Ruang Kelola Sumberdaya Alam yang Sektoral: Tantangan Implementasi Konsep Bioregion

D e ~ y a nk o i disi sumberdnya at n ~ !
nnng tcEali rusah scpert i saat ini. pilihan dnn krscmpatan
unzzik mengalokasiknn l ~ n ktncinalif,7ntknn stlm her-dnyn ulam scbagai ah11 nq:osiasi pi h i t k piliak !ally herkepcn~inyansebenamyn rner!iacli srlngnr terllatos hnhhnn tidak rillrngkin.
Seiltralisnsi mcniarli dc.st.nt~.nlisnsi pengcli~lat~n
sun~hertlayaalani ya11g d i a l f i l m st.c;ir4a
szinpiz i n c i j n d i pt'i~y;il~ll;lr~ en;lrigan ti~erriheri j i i r i horisesi jtiga rncstin!.a sclnakin qtll il
di,ial;~nhiu~.Karclia ~ n c r i n r i i h ~tii ltiyl,nr
~
11t.lna11tiat i111 si11nhcrt2a)a itlam )any sccai-n ccpiil
berdampak h i l r i ~ ktwyi l i i y h t ~ t ~ g a thall!
i . :r akan rncmbal~g~tn
k i tirr:in burtlk I1;1j:i siapa saia
yang st.ct;rrig men.iruli pcrriirnpiii.

f-

EI~tkurnnlnm ? m i g SIICI;IIIr l ~ e ~ n h a t i l spilihati-pilihan
i
11ia11~tsi;t. x r r n e s t i ~ i ~ hisa
ii
dii~tasi

niclnlui kerjas:ui~a untuk r i ~ c n ~ h a s i l k npcmanfnatan
n
s~rn~be~.dn!aalarn suiidil ilzl11 seefi:iic.~a
m u n ~ k i ~ Narnzrr~
t.
kci~!~:~taan~iya
t idak demi kinii. Semai~gat clal ;in1 per.clel>atnn kchijaknn
~>c.l~gclnl;~ai~
sumbcrtIu! a iiEn111u n ~ i r kiiwl~c.:irij:rlan ~ c r c t p a t .rtrhni k. dall ~ c l - m l ~ ~ ~ gz lLr ~i th~~.h
mcugarusi n~asaI;ll~.st.~~:u~riusa
C1Ipotong OICII bct81>ag;li k c r ~ilk
t t c r ~ ~ h o k - t c r r i h batasan
d
kewenarigan. Salah s;~tu hentrik hc~-t~gial~
s i ~ u a ~ i?any dctniki an adatah tid;ik
hcrkcmhnngn!ra i novnsi ~ ~ c n ~ i l i i z~ntuli
r a n n ~ c ~ n c c knn
a l i ~ ~ i a s a l aylai n g schennl-r1j.a. ,\:~.nll?~orl~
ke\venangan i tul;~li >.ang aklrira!,:~ dianggap sehagai rnasalah pokoknya. Sarnpni-sampai
pasal yang tliringga!~paling pcntitig dnri sun tu pet-allltail :jdalah r-ner~y!cn;~ikcnuna~ignra

sin pa d;u~ilala~~t
hal apn. 13;~gairnai~aschenill-ti! n nkar inasal a11 I-rnnls di pecaFlh;in nlr/lcrl~
t idah dipc.l.\~incangbi~~i
xcc;il-a s ~ i n g g v l i - s u u g g ~ ~ t i . .
Ki1rc11a II~~S~I~:I~I J iirig scher~;ir~i)~ii
tiilah per11;111 ~ l i p c c i ~ l ~ ht iiiii~ h~a, p c r s o ~ ~wl ~i ~~: ~i ri;~k;i
~i t

tcrindi. Rcluni purrlali. s L ' j i ~ i l il t i i . institusi' !,ill12 s a ~ y a t,~icner~hdi;lr~
e f ~ l i t i v i ~ i~t >? ~ ~ i ~ c ' l o l ; ~ ; ~ i ~
s i i n ~ h e r r l ait alnni dionggap scbagai suutu ri~nsnlrth. Sisi pclap pengelolaall stuna2~crcl:1!a
al:lm s u n g i u h sangat ~~ICAIIt>;lh;i! nh:rlh bag; days cluk ~ 1 8 1 ncgnln
~
k e p ~ t l a i ~ i nscp~~1.t
i
Iticloiicsin. rl;tri a h ; ~ nscnaritiiisa tiicllariggunp hchal~s c n l a k i ~ ibertrt seperti kch ~1rang.anailhfl+\ih. pcricc.lnnlitlr:rrl l i ~ ~ g l \ ~ ~ r ~haqiir.
g a r i . Ioi~gsor.serta r n ~ . r i ~ t r + ~at r ipr ri ~. o d ~ t~i \hiti~shirsil

Dit injau dari w i i j ~ l nd! a sc'c31';1 fisi k. sumhercia! a ala11-i dapat h c r ~ ~ p m
a i a h . air. uclnrr~.

