 9 7 0 ) . Tergantung pada d e r a j a t h i p o p l a s i a

s e r t a k e j a d i a n n y a pada s a l a h s a t u a t a u k e d u a o v a r i a , keadaa n i n i d a p a t menyebabkan i n f e r t i l i t a s maupun s t e r i l i t a s ,
s e d a n g p a d a s a p i d a r a b i a s a n y a g e jala.yang tampalc a d a l a h
a n e s t r u s (Roberts, 1971).

Untuk d a p a t mengetahui apakah

s a p i b e t i n a t e r s e b u t m e n d e ~ i t ah i p o p l a s i a o v a r i u m , p e r l u
dilakukan palpasi r e k t a l .

Menurut Amstutz ( 1 9 8 0 ) pada ka-

s u s h k p o p l a s i a b i a l t e r a l , keadaan u t e r u s , s e r v i k s , v a g i n a
s e r t a v u l v a l e b i h k e c i l d a r i p a d a normal d a n i ~ t e r u s n y at i d a k
bertonus-

Pada h i p o p l a s i a t o t a l , ovarium s a n g a t k e c i l dan

b e r b e n t u k s e p e r t i buah r a n d u , s e d a n g pada h i p o p l a s i a u n i l a t e r a l a t a u b i l a t e r a l yang p a r t i a l i s , s a l a h s a t u ataii ked u a o v a r i a l e b i h k e c i l d a r i u k u r a n - n o r m a l , t e t a p i kadangk a d a n g d i t e m u k a n , b e n t u k dan f u n g s i u t e r u s masih normal
(Morrow, 1 9 8 0 ) .

Pada k a s u s h i p o p l a s i a o v a r i a b i l a t e r a l ,

t i d a k a d a perkembangan s i f a t k e l a m i n s e k u n d e r k a r e n a h o r rnon e s t r o g e n t i d a k d i h a s i l k a n , s i k l u s b e r a h i t i d a k t e r j a d i .
Menurut Amstutz ( 1 9 8 0 ) , s a p i yang m e n d e r i t a h i p o p l a s i a ovar i u m a k a n s t e r i l dan s e l a l u dalam k e a d a a n a n e s t r u s .

Anes-

r u s p a d a s a p i b e t i n a yang m e n d e r i t a h i p o p l a s i a ovarium dap a t d i b e d a k a n dengan a n e s t r u s p a d a s a p 1 b e t i n a yang mende-

r i t a gangguan hormonal a t a u s e b a b - s e b a b l a i n n y a , a t a u ovar i u m yang masih k e c i l dan t i d a k a k t i f yang berhubungan

dengan k e t e r l a m b a t a n p u b e r t a s k a r e n a kelcurangan pakan (Gibbon, 1963; A r t h u r , 1975 f T o e l i h e r e , 1 9 8 1 ) .

B i a s a n y a kea-

d a a n yang t e r a l c h i r i n i diketemukan p a d a s a p i d a r a yang sudah cukup umur, t e t a p i belurn rnencapai dewasa k e l a m i n .

Da-

l a m h a 1 i n i ovariumnya masih d a p a t d i h a r a p k a n tumbuh nor-

m a l kernbal i .

Sedangkan p a d a k e a d a a n h i p o p las i a ovarium

yang b e r s i f a t g e n e t i k , ovarium t i d a k . d a p a t tumbuh normal
dan prognosanya i n f a u s t a ( R o b e r t s , 1971).
Kekurangan pakan a t a u k e l a p a r a n merupakan f a k t o r t e r p e n t i n g penyebab gangguan r e p r o d u k s i , y a i t u d a p a t mengakib a t k a n k e t e r l a m b a t a n dewasa k e l a m i n p a d a s a p i d a r a dan
menghambat s i k l u s b e r a h i p a d a s a p i b e t i n a dewasa (Toeli-.
Uemikian j u g a p a d a s a p i d a r a a t a u induk sa-

, h e r e , 1981).

p i yang m e n d e r i t a kelcurangan p a k a n , ovariumnya a k a n b e r h e n t i m e n g h a s i l k a n ovum d a n lambat l a u n a k a n d i i k u t i dengan p r o s e s p e n g e c i l a n ovarium .yang d i s e b u t s e b a g a i a t r o p i ovarium (Hofmann d a n F l u c h i n g e r , 1 9 5 1 ) .

