Etnobotani Aren (Arengapinnafa Merr.) pada Masyarakat Pakkulompo Gowa, Sulawesi Selatan

AREN

AND1 BAS0 MUHTAR E 0149j060 : 'ETNOBOTANI
(.-lreiigo phi,ram hlcrr.) PADA
M A S Y W A T PAKKULOMPO GOWA. S U L A \ E S I SELATAN. di balval~bimbinyiu~Ir. I w n
Hillvan. MS dan lr. Dodik Ridlio Nurrochlnat. M.Sc.
RINGKASAN

Pengelolaal~ilutan sclain memperl~atikanmasalah penge~nbanganpolensi suinberdaya hutan
llntuk lncndapadiall nilai mallfaat yang lebil~tinggi sesuai dengan prinsip kelestariirn. j ~ ~ gdi1urltut
a
untuk tun11 sena di dalain upaya pellingkatan kesejahteraan i11asyar;lkat ya11g bcriida di sckitar hut;m.
Pelnallf;latan are11 tclal~dilakukan secara turun-temunln ?api Ilanya di lii~gkt~ngan
suku alau keluarga
saja. Pengecalkuan ini terancain pollah karena semakin derasny arus. inoden~isasi?.ang melanda
generasi inuda.
Daliun upaya illetiingkatkan produksi usal~apenanian secah Icsrari: maka perlu diadaka~lsuatu
penelitiiln lentang'cara-cara pelllankllan are11 ole11 inas?.arak;lt sekilar liil~vasi~~l
11llli111.kon$si ekologi
lallall yang dimal~I;~akan
sena lnteraksi alltara masyarAkat dengt~nckosislem llotani~ya.serta untuk


.-

.

'

i~le~lyelan~adian
illforlllasi tenttang potensi' smnberdap are11 yang beniilai ckonoinis dali belull1
dikelubailgkai~.
'

'

Tt!joan p c ~ ~ c l i tini
i ; ~adillall
~~ :

I.


Mengl~;~lisis
kol~disiekologis da11 potensi sulnberdaya arcn pi~d;~
lok;lsi pcllclit@n

7.

Meugilllalisis kolldisi sosial ekor~ornimasyarakat peoyadap ;Ire!] di sciilar kanasiln Ilutan

3.

Mengkaii secilra ulnum te~nangpelnarlfaatan pol~o!~
are11 o!el~ m:~sysnlh;ltdi sekitar ilulan.
Sedangkan lilaldaat pen el ilia^^ ini adalall sebagai salal~salu iumba~iganbi~gipihak-pil~akyang

.

.

terksit pa& prograln pellil~gkatankesejal~uaanmasy&akat di sckitar k a n i ~ shotal~,
;~~~

Kata cu~obotar~i
berasal dari dua suku kara Yunalli yait~iemos (bill~gsa)d i u ~botalli (tumbuhtulnbuhan). erl~obota~i
adalall ilmu yang mempelajari llobungan larlgsung antara manusia dengan
tumbuhan &la111 kcgiatan pernatlfailb~nsecaril tradisional. Definisi lain dari eu~obpialliadalal~cabang
ilmu penyetahual~yar1g rnendalanli te~itarlgprinsip dan konsepsi mi~sgrakat telltang sumberdaya
nabari di linghungam~yatidak.saja umuk keperluan ekonorni tctapi juya untuk kepe11ti11gi111
spiritual
d a l ~liilai budaya lailulya.
.ireiigo piiinoro Mcm scring diker~aljoga dengan

nama .ii:eirp

.snci~rrr~/2rro
Labill. Ternlasoh

ke dalam sub f;lrnili Canotoidcac dari iamili Arccaccac. Bcberapa nalnil daenlhnya anlira lain adalal~
: Sttgor Poliii : (tvli~I;~ysia):
li'rinti ( I I I ~ o I I ~ s ~Tni,ei~,
> I ) : Kai~.iiiig( S U I I ~ ; I .-Ireir.
~:

/+frorip. .\'oripgrtii~?