in tricrrd d:~n cricrgi. scrra sclur-uli i c t i i ~t utnh~thniidan hinntang. rcrrtiasuk yang hcrbent uli
111 ~ h l n - c ) ~ + g a ~ i i/Lp;ati
s ~ i ~ c1;1. d ilk:~itL;lli ~ C I I ~ : : I I P~IC'I~~~IIII~~I~I'I~
da~rboilscr\asi stlrnhcrdn~:I ;ilafri
hngi kcscialitcrnnt~n~nh>,nrnkat.scrta ~ l a l a n ipclr~hsana:ul~iyahcrpcgang pada r i y prinsip
-

'

-

'

---

1 3 ~ 1 t ~ ,li%L11\1
i1i
[~III:III

-


h

~CTII:II~~

L t ~ t ~ x [lit11
r p ~!~!~\ICIIICIII~
a alnm. tlan
hutsungan set ial) kelotnpok pelnku dengan st~mhcl-dn!tt alnrn. 1 luhur~gnn-hubt~rigari
terschur
sehenarny merupukr-111si fat pcngrrnsalrti ~nn~-rusi,r
serta peman thnfnn stllnherda! a nlnrn.
yang dicakup daIanr peuper.tian agraria. Ile~lgandcmi k i a i ~pcngertian
.
agrnria ridak tel.l?atas
p x l a fi~peh fisik tnnah darl surnbcrdayn a1;m lainnla. meloinkan terrnasuk di da!amn\.ra
aspek-aspck penguasaabl nlnnil:;in clan pcma~lfantallsurnl~er~laya
nlam tcrhehut. Dalani hnl
hi scinlnn iknyan pcrnikilnn W k i t l i (2001 ) I .


Ktvlfrrr. huhunym jang ter-jridi secnra alanli ailtar \ill,i~clsutnbcl-day ntam nlcml,un!r~i
manfaat untuh ~~~t.rne!ihara
intcgritax rlins?nrakai. linhirnt dan ckosisreni hiol~yfs.wrrn
r ~ i ; l n f ~utitltk
i i ~ rnc~iunjn~ig
pi.oscs cLoloi!is Jang pcnt ing scport i ptmhcntukmi /at I~iim.nl-11s
darl pmytlnpan I inlhatl. migrasi satlva. serapan clan at iran air. dl!. H ilbungan-huh~mgnllini
tel-iadi di dalain w i In!ah-ti i I:l!.ati !nng sccar;r alarni r~.r.henf~~k.
s c p r t i \j~ila!rali dac.1-ah alin!ri
sui~yai,wiIaya11 11nhitat saturn. wil;~! ah pesjsi r clan pulau kccil. \~.ila!ah ckosislc~nInhml
bnsah. ekosistcrn !allan ket-ii~gdnn savilrla, dlI. y slag nii~si~~p-masing
n i c r ~ ~ pyai
u n ko11~li';i
d ; i ~hiiraktcrisri k tcwcncliri ( Kartoclihardio. 7000).

pcngelolaaa

su~nhtllduya alam, p~.~iyztnhuanmerigenai kezcriiaitan dnn
ketcrg;lnt~~i~g;m
nlltnr wi~.judsltmhet-daya alnm di dalnm wiI:~yah-~\rila>~nh

terschzrt snrig;it
pcnting. tct-lttarna uat~llin~crr-fporo!cIiin forriiasi scbcrnpa hcsal- doya d u k u n g ~~~~~~~~~day
nlarn. w - t a ila: ah-\\ ilny:111 maria tang perlu clitetapkar~ sehngai wilaynh dcngnn tz!iuati
utatna 11utukkonscrv;~simaupllli 17roduhsi. Mcngingar dalirt11 pengclolna~~
st~ml~crdn>
a :alarn
rncnierluka~lhinyn dan sekal igus man fant. makr-1 Iiuhungnn antnr kelompok pelaku scbsi:il
yang :intar3 lain ditcntllknn i ~ l r lhak-11nkriq.a
~
rerhadap suniberda~n alani. akan merienti~kuri
"siapa niendapat apn". Ole11 karc11n itu, apnbiln prinsip-pi.insip kcscjah!errtal~, keaclilan. dnri
bcrkelnr~.iutanditernpknri. pcmharuan hrtk-hnk tcrtintlap s~~nihrl.rdn~a
alall~tnc.i!i:iil i s! n l - n ~
utarnrj di~lnnapcn~hari~fin
pelyelolaan sunitvc.l-dn!'n aliint.
Dnlarn