-

,

Atropi ovari-

urn a d a l a l ~k e l a i n a n bentulr anatorni s pada ovariurn yang sudah berkembang n o r m a l , k a r e n a b e b e r a p a f a k t o r kemudian
a k a n menyusut d a n lalna kelarnaan raenjadi k e c i l
tlarrg-kadang

sulcar un t u k

tl. i.:l.-2ltuklzn

,

bahkan ka-

perner i l t s i ~ a ns e c u r a rclc-

t a l ( R o b e r t s , 1971; T o e l i h e r e , 1981).

A t r o p i ovarium da-

p a t t e r j a d i p a d a s a p i - s a p i p e r a h dengan p r o d u k s i s u s u
yang t i n g g i s e l a m a ~nusirn d i n g i n , a t a u m e n d e r i t a kekuranga n g i z i k a r e n a pakan yang d i b e r j k a n k u a l i t a s n y a k u r a n g
baik

orr row,

1980).

S e l a i n k a r e n a kekurangan pakan, a t r o -

p i ovarium d a p a t t e r j a d i p a d a s a p i yang t e r l a l u gemuk yang

d i s e b a b k a n o l e h p e m b e r i a n pakan yang b e r l e b i h a n dan d i k a n I

dangkan t e r u s menerus .

11al t e r s e b u t d i a l c i b a t k a n adanya

p e n i n~bunan 1emak p a d a ovariumnya, yang a k a n lr~enyebabkan
gangguan o v u l a s i , dan a l a t r e p r o d u l c s i n y a t i d a k d a p a t b e r f u n g s i normal (Hofmann dan F l u c h i g e r , 1 9 5 1 ) .
A n e s t r u s bukan s e b e n a r n y a t e r j a d i p a d a hewan b u n t i n g ,
berahi tenang

11

s i l e n t heat

11

, k o r p u s l u t e u m menetap

(CLP)

dan b e r a h i t a k t e r a m a t i Pada k e b u n t i n g a n , hewan b e t i n a t i d a k menunjukkan gej a l a b e r a h i dalarn waktu yang l a m a .

Pemeriksaan r e k t a l s e -

c a r a t e l i t i s a n g a t p e n t i n g d i l a k u k a n sebelum d i b e r i k a n
p e n g o b a t a n , s e b a b d a p a t mengakibatkan k e g u g u r a n .
B e r a h i t e n a n g merupakan k e a d a a n dimana t i d a k t e r l i h a t
g e j a l a b e r a h i , namun o v u l a s i t e t a p b e r l a n g s u n g s e c a r a n o r -

m a l dan f e r t i l .

Kemungkinan b e s a r h a 1 i n i d i s e b a b k a n o l e h

k a r e n a k o r p u s l u t e u m p a d a s i k l u s yang l a l u t i d a k cukup mengh a s i l k a n p r o g e s t e r o n , maka a d a n y a e s t r o g e n yang d i h a s i l k a n
o l e h f o l i k e l t i d h k menyebabkan t i m b u l n y a b e r a h i ( p a r t o d i h a r d j o , 1980), a t a u karena diperlukan s u a t u kadar estrogen
yang t i n g g i d i dalam susutlan s a r a f p u s a t pnda i n d i v i d u t e r -

.

s e b u t dan waktu t e r t e n t u u n t u k menirnbulkan g e j a l a b k r a h i .
P a d a umurnnya s a p i yang mengalami b e r a h i t e n a n g t e r j a d i ant a r a p a r t u s sampai 60

L9ari

s e t e l a h p a r t u s ( T o e l i h e r e , 1981)

Korpus l u t eu~nyang rnenetap b i s a , d i d a p n t k a n patla liendaan p a t o l o g i k a t a u r a d a n g u t e r u s m i s a l n y a pnda k e a d a a n

p y o m e t r a , mummifikasio dan m a s e r a s i o f e t a l i s , mukometra
clan p e n y a k i t - p e n y a k i t

l a i n a t a u dengnn k e m a t i a n e ~ n b r i o n a l .

Korpus l u t e u m yang menetap s e s u d a h t e r j a d i k e m a t i a n embrion a l b u k a n l a h k o r p u s l u t e u ~ np e r s i s t e n yang s e b e n a r n y a , mel a i n k a n k o r p u s l u t e u m k e b u n t i n g a n yang t e r h e n t i dan tidczk
t e r l i h a t adanya a b o r t u s ( T o e l i h e r e , 1982).