.

. .

.

(Jan-a): Sell~cntsr;~
~lrasyilrakatMakass;lr di lohasi penelitiatl menyebutnya Indru
Arcn 1nerup;kan tumbuhan berbiji tertorop (Angiospenuae. 1)erbat;lllg 1eg;lk. keras d a i ~benajuk
tebal kellitaln-11ita111an.Tinggi d;lpat m&capai 20 lu dari diseli~~~oli'olel~
sera ( i j ~ k bcnvan~a
)
llilalil.
Berdaon ~ni~jemul;lnenyirip larlgkai dauil berbenluk pclcpall diin cclnbul~g. Pcrbongaan berbcliwk
t;lndan atau rlal!.ang (spikes) yang terletak pada nlds-nus batal~g. Bonga jaotiili d i betiiu
~ ~ terleti~k
pada mayang yang bcrbeda di &lam sati~poll011(benl~nahsatu)


. . .

.

Arcn liicntp&an pollon kenidupan

I

],a11011

litligsi dct~git~ibenlagai macatn

tiiulli

pelnanf;iatan. Nir;] ;tren digutlahali unruli pelnbuatall gul;~. ru:lh (alkoliol) di111 cuka. Batang aren
~
lilacalll kepcrlu;rn. Daul~aren
dcryasa d;tpat diolali meniadi pali. [iuk daptlt digu~i;ihatiI I I I I L I berb;lg;li

dapat digunskan seb;lgai ballan pc11gg;lti kertas rokok. Buall ilrctl dllpi~t digullakitl~ sebagili ballall

~nakananyang discbut kolang-kaling. Bali111g ilren b;~gi;ln 111;lr serin: digulxikan untuk salura~lair.
totlgkal. usuk get~lingdan tangkai pipa. Toli111g dauu dapat dig1111;1kitt1
seb;:g:!i
kcrali.jatiy. Akar arcn digunakall sebagai obal kcl~cingban]. selitin

it11

ballall sapu lidi dan

d;lp;t~jug;] dii;~dikanbenang kail

karena tnclnpuny;li sifal y n g k~wt.
Polion-pol1011are11 di lokasi pe~lelitialilncrupakil~~
1i;lsil pi.nu~~ibuI~;~o
alallli. Telnp;lt rulnbull
;lrcti utnct~nny;~tllcl~yebarsccara bcrhclati~pokpnda lcrcng-lcrcn? bilkit &,In scp;rli.jang tepi siingili
;~~~
Ca're dan Pallgk;ltuno. Aren cktl~~bul~
dcllgitll baik pi]&] l i t l i i t ~ ~ - l i l l ikcbull


C ~ I I I I ~ L I ~dill1
; I ~ Ilallill~liutilll

sekutlder yang lid& protluktif ben~paselllak beluhar. Pcrtcllnbul~allpolloll i1re11citkitp optitlial. lerlillilt
I tlliggi. dii~llictcr&a11 lebar tqiok scna p c ~ ~ \ c b ; ~di111
r ; ~ ~kerapitti~t~~i!;~.
i
d.'11 :
Nilai dotnill:tnsi itretl pildil plot pc1is;tln;ltall sirngut tillggi dib;rlldilig \eget;lsi Isituly;~. yaitu
scbcsar 77. tl')'X,(lihat Tabel I). Hal ini rnc~i~l~i.jolihan
bali\\a arcn iiiengu;lsai sebesar 77. 09'%, nlang
;~ti
t ~ l ~ n b u l l l ~Tiliggill!.;]
y.
tulnbuli ipad;~l ; ~ l ~ ; ~ ~ i - l ; r l itciii],;~l