Scialarl drngzan pcl:tks;uia;iri pcinhnrt~ai~
Ilnk-hcik trl-tiad;tp stlmhcrdnya al;lrn. Lc~crhar,isilri


d a l a dukung s~111121crda!'aalnrn 11nn1.sdipert inzbal~gha~i.
(31~21karclia itu ilulaln pengilLtlrsni ~ l a i ~sistc111
g
pcngclolnal~s ~ ~ ~ n b c r d a~Ii1111.
y n tidill\ terhntas pnda retlistri husi h:~k{ l 7 1 1 r 7 r i l t ~oJ
1-i,yht.v).riwlai rik:tr~jug3 t1:u.u~ rliikuli olcll pcrlyartimrl rti;icarll hah >,anydtllxr~dirlail ihi ole-11
i l r i i \ d u dan olr.11 p ~ l hh.
l i I l i w ln~a. hnh spa ynny d a p ; ~dipcrolch
~
oleti pemilih l;~liand;111
Ilak alw lmiurgtutap dil~c.g;ln~olch otol.itn5 !fang 111ti1.;1ki li ~ C P C Iinga[i
I~
1111111111. klisalli~~a.
petnlii -pcl;r~ri
mcr11pltn) :ti I:~lln!i di R ilayal~t i i ~ l ~s~lngni
t
dcr~garlIrondisi tarlith ynril!
n ~ i r i n gIletidakl~yan ~ e i i a n a ~
tallaman
~i

kcras. sel;iin tnns~nanscr~lusi~n.
yang r n c ~ n p r ~ r i ~ n i
fitrigsi konscrvnsi lallai~,agar petani-petnni Fang r n o ~ ~ ~ p i [allan
~ n ~ ndii hilir terhindar dnri
tcqindinya hanjir arau kckeringan.
Vnlani kaitnn i t i i qiqten~inscrttif' j u g pcrlu diseiiinknn bngi p c m i cfi I ~ u l uOlcll
.
karena i l k 1
I>ut~urag;u~
:rlltar hc.Jo11ipo
h ri~iisynrakaz,iilfiastruk~~~lekonomi. sertn n~ckanisrncpeBaksilnaa~i
yntlg l~leniungkinkantci:iiidi~iya p~~ost's
pcngnmhilan kcputusan dnn kcsepak;~t;~llhel+w~na
11:cl-us dikl-i rumg scl u;~s-l~iasn
a . lirittrh i t ilayoli :all:
Ichih luas. dengm k c h ~ i t i ~ l ~!an!!.
an

lcbill h
i sepcrti k c h ~uhan

~t
tntlil~perrah;u~kan kehidupan sat\\ ;I laii&a.
kcnncki~~agaiiint
I~nyati.r L o s i q t u n ~p i ~ l : ~kecil.
u
cll I, diperl~rkani\:ldah ke~jnsillna aitp Irsl~ih
ltias c a k ~ t p a ~a,i t l171isalr1>n
~
delam I\ ila?.ah hiorcgit~~i'.
I ll~t>unganindii i c t i ~ illnu tiins!.arnl\n~ dVligan i r i ~ lidu
i ~ 21li111 ~nasyarakat lairin! a !lung
berkvnaarz denpin s u n ~ h r ~ * i l nalatt~
~ ~ a lalcrupakail IiasiI cvotusi sosial-huda!,a !ring lama.
Dalnln liubun~anini. r*c;llitnsmcnutij~~kkan
bnh\\n di I inghungan hudaya I tidoncsia ~cr-dapat
t i p golongan hesar bentuk hak kepeniilikan, yai tu: l ~ 111jl1
k k. l ~ a kndnt. hak pcznanfiiiitii~l
dan ltak k e l i ~ l a fin\\asntl
,
si~rnberdatanlan~.baik di dala~nkawasan hnk ~nilik.Ilak acln~.liak

pcrnanfhntnn rnaupzln I~ak kclola dapat heradc? pada kawasan sunzhcrdn>n d a m yw19
~nempul~yai
ii~riysipokok cch;lgai kn\vrtsan prodr~ksiSbudidaya maupun kauasail lindung.
Ilcrignn c l c ~ ikian
i ~ ~)cngololnansun1bcl.J+ a nlam t ~ a r i ~ditcr~ipkan
s
pada sclurtili La!+ asan.
haik inctlurur kcperil i t i knnti! a nrauputl meiiurut flingsin) a. Slengan ndanya kclcgasan hak
kupcmilika~~.
make 5cl:lin hnk. keccqjih:ln rlan !alrggult~ja14ah ~nct!iadi jtfas. jilR;s n ~ c r i i h ~ ~ h ; l
pclunny agar pc.nyllt.u?;an dan pei~~t.lulaan
sumbcrcln!.n alatln dnpat dilnksiln;that~ ;i II;I~LI.;
rlirpat diliths;~l~ahai~
rlcl~ganbin!'a t~.atisaksisumurah n~t~ngkin.
,\pahi [a tidak dcniihinn niakn mas! nrakrrt akan rilcnetapkar~ kcputusnn-Iccputl1si1t1 ynng
rliamhil d i I t ~ a rI i u k l ~ ~yarrg
n
berlaku. clntl akan ~ ~ l t m b ukc.Esi.jnLan
i~t
pcn~cIoln;~n