A b o r t u s pa,da
,

umur k e b u n t i n g a n d i n i s e r i n g k a l i t i d a k t e r l i h a t , l u m u m n y a
p e t e r n a k t i d a l ( mengetahui bahwa s a p i n y a b u n t i n g .

DaJam

h a 1 i n i h a n y a d i k e t a h u i bahwa s a p i t e r s e b u t s u d a h d i k a w i n k a n , t i d a k m e n l p e r l i h a t k a n t a n d a b u n t i n g , t e t a p i ;tidak j u g a
memperlihatkan tanda-tanda b e r a h i

.

Secara p a l p a s i relctal

d i d a p a t k a n u t e r u s dalam k e a d a a n t i d a k b u n t i n g , t e t a p i t e r d a p a t k o r p u s l u t e u m . p a d a ovariumnya ( P a r t o d i h a r d j o , 1 9 8 0 ) .
A n e s t r u s b i s a j u g a d i s e b a b k a n k a r e i i a b e r a h i yang t i dak t e r a m a t i

, p a d a .umumriya k a r e n a p e r i o d e b e r a h i n y a pendek.

ktenurut T o e l i h e r e ( 1 9 8 1 ) d i n e g e r i - n e g e r i

t r o p i s , lamanya

p e r i o d e b e r a h i pada bangsa s a p i Eropa dan s a p i p e r a h hanya
singkat

,

1 2 s a ~ n p a i13 j a m ,

dan p a d a b a n g s a s a p i Zebu e s t r u s

h a n y a b e r l a n g s u n g l i m a sampai d e l a p a n j a m .
P e n g a r u h N u t r i s i t e r h a d n p Reprodukt i v i tas
.

P a d a t e r n a k r u r n i n a n s i a , perkerrlbangan s e l t s u a l h e r g a n Lung pada k e c e p a t a n perturnhullan Ler~iulc i Lu s e n d i r i .

llal

t e r s e b u t b e r h u b u n g a n e r a t dengan masukan e n e r g i yang s e s u a i dengan k e b u t u h a n u n t u k perkembangan t u b u h , perkembanga n k e l e n j a r endokrin dan organ reproduksinya (Moustgaard,
1969).
Icetidak-cukupan i i u t r i s i d a p a t metnpengaruhi f u n g s i kelenjar hipofisis.

S e b a g a i c o n t o h , gangguan s i n t e s i s ata.11

p e l e p a s a n hormon g o n a d o t r o p i n d a p a t mempengaruhi r e s p o n
t a r g e t o r g a n a t a u s i n t e s i s hormon-hormon B e l e n j a r gonad
(Cupys

.a a.,
1969).

S u a t u k e a d a a n m a l n u t r i s i p a d a domba j a ~ i t a nd a n s a p i
j a n t a n ~ n u d adapa,t. menyebabka.n f u n g s j a w a l hormon a n d r o g e n

d a r i t e s t e s pada p r o s e s spermatogenesis terganggu.

Hal

i n i rnenrupaka.n a k i b a t lrekurangan s e k r e s i hormon g o n a d o t r o p i n d a r i h i p o f i s i s yang d i p e r l u k a n u n t u k mempengaruhi t e s fl

t e s dalam mernprod.uksi hormon t e s t o s t , e r o n .

P a d a domba be-

t i n a t e r l i h a t j u g a hubungan a n t a r a b e r a t o v a r i u m d a n bobot
b a d a n (Cupps. &

g.,

1969)

-

P a d a s u a t u k e j a d i a n k e k u r a n g a n nu t r i s i yang b e r a t ,
pernberian p a k a n yang optimum s e c a r a c e p a t a k a n mernperbaiki
h i p o f i s i s , f u n g s i k e l e n j a r gonad d a n perkembangan s a l u r a n
reproduksi.

n a r i b e b e r a p a s t u d 1 d l l a p o r k a n bahwa p o t , e n s i

r e p r o d u k s i yang maksimal t i d a l < d a p a t k e m b a l i sempurna w a l a ~ p u r lp e r b a i k a n paltan yang ~r~clltsi~~iu~ir
suclirl~ d i berilcun ( R a t a t r a y , 1,977).
P e n g u r a n g a n masukan e n e r g i lnengguncangkan keseimbanga n e n e r g i yang dapa.t rnenggaga.lban

r e p r o d u k s i dengan mem-

p e n g a r u h i e s t r u s , o v u l a s i , f e r t i l i s a s i , k e n l a t i a n embrio
d i n i d a n b e r a t l a h i r yang k u r a n g .
Pada domba d a n s a p i , ktkura.nga.n palran d a n k e k u r u s a n
d a p a t menyebabkan gangguan e s t r u s d a n k e g a g a l a n r e p r o d u k -

si a t a u o v u l a s i t a n p a d i s e r t a i e s t r u s ,

Hewan dewasa umum-

n y a 1 e h i h t a h a n t e r h a d a p k e k u r a n g a n pakan d a r i p a d a hewan

.I8

muda, t e r u t a m a j i k a keliurangan p a k a n t e r s e b u t b e r l a n g s u n g
secara bertahap.