liiliti

d o ~ i ~ i i ~ ;1crscb~11
~ ~ i s i ki~rcl~il

ilrcll t~lttib~ll~

l~;tdi~
III~I;I~I sck1111dcrd;111 S C I I I ~ Ibcli~hi~r
~
! ; I I I ~ di~ii;~~ifit;~tJ~;i~~
scbitgili s~111iOcrb;tl1:111bah;~r ~ttiluk
rlie~n;ls;thgol;~.scl~illggarutnbulian p n g 11,alnpu ~otnbulloptitllill d;ltl bcrIie~i~b;~tig
dellgall bilih I~~III!.~
jctlis,jcnis yang ~iie~i~put~y;ti
nilai ekononds scc;lr;l 1;111gsu1ig.
T;lbel 1. 111dcksNilai Penting Lima Jcnis Vegetilsi P;tlilig Do111il1;ln

Stauls kepemilikall Ial~all tllcnlp;rkan milik kelu;irg;t !;111g diperolell secara lunl~~-te~nktntn.
Musyn\varaIl desa ;]tau keputusan adat 6dak pcni;lh dil;tkuk;~ndal;lm up;ty;t ~ilel~enfokan
pelnbagian
lal~alisadapan. Pellibagiatl lalvan kcpada perorang;tll sepellulln!;~ dipi~rusk;ttl ole11 allli waris yat~g
bcrsallgkut;tn ateu itras dasar kcscp;tlatl bcrsattia setulw

I I O ~ kelmlrg:~

I

nunall taligya yatlg

bersilngkutall. Kepelnilikall polloll aren pitdit d;~s;~ni!.a siltlii~dengill1 S~:IIIISkepelnilikan lali:~~~.
bedan?
pohon aren dapat dipindahlangallkan utnuk satu hali periode sadapan
Pelnallfaat;ltl pollon aren ole11 masy;lrakit pad;) l o k ~ s i]>cneliti;tll st.l;till dibual gula iilgit dapilt
dibuat tuak. kolang-k;llil~g.S ; I ~ I Ilidi d;ln cuha. N;IIIIIIII~

; I I be~iiilili
I ~
e k o ~ i o ~ ~dill1
i i s li1k11di

pilSar llit~i!;~

g d a . rilak ila11 kolalig-kaling. S;lpu lidi &In cuka ditlla~irailtkanIi;ln!;l 1111tuhkcbut~tl~a~i
rutiiali til~iggil.


Rabl- rat;^ pcnda]);~tan penpdap gula are11 adaleh Rg. 12.7!J3.2911.110 sedarlgkan rata-rata

pendapatan keluarg;~pcnyadap gul;~dan tusk ;lien adalall Rp. l.i.li5.630.00 Dari Tilbcl 2 iuga icrlillat
bah!\.a rata-rats t a ~ ~ ~ b a l lpcndapatan
i~ll
keluilrga pell!adap

11lelnbu;lt tu;~k aren inc~nbcrikau

!;III:

ko~llribusiyang tid;lk sedikit y;ritu sebcs;~rRp. 2..3S2..34Ollll ptr tiil~l~nn!:~.Pcnd;~p;~t;ln
rl1111al1
lallgga
dari kegiaran 1nembua1 goli~secilra langsu~lgcclall ~nempsklilpcrlgl~;~sil;~n
bcrsilr rurlli~ll~i111ggil
ki~rerlil
bi.d!,~.. produksi yi111gdib~rt~rllka~l
sebesar Rp, COll.
Untuk tuc~nudaltk;~~l