s ~ ~ ~ i i h c rad n >
t ~ l n msangat sulit bahkall, tirli~kr t i u ~ ~ g kdiiillanLan.
in
R e n t u k h;lk itu seniliri lidah dnpal cEiacntt~kat~
bcgit~ts:i,jn. karma dal;~rn srtinp uila!al?
r~icmpu!iyaikoniplcksi~ns~ci~diri-scnrlit-i
sehi~aygnrncn~hiiatllak yang tepar mcr!inrii ilnih
Kon~plch>itn
chusisltt.~~
~
nlaupltri sistc~nsosinl serta kercrkaitan dan kc t c r g a n t ~ ~ n pilllti~r
~n
.jc.riis su~~ibcr.cla!asilngat pmting tlril~thcIipenirrrhari~!har~,Kuali tas SUIII hrrd;~?
a alani rEi
suatu tcmpat mungLi11 sangnl terg;t~itu~ig
o1cI1 kellii;lhati c i a ~pcnia~ifantnn
~
surnhcr-dx~a~ l i
tempat lazn. Irliurnli-ith~~l-u~i
nic~igcnaikmdisi kc;~nuha~.:~~~a~ii;~ti
hn>,nti. I\nroktt.~.istil\itliiq
~
t.ingkasatl komplclisitns ckosistern. I liih
tarinti. inaupun Londisi ihlim r n u t ~ g k i llian!~a
~wniiln'thatan sui;lzhcrdn!,n nlanl >,ang? tcluh ~litcgakkau secara lo kal dapnr tnel-upahnn
~+inghns;i~~
hoinptehsi tax sistcnl sosinl. Tehrlnal~pirsar. pcl.kenihal~gnntcknologi. kchi,jakn~i
scktir~tl;m ptlt.l\cri~
ba11gi111c l c m r ~ g r ~tnungkii~
li
Iian!ln ~ i c r i ~ l g k r honrlisi
ls
mnb ro niisional
Fang hcrpcngarrtf~ ~erllndnp pengeloIaan su~nb~nln!faalnm. Seluruli ;~spclk di atns
Perpc~~garula
terhadirp kcrrpatan he~nuhl ~ a kdalarn pen yelolaan surnbzrdaya nlarn.

- - - .-.

- ---

"

-

-

U'il;l?,nh yeogmfis ? altr! nlcrnilihi Lesai~i.t;rn ciri iklim, tannh. flora, rlri~r~a
ssli dnn poln in!e.laL\i Irliuirlsr;l
tlen"can nl;wi~y a y ti~cn~yamhsrban
inttpritirt sictell1 nlnr~idan linrkunyari ~ CtaI Aozidisi kcs:ltl;~l.arl u n t ~ r L
Iridup di u~ilnyatircrwhut. R i o ~ . c ~ r ornc~nadt~knn
n
c.kn\istt'i~~
darat. pcsi\ir dnri Iaut. Zernias~~h
cl\osi.ilem
~ k l I i t LCY.~
l ~
1 , d C l l y l i fill.^^! ll~+:?A;tl 11:1r1 k!711il3\
il;ll)ll\ il ihlalll kollteks ril$lly.
D~I~;IIII Iial ini. / ~ r . ( ~ l s , r rrglrf,,
/j
!an;!
di!i~ahc(~d
Il~~kcrltl
[iil~vi$
I ~ a h !anp Ihcrsiainbc.r d : l ~ i IIcGJIcI~~II~~~trt~rik~tlyi~ti
I:IIF
b~rI~Ll8
~!;I[III(I~LIIIIpt~>it~t.
reml?i j t ~ y i liiik
~
!clfiy d~!~~apha!i
!?CV>JI~I;~ ilal;~~!~
~II~I~II
k o ~ ~ ~ l i p! i ~~ d
i ~, h ~ ~ I ' i r! rAr~l ~
l III~
l ~ t \cperl i r ! t L ~ \ >:IT a h 1 :td:11 : t 4 a t ~
ITI?\>
ikr:ik:~! h?ka1 I:tlnai\ a.

,4loknsi hek clan kc.\\ c.nanl:an dnIn111 p c ~ i g c l r ~ l a nsz~rii
n herclnyn alnm t~ienentuhan titi uarl
sinpa qa1ig aknn ilipcrtiriibn~~gkan.
pi l ihnn rnanajcrilcli sepcrti apa yanp aka11 digun>tknn.
naktu d311 larrln pcngclol:r,~ri dilnk~tkan,penggunann tcknologi. scrta turn la11 rllodnt ?.all;!
~ligun'nkandelntn pelii;~nfa;itansumhcrd:i> a alnm tcl-scbrrt . D t ' i ~ y idelni
~ Li:l~i rii:~i~aic~ilei~
pengclolaan s~irnhcr-dn>aalaln nietlur~t~tkankeptltztsan siapa yang diitntut~gl;ul~.\\.aC;tu.
nl!iuan serta hcntuk i l~tclnksiantar pjhak Fang dikehendaki. [lungan knra lair^. lieputusan
niengcnai lnotiaic~~lcri
~.rengclolnans~~mtlcrilaya
alam adabali rr~crliutuskausiapn > nil2 ilkail
n~endapatt ~ a katas pe1agii~lsaan darl p c t i ~ n n f i ~ a tsutiibet-daya
a~~
alam tcrsehi~t;kcputusan
n l e n y n a i mnna.iemc11 penyelolaan stin11~crd;zyaalatn adzalah cerrnin ~notirnsi apn !.an$
digunaknn clula[n pengtlolaan sumberdaya alam sci illan dengan lujuan pcl~st;tt.ia~iilali
ksadilan sosial ! ' f i l ~ gingi R dicap:ri.