T a n d a - t a n d a p e n g u r a n g a n b o b o t badan t e r -

j a d i sebelum timbul a n e a t r u s .

(Cupps

et

a.,
1969)-

P a d a s a . p i dewasa yang s e d a n g 1alrt.asi , t i n g k a t n u t r i s i
s e b e l u m d a n s e s u d a h b e r a n a k d a p a t rnempengaruhi mani f e s t a s i
e s t r u s , j a r a k a n t a r beranak dan lronsepsi,

K e h i l a n g a n bo-

b o t b a d a n dalam j a n g k a waktu yang lama p a d a s a p i a k a n menga k i b a t k a n p e n i n g k a t a n k e j a d i a n o v u l a s i t a n p a e s t r u s dan
a l c h i r n y a hewan t e r s e b u t rnenjadi a n e s t r u s ( H a t t r a y , 1 9 7 7 ) "
Masukan p r o t e i n yang r e n d a h j u g a menyebabkan p e n i n g k a t a n k e j a d i a n s i k l u s b e r a h i yang t i d a k t e r a t u r s e t e l a h
partus.

Pada s a p i p e r a h , dalam d u a b u l a n p e r t a m a p e r i o d e

l a k t a s i a k a n t e r j a d i pemakaian cadanga.n j a r i n g a n untulc p r o d u k s i s u s u s e h i n g g a mengguncangkan keseiulbangan e n e r g i .
Keadaan lalctasi dengan t i n g k a t masukan e n e r g i yang r e n d a h
~ e a a ri a g y a t a

,b

m e n y e b ~ b k a ip e n u r u n a n perkembangan f o 1i l t e l

dan o v u l a s i s e t e l a h p a r t u s .

S e b a l i k n y a p a d a s a p i yang b e r -

p r o d u k s i t i n g g i ban mendapat ransum k o n s e n t r a t yang b e r l e I

b i h a n , a k a n m e n g a k i b a t k a n k e j a d i a n s i s t i k f o l i k e l dan memperpa.njang j a r a k a n t a r beranak,

L a p o r s n l a i n n y a 1nenya.ta-

k a n bahwa p & n b e r i a n palcan dengan e n e r g i t l n g g i b j l a d i b a n d i n g k a n dengan yang ~ n e n e n g a h , nienyebahlcan t e r j a d i n y a ovulasi tclrlpa bcrahi yaog 1cbj11 scri~lg darl

I I I ~ I I I ~ ) C Z ' & ~siL L ~ ~ ~ L ~

k l u s b e r a h i ( R a t t r a y , 1977).
P e n g a r u h p e r b a i k a n ransum pa.da waktu menjel.ang p e r ka.winan d a p a t mempengaruhi o v u l a s i .

Banyak l a p o r a n menya-

talran a d a n y a p e n g a r u h n u t r i s i t e r h a d a p o v u l a s i .

Beberapa

penel

i t j

menyatakan bahwa i i u t r i s i t i d d c mempengaruhi

fe-

c u n d i t a s Lotapi tlnyat tnc~npengaruhi X s r C i l i tas pada sapi.
K e h i l a n g a n b o b o t badan s e l a m a rnusim d i n g i n d a p a t rnen u r u n k a n a n g k a k o n s e p s i , walaupun k e h i l a n g a n b o b o t badan
t e r s e b u t m a s i h d a p a t d i t o r e r i r b i l a t,idak m e l e b i h i 10 samp a i 1 5 p e r s e n d a r i b o b o t badan.

.