dillam inengi~~~alisis
tingkat p e n d l p i ~ t ;keli~arg:~
~~~
pc~l!;ld;~p ilre11 pi~da
loklsi peneliliail. ~nakape~lulisillengelompokhan rcsponden inenitldi du:~golol~g;ln.a i t u g o l o i ~ g ; ~ ~ ~
respo~~dcn
yi111gII:III!;I

I I I C ~ I I ~ L glil
I~I

arc11 da11 golo~lganresporldcl~!;III:

scl;rirl i~lcllrbuatgula Juga

~ne~nbrlattuak.

dibal1diilgk:kan d c n g n kelnargs pcnyadilp gula

&II

(uilk. Scb;lll!;lk 7 orany ( 3 % ) keluarga

1)eny;ldap &%layang pendapalannya rendah. sedangkan keluarg;] pcl~!;]clap gula dart tu;rk Ila~lya1 orang
((,.25'%,),Sebalikn!.;~ keluarga pe11yad;ip gula arcn yang lingkilt pclld;1pat;11ln!;1 sed:111g s;unpili tinggi

Penyadap @a are11
Tuiglat pelldapatal pe kapita
per tallun
9;)
Respouden
Miskill (R~~.SOO.OO~I)
21
1011
Total

I

Sc$!nl>e~
: Didit11 d:wi 'i:tl:! n r i ~ ~ > c2OOll
r.

1

1
I

j

,

Pellyadap guJa d a r ~ulak
Rcspondml
I%,
i

21

1

I

loo
ltlil

III
pel~!ad;~pgula
Dari tabcl di atils terlillat b;lIl\~ilbaik kclu;rrga pcll!;~d;lp guli~~ I ~ ; I L I ~ ) Lkcl~~ilrgil

diln cuak seluuan!-;1 ( lllll'%,)di atas yaris ke~niskiuarl.
Dnri selun~llranyliaiail peneiilian Tang telal~dilakokrr~.III:I~;I dilpi~idisi111jxi1hi111
baIll!il Are11
dcilgerl kondisi \an%
flng tombull sec;lr;l alauli di lereng-lereng bukit dan sepal~.jailf sullgai tn~l~bull

250 pol~olvl~a.
Mcskipun de~lgarlIeknologi pci~gol;~l~;~rt
!ii~lgsederll:~rli~sen;^ lilr~pi~
duIirr11g;111
Ic~~lbilgir
pelnasarilil !;lr~gjel;~s.In:ls!;lr;~kat di lok;lsi pcneli1i;lil scllll!tkn!;l Ilid~ll)di illas garis l i e i ~ ~ i s k i ldc11yi111
~i~r~

f u l ; ~ . S:I!;III~s c h l i
r i ~ ~ g kes~i;llltcr;1;1r1
k~t
!;lng tinggi d;lri ll;~sil~ ) c r ~ g o l ; nren
~ l r ~111e1!i;1di
~~

~CS~III!~I

m;lnfa;l1 O n g diperoleh ole11 rnas!;lr;lliill dari k c y i r ; ~r~ler~!;td;lp
~~
pol1011;Iml trdith discniri dcrlgi~rl
o p a g pcmclil~;lra;~nllabi1il1 are11 sellingga diklla!\.;itirka~l kclssi:lri;~rl arell Icrailcilln lnda !vaku~
~ncndara~lg.

SKRIPSI

ETNOBOTANI AREN (Arenga pil~nataMerr.)
PADA MASYARAKAT PAKKULOMPO GOWA,
SULAWESl SELATAN

AND1 BAS0 MUHTAR
E01495060

Scbagai Syarat
untuk Memperoleli Gelar Sarja113Kelliita~ia~l

Pada
Fakultas Keliutaiia~i- IPB

JURUSAN MANAJEMEN HUTAN
FAKULTAS KEHUTANAN
LNSTLTUT PERTANIAN BOGOR
2000

Judul Skripsi

: Etnobotani Aren (ArengapinnafaMerr.) pada Masyarakat
Pakkulompo Gowa, Sulawesi Selatan

Nailla Mahasiswa

: Andi Baso Mulltar

NW

: E01495060

Program Studi

: Manajemen Hutan

Sub Progran~Studi : Pembinaan HutanIEkologi Hutan

Menyetujui,

JIr. Iwan Hilwan. MS)
Tanggal Q h a ; zoo0

/Ir. Dodik Ridho Nukclnnat. M.Sc.1
Tanggal :
ZOO0

Mengetahui
Ketua Jurusan Manajemen Hutan