I Jak scbcnnrn ya rr.1-diri da1.i hak-liak (h~r~7clic~
u/'righrr) 1nng dapat dj klasifiknsikan dengan
herhngai cara ter.p:int ung lipe kepu t ~ ~ s a~nallajerncn
n
pei~gelolnansum bcrda\.n alnm yang
discrtakari. kcingir~rinclari piha k y2111g alian dii~nrttngkan. scrta in~plikasi-iiilpliliasj!,any
dircl.in13 oleh nilni-nil;~i kuItl11-:11~ B I SI C
~ J ; ~hurlanys~tng
~I~
dalam rriasynrabnt. Scjuinlal~
hent~rk hak dnpat dilitasitikasiliari rnis;lltlya dalain bcntuk 11nL ~ ~ n t uniasi~h.
k
hak ~~nzllh
mrmnnfnnthnli. l ~ n kolltuh i~icrriul~tshnn
i~ienpvnaip c ~ ~ g g ~ i n a~e~n~ [ n h r n l s link
y i t . n n t u l t i ilak
r~~ell!tertnkanpihak tertcntu. hak tln~irhti~ci~gu
hall lirnysi sttmbcrcla,ta alarn. Sr.i it^^ lnli I ~ o h
tersehut dala~ndikeloriipok knn clengiii~I~erbagaicara. Indiviciu, kclornpok atnu organi sasi
i ~ i t i n y h i nhiso ~ i l ~ n d n p ;hr~k-l~nb
rl
tcr.;t.l~~~t
xec;wa kcsclurulian schagai frtrr~~flr)
ol r.igl!t.~.dnil
clilia~akatl schngni p c ~ i ~h.
i l i Scl11ctgc.r dirt1 O s ~ r o ~( 1003)
~i
rncl~gcr~lukakantlullua J;lla~li
~~clz~l\sarr~;lt~ti~a.
hnR-ha k dap:~l di,inhal.kan mc~iiacli bur~t~tkLIL'I'P.\.I: i1a~1 1 1 ~ I ~ ~ C I ~ ~ I ~ I Y I J .
alrr)lirgrnrvnI. cj.rc;'~,.zitrt~d;lri crlicv~crtior?. !,RIIE ~ ~ W L ian
I C ! dap;~td f l ~ c d a k a112
~k-Flak !an?
sehnrus~z!~n dipunyai ol ell enqyat kcloirrpok n~ul;!l;~t.akalFang ~nc~npunyaistrata h;lk
peinilikan dari qang pnliny ainggi snnzpai lang paling rcndnli ynitu o\i9t?er.
1 - l l l i r 1 t ~ i f 7 dan
1.
sirrr4)ri:r)rl rtscJt..seperti d isa ii kan daltr m T'ilhel 1 .

r

~ I + O / I I ' ~ ~ ~ I U I - .

' I ahtl I . l lali-llah !ring 'l'trriknt 13~1-dnsa1-h;rn
Ib(osisi Krrlora~p~k
34;llns~alakar
I

Strafa Yak
- -..

Memasuki dan memanfaatkan

-

(Owner)
- --

(Claimant)

PENGGUNA
(Auiorized

User)
-. -. X

(Accrss clnd Wit hdrclwtll)
---

k r c n r u k a n bcncvk pengdolaa n
Mcnentukan kcrkur-scr~~anlrne-.

"--

--

Cun~hcrSclila!tr.r
- $an Clqrron~( 1092)

I ) , I>;~li~m
linl h;~~i;i.;:irilindr~rign u t / i ( ~ , ~ , ~ t mdan
l r u r / l s ~ . r ) ~ t / i o rdipc'yari:
r
oleh o!uri~;l\ tcrtrnlu >,rriy

wrthrlr,rii,trlarialati hnh ~ r ~ i r r~riem;tnt'aathnlr
~h
pmduh dart ~uinhcrtl;~!aa n ? tclnh dirt.rr[i~h;~n.I f i r r r r i . y c ~ n r ~ , ~ i f
arlalah hah i~i~tith
~ i i c ~ ~ y ; ijt~i ~cr~ i i i l ~ ~ f d;tr
j a t amtngubnh
~~
bcntuh cuiiibc.rda?a mcnisdi l)rorlr~htcrfenllr
L~ a n y dikenakatl hagi pernilik sumherdoya:
3. Moditikasi kcdlsa l ~ a krlintns. dalnrn !,a!:
a. Pen1hntnsan penggiirliian lahan hagi pcriii li kn!,n. 34isaln! a ditetapk;~ri Ilcrdnsark;~n
I Indang-urtd:~rig'I at:t 1c.i.dn! n
al;~tn.
.