Demikian p u l a k . e h i l a n g a n

bobof, b a d a n sel.ama 1 a k : t a s i t.eru%ama p a d a s a p j p e r a h d a p a t
menyebabkan meningkatnya. jumlah p e r k a w i n a n p e r k e b u n t i n g a n
(service per conception).
P e r b a i k a n ra.nsum s e c a r a t i b a - t i b a dalam j a n g k a waktu
yang s i n g k a t a k a n sia-sia lcarena sa.pi t e r s e b v t t e r l - e b i h
dahulu.n!embutauhkan p e n i n g k a t a n b o b o t badan d a n k o n d i s i yang
b a i k untuk f e r t i l j tasnya,

Hespon t e r h a d a p , a n g k a k o n s e p s i

( c o n c e p t i o n r a t e ) b e r g a n t u n g d a r i I t u s l i t a s ~nakanandan kan. dungan l c a r b o h i d r a t n y a ( C o l e d a n Cupps , 1 9 7 8 )

.

Rendahnya angka, l r o n s e p s i o l e h b e b e r a p a p e n e l i t i d i hubungkan dengan k e a d a a n h i p o g l . i k e m i a , yang rnerupakan pet u n j u k k e k u r a n g a h e n e r g i ., Kekurangan p a k a n dalam waktu
yang s i n g k a t p a d a s a p i d a r a a h a n rnenyebabkan p e n u r u n a n kons e n t r a s i p r o g e s t e r o n d i d a l m d a r a h , p e n u r u n a n jumlah dan
u h u r a n f o l i k e l , p e n u r u n a n k e s u b u r a n s e l t e l u r dan b e r a t
k o r p u s luteuln m e n j a d i berlrurang ( H a t t r a y , 1 9 7 7 ) .
Makanan yang r e n d a h e n e r g i d a p a t mempengaruhi r e s p o n
o v a r i u m t e r h a d a p hormon g o n a d o t r o p i n .

P r o d u k s i A i r Susu
P r o d u k s i s u s u pada s u a t u p e t e r n a k a n , s a n g a t dipengar u h i o l e h k u a l i t a s palran yang d i b e r i k a n d a n p e n g e l o l a a n
reproduksi ternaknya.
D i t i n j a u d a r i s e g i p a k a n , ltalsiurn dan f o s f o r merupa.Ban d u a j e n i s m i n e r a l t e r p e n t i n g dalam s i n t e s i s a i r s u s u ,
meskipun masih banyak u n s u r - u n s u r
ruhinya.

l a i n yang d a p a t mempenga-

K a l s i u ~ nd i dalam a i r s u s u b e r a s a l d a r i k a l s i u m

d a r a h , s e d a n g k a n kal-sium d a r a h b e r a s a l d a r i ransum dan h a I

,

s i l m o b i l i s a s i t u l a n g ( H a r p e r e t a l . , 1979 ; Underwood,
1981).
P r o s e s pembentukan a i r s u s u banyak memerlukan u n s u r
kalsium.

Unsur k a l s i u m d i a m b i l d a r i a l i r a n d a r a h o l e h a l -

v e o l i lcelenjar susu.

B i l a k a d a r k a l s i u m di..&n.la.rn d a r a h

t u r u n o l e h s a l a h s a t u s e b a b y a i t u kelcurangan ka.lsium dal a m pakannya, akan t e r j a d i penurunan p r o d u k s i a i r susu
yang mengandung s e d i k i t m i n e r a l Balsiurn.

Usaha u n t u k me-

n i n g k a t k a n kandungan k a l s i u m d i dalam a i r s u s u t l d a k s e l a l u b e r h a s i l , s e b a b a d a n y a keseimbangan a n t a r a k a l s i u m da-

l a m d a r a h denga.n k a l s i u m dalam t u l a n g (Mamalc Zudi

, 1980).

S e p e r t i . h a l n y a k a l s i u m , f o s f o r j u g a merupakan m i n e r a l
ya.ng s a n g a t p e n t i n g d i dalam m e t a b o l i s r n e , t e r u t a m a untulc
pertunrbuhan dan f e r t i l i t a s (Siegmund, 1 9 7 9 ) .
e t ax. , (1983) menyatakan bahwa b i l a k a d a r k a l Maynard -.sium d a n f o s f o r d i dalam d a r a h h a n y a s e d i l c i t menurui'l, maka
p e n g a r u h n y a t e r h a d a p p r o d u k s i t i d a k tatupalc s e c a r a n y a t a ,

t e t a p i j i k a k e k u r a n g a n k a l s i u l n d a n f o s f o r b e r l a n g s u n g dal a m waktu yang l a m a , maka p e n g a r u h yang n y a t a a k a n t e r l i -

h a t pada produlrsi susu.