..

--

Fungsi Surnberdoyo ~o
l';

Strata Flak

K-AWASAN BUDIDAYA

KAWASAN LINDUNG-

P E M- ~YKG TZRIUAT
-Mernasuki dan rnemanlaatkan
(Access and Withdrawal)
Mcnentu kan benruk pcngclolaan

I---L

X

- -- X

(Manugemenl)

ngcluarkan pihak lain (Exclusion)
.
- .
D a p a ~mernperjuaf-bclikan hakhak.-di-atas
(Alienation)
-- -Sumbrl.: Motlit i h i rl;ir~C;clilacz~.L ~ ; I I O.;lroln

PUBLIC POLICY

'1

- -.

X

-

X
-

PUBLIC POLICY
-

( I 0'42)

---

--

I-Ink d n ~ ikcirajiban atas sulnt~erila!n nlniir. den9;ln dent iLi:~ri. zirlnk h a n n~ dipi~ii>
ui olcl~
.
.
~~cinilikri!,;~.
tctapl 1 u 9 1 c.lip~~n>
a i oluh pihak-pilrnk ? ail? nieriipun>ni kept.nting;i~~
tcrlindap
I
s~~~nhcl-dn!
n ;ilntu ( . \ t ~ ~ k c ~ h o l r ~ ~fanpa
~ t : \ ) . c?dnn!,a 11ak d;tti ~ U :iii
M hill1 Iwyi
J I L Jaka11nacnj i ~ l i ~ L akcd~rrluh:tri
ri
hl~kutii1xyi . ~ ~ ~ r k ~ ~ l r ojik:!
l ~ k .ndn
r . . \ .~~r*li~nggasim
dalnrn pei~gclolaa~~
stlrnbc~.d;~>
a alatn ole11 pcniili kt~!a. padalial dlltullak 1lr2atiI' pcngclolau~~
sumbcrdaya atam dnpnt mengenni s e l u r i ~~nnsynmkat.
l~
St~tkrltdilr~r.~
itu sc.ildiri turdi ri dari ind l\.idu ( j w i ~ 1.- ~kelumpok
~i~
(p.ilaotr)L ' ~ / / V C ' ~ ~ Z ' C ~ ) .
~ i i ; i i i p ~~~' cn ~ n c l - i n l(il~l lll~h / i i . .\frrtr.). Kctiga pillak ini hcrbcdn tli~lamn i c ~ ~ c t a p kt ~: ~ i~u~u n .
sclicarl:r rilailpuri t i ~ ~ d a l \>: i1
~11g
~ i dilah~ihan. Pcnpariihilan kcput 11s;ln yang rlil;thuk:~r~olch
ilidividu nkan s:ii~gat tcl-garltring dari hcrituk hnk c;cran hi8J.a dan mail tbnt yailg akan
diperolehnya,
t tidil idu
co~idel-t~ng nkan mcriyambil
tir~drrkan yi~rig paliris

mctiguntu~ipka~inyi~.
Tinclaka1.r k e l u i ~ ~ p omcnjarli
k
bagian dati sangat ditcntukan ulell a d a n y
fcrinniena aksi bersama. ~rieskipunsetsara agrcpt. tin~lakan kclor~ipoksangnt di tcntu knn
nFeli hak dnn manfaat seria h i a y Fnng diliadnpi. Pemerit~tahndill:~hstakeholder a l l y paling
pc~itjngkarma, dengall kukuasaiinttyz-1. dapat 111cn~~1ha1i
link dan rncncntukan t~esnlxndan
distribusi hiny;l dnn n~nnl':iat yanp dihadapi oleh Lcdua pihak Eainnya. lli s;~~npirlg
itu.
pemcrintnh binsnnya jvgn seknligi~sscbasai pcaytasa. dalarn t ingharan rcrtcrllu heh,saj
pemilik. s~~iiil~crda!
a ;~lnni. disalnping juga schagai pihnk !ang n~e~vakili
hcpent iny:inkopcnlisign~~
publi h . klct~jildipci.111usala11a11
tesscneli~.iketik:~pc*tnili k s ~ I ~ I I ~ ~ Ii i-~~iJ ~arig
!';I
sca~estinyaschniyi subl,cL Ii~tkuti~
tlnlam pcng:~rur-arisurnbeldayn nlani j t r y sr4mg;ri piliak
yang mcnpattlr ttlllt;lng pencc3olnmi sun~l?erda~'a
alaln tcrsehut.
Dala~npengelolnrln sunlbcrdaya alam. oftkt ivitas pencrapan aturan main !,an9 ditctapknn
j l ~ p asangal tergnntuny r!lari ketersed iann infijrmasi dnn rcgristasi ( r n i s a l ~ ~ yherupa
a
kadal-ter.
caratan pcnguns:ian tanah. data ynrlg dirniIiki nlch pcmerintah clan pemerintah dacrnls.
ba hkau crlcll ingaran a n y clliili Iiki oEoli orang-orang rcrrotltu) !zing akum! dnn ~nundapnt
legitirnnsi iiiax! arithat. F;t.l~cr;ldn;~i~i tiftwmasi dan regristasi lcrscbut btthan h a n y
memastikali siapa mcinil i ki obyek apa. mclairlkari jllga scbagni instrumci~ unt ilk
n~errcgnkkan hnk-hnk utas sun~herdajaalam scrta i1111ukn-rer~~ccahkart
nlasalah-~~iasnlxh
kclnflik I n k >any t i ~ z l ~ ~ g ktcrjad
i n i. Sccarn ilmtem rlapat dikatak~111hahit n hcbcrzidn;~~
infba~nnsi>.ang legit inwtt: aka11 menul-mknn hinya tlsnsaksi atas hak-l~okpcnyuasuilil cl:11i
~>cmmnthat:~r~
su~nhc.~.da!,:ialnnr.

I-Ienga~~
te~:iadia>a pcsuhalia~l piu~clangan tcrt~adnp li~ngsi sumhcrdnya otant, sunl:~kili
banyak dnn tinggin! :t kcpenrir~ganatas t'rliaI:i1h
secnra e k o ~ i o n npahila
~i
keleszarinn. firnysi pobnk.
dan ekosistemnya harus dijan~iilsecara utuh. Hal terschut tcrlehih Ingi apahiln li~rigsisosial
iuga t-neniacli IRlIggLII~gJ:~\.rahlernbaga ekont~mij atlg tu.il~ankltanianya unritk ~nen~pcrcalch
latm. San~rlia.ak;li~hcl-hcdn I ~ i ~ l;In )apttbila !ally diirsnhiaknn i tu 1rrb;itas pnda konaodit i koinodi t i turtentu yatlg sutlali tel-sedia pnsar sestn teknuli~yipeznan t'aetnnriya. Otcll karer~a
i t i t . peril[ clitegisknn inti perhtdaati antara pengclulans~knwnsnn sunrbt.r.da! :I nlarli dc11pon
usaha ,pemmi~aat;~n
sumhcrda!,a alnm. sehinggn dapat diidentifikasi Ie~nbay;~
!ung scsr~ni
iuituk ~ilasiilg-mrrsinl~
tugas rc~.sehiit.

C,,

Ilipnndang dari sud 111 t i ! f i ~ ; ~ ~ i rpcngc!oln:~r~
~~z.
baiva.rz,s;tn r11mt~crd;~!
n alarn jauh I e b i l ~Ittits
daripndia ~ltsnl~n
~CIIF;III~'~;~!;III
S L I R ~ Ia~alan~.
C K ~S~c!~ i K iu r ~ i ~ udapa~
n
ilill?nt;lkan huhn a
tujilail pengelnlaan h:lu:isan sk1nlI7el.dayi-i alarn ndalah i111t11ktnetnpcmleh r n n ~ ~ l ' a!aan2
~
optimal dipandang clari sudur ekonorni, sosi;rP darl l i n ~ h u n y a nhidup secarii s i ~ n utiin.
l
I>;llarri
pandanga~~
ini sum btrda! ;I altirn h a w s dili11:lt sccni-a utuh sebagai sutu kcsat uan t.kosistcrn.
bukan kornodit i ntau satali sntu hnsiltl>,n s l ~ j a . Manf'an~optimal tersebur t idak [crgali!rlng
apakah kor~disipnsar scdnng haik atau sehi~liknya.Oleh hartlnn itu, pengeli~laallkaitasan
sllmbel.daya almn tetap harus dljalankiin. tidnk mtmandat~gapakah knndisi pasils sedang
haik atae t idak.
Scbaliknqn. usnha pclnanl'natnn sumhcrdaya alnm ridak deia~ikianhalnta. Srl:ttu ilung lehili beroricrltasi pa(1u
pctic;tp;iati cfekt i t i m s pcla ksanii:~rt clcngari r l l c n ~ i ~ ~ r n ~ : ~pen~hia!.aanr~>;~
lkan
cia11 I h k.
L-cm ba+z schagai pcI:1ku tlsahii pcrl~nn
thntan suiiihcl-cia! a alaln yzlrip Ichi h hcr~oriurltasipat!;!
purolehan Zaba clan n i h i tarnhah usalratiyn, rJt.ng:lrr ctc~nikfnri r r l a s i r i g - r i i Icinh;~yi~
prtlaku clap:lt m c r u~tlhn~ligkati
~
peraurlya sesual dcngnn filngsin! a, rriasing-masins.