Pada s a p i yang s e d a n g ' l a k t a s i dan

mengalami kelcurangan k a l s i u m dan f o s f o r d i d a l a i n d a r q h n y a ,

ahan menyebablian p r o d u k s i s u s u menurun, t e t a p i k o n s e n t r a s i k a l s i u ~ ndalarn a i r susunya, t i d a l r t e r p e n g a r u h , dernikian
j u g a k o m p o s i s i a i r s u s u n y a masih da,lam b a t a s norma.1.

Pa-

d a s t a d i u m a w a l d a r i k e k u r a n g a n k a l s i u m d.an f o s f o r , s a p i
masih d a p a t knenggunakan cadangan k a l s i u m dan f o s f o r d a r i
t u l a n g u n t u k mencukupi p r o d u k s i n y a , d a n l a k t a s i a k a n b e r j a l a n n o r m a l , sebelum t u l a n g - t u l a n g mengalami k e r u s a k a n
dan d i i k u t i dengan g e j a l a l c l i n i s s e r t a produlcsi s u s u men u r u n (Underwood, 1 9 8 1 ) .
l)i b e b e r a p a d a e r a h yang kelcurangan .f o s f o r , penambahan

t e p u n g t u l a n g d i dalam ransum s a p i - s a p i d i d a e r a h t e r s e b u t
d a p a t meiiingkatkan p r o d u k s i s u s u s e b e s a r 4 0

5.

D i Florida,

..

Amerika S e r i k a t

, p e r n a h d i l a p o r k a n bahwa p e m b e r l a n tepuiig

t u l a n g p a d a sa9i yang s e d a n g l a l c t a s i dan mengalami d e f i s i e ~ iis k a l s i u m , t e r i i y a t a dapal; rnaniilgkatlcan p r o d u l i s i s u s u
s e b e s a r 50 % (Maynard

et

a.,
1983).

S e l a i n f a k t o r g i z i pakan, f a k t o r p e n g e l o l a a n reproduk-

s i merupakan f a k t o r yang t i d a l r ' k a l a h p e n t i i i g n y a s e b a b d a p a t
d i u i e n g e r t i bahwa

s k p i t i d a k a k a n rnernprodulrsi a i r s u s u

apa-

b i l a t i d a k bereproduksi.
F a k t o r r e y r o d u k s i yang d a p a t meri~pengaruhl produlrsi a i r
s u s u a n t a r a l a i n a d a l a h uiliur p e r t a m a k a l i b e r a n a k , j a r a k

22

a n t a r beranalc, s e r v i c e p e r c o n c e p t i o n ' j dan lamanya masa
l r e r i n g sehuburzgan d e n g a . ~a d a n y a k e b u n t i n g a n .
Umur p e r t a m a k a l i b e r a n a k inerupakan a w a l d a r i produk-

s i a i r susu seekor sa,pi.

Menurut E c k l e s d a n Anthony ( 1 9 5 6 )

s e r t a E t g e n d a n Reaves ( 1 9 7 8 ) , umur b e r a n a k p e r t a m a k a l i
a d a l a h 2 2 sampai 2 4 b u l a n dan lnenilrut Smith ( 2 9 6 9 ) umu'r
p e r t a m a k a l i b e r a n a k pada s a p i p e r a h a d a l a h 27 b u l a n .
Sudono ( 1 9 8 3 ) menyata.ka.n bahna s a p i b e t i n a muda s e b a i l r n y a
I

d i k a w i n k a n p e r t a m a k a l i p a d a umur 1 5 sampai 1 8 b u l a n , s e h a n g g a d i h a r a p l r a n d a p a t b e r a n a k p e r t a m a k a l i p a d a umur 2 4
b u l a n sampai 27 b u l a n .

Malcin c e p a t s a p i p e r a h b e t i n a men-

c a p a i masa r e m a j a dari'makin c e p a t b e r a n a k , makin c e p a t pu-

l a besa.r keuiitungan yang d i p e r o l e l i p e t e r n a l r .
dan Foley

et a.,

Smith (1969)

( 1 9 7 3 ) menyata.kan bahwa produksj. a i r s u -

s u t e r u s meningkat d a r i l a k t a s i p e r t a m a sampai l a k t a s i k e
l i m a , y a i t u b i l a s a p i .induk s u d a h mencapai umur t u j u h S a m P a i tle Lapar1 Cakrurr , 1celnudisr.l sc lcl nli

n y a menurun.

j

Lu p r o d u l