P

L~ntukkai\brjsan lindung .jclas tuiun~iutainanya b~tka11unt~tkmc~npcroletimarl f'aat ekolior~ai
sccara lanpsun~. lidanfaat dad kncvasatl-kauasnn tcrsehur i~cIalnliuntuk mcningketknll
Ftcrr~ar~rp~rnr~
c.kosistc111schagai peip anyga sisle111 kcl~idupan.Na~nllndemi hian. kau asank : ~ ~ v a s i ldc11gil11
n
Si1119sitcr-sehil~
j U ~ d:~pat
I
heratli~dalam pcnglrnsalln hak nii lik ( O ~ I ' ~ J I ' , Y ~ ~ / I
~ . i g h / s )Olcli
.
k:u.cr~;~i ~ u . pcri~nscrlamas! arakal dalanl rlicnt.tapkan hnk ~ ! a l i kc.\\ ; ~ ibar~
j
pcngclolaali liak n l i l i h y a mc~!i,ldi tial !,ang hanls d iutnmakan.
Atus d;~sar pemikirari di ;Itas. IX'EI~CIOI~HI)s i ~ ~ ~ i h ~ ~
a l -i l d
l l lapct-111
y i ~ d i p n i ~ d a ~~t.h;igai
is
ui19t11
sisten~ yang bc*r.sarigku~paut dcrigar~ sutiikrciaya al:~~n.Ira\\.asan su~nherda!a nlal~i.
koinocliti i u l c cii hasi l knnii~,:~.t ~ i a ~ l ~dala
~ s iraias?
; ~ a]-aka1 scl-ta plctyurnsann! a, 34nn i i s i i ~dill1
tilus!w+akal sehagui s u r ~ ~ dinunli
l ~ ~ r ha p c r u t x ~ l i a ~
pcrl
~ u nicn jadi inti dal,in7 ~llvsc.;
pcrigclrdaar~s~~riibcl-dnja
w t ; i i ~ ~ . hflanu.;ia cl;rn ~~~;ts!;~l-irkat
purl11 lticmhangt~npr-oliii~ni1:111
illst itwi alalil is~iplc~rnc~~~;~siti~ir.
kcccbc3as 1.1L1 'R1'I' di atas, hcrarlil dnlaril lu;o~gkclr1l;i l.i~ns
sltnln.
Sel~~ci~t:lra
itti, diilaril sct iap I. IJ!RI III. k n l a ~ l p ~iicln.
u ~ sccara scndiri-sendiri ~ncrnarld;~~
hill1
rilanp kttola. mt.ner;ipknri batas j urisdfksi. menrb~tlzsthbudati atrtu Icn~baga( 1.ampir:l~r I ).
rlengan d c ~ nkian.
i
hchcnari~niiuktim set iap t3L1 rlihttasi olch ruung kclolan>rii. ksdapnt
W'ilayali Pc~igelolaan1 Illtan. Wilayah Sungai lint t ~ kpcngclolaan air. Wi llzyah Kur,ia ~int~ll<
p c r t ~ m h a n g u ruinyak
~~
dan gas hu~nj.W ilayah IJ m h n I'clt-tarnbangan ~lntulirnincl-al dnrr
I~atubat-a.wi laynli perikanan. !ang sclrtruhnya clap[ terletak ntau c f i p ~ n ~ r u vEeh
h i kualitas
d:!eral~ alisan sl~nrgai(1)!2S) y n y sama. Sc hinggo s u l ~ ~ l nkeyiatan
h
nrenglaasil kan dan~pnk
t ~ c ~il'n kumula~i
t
r !,:11i$ 11;ip;lt IIEZI.IIS:I~~1;11im e 1 1 ~ ~ 1 ~ Iiiilykililyn.
al.i
tiinpa dnpat dikcrldal i hLul
olch masing-innsi ng schtor. K:llrlln sctiap srktor [ncn~ponyniuhur;tti kinrriii scndiri-sundiri.
Dampak den~ihi;inini dnpall rncr!jadi pert) ehah horijli k sosial. jrrrtg pada gi lirar~rila rnc*nyj:~:li
pcr~ghamhitdicapainya k e p a s t i ; ~tlsalra.
~
1)ari t ~ e r l ~ g rcI>rc~r~i.
:~i
{ i i l s i r si1111h~rcli1~
;I ,11im1,~ ~ ~ c I i i l ~ i r kkcici-L~~itii~i
:t[t
d a L~~ C ~ ~ : I I I [ ~ I I I ~ ~ I I
:lntnr i n ~ ticlu
i ~ alall h e l t ~ i ~ ~ pmas!
o k arnkat atig I inggal di \vilityati yang s ~ ~ n l111ii~p~i1
n
herbccla
I>alllian bcl.bcdi1 Ilegara, sctiinpga suk ;r atau tidak suka ti~cngharusknn
her!n!~gst~ngn
ya nksi afau ti ndnkan hcrsa~na( c n l / ' ~ ~ r + t irrc.fiom).
~+c~
Ka~iklcl-i
sti L st~rnl~cl-d:~!
;I
alnnr hukan Iini~yari~crrj!trlir.; si lilt-..;i l i t ;tlam. ~nclairlbn~l
j t l p n~erlcntuhat~
dih;l~,~hi
n! II;IL si
.4 yang I~ernkih;it tCrhnclop Ii:A si 11. olch schnh Irlturill>a mant'iliit su~iihrrcla!;i ;~lnniy:mp
dikelola si H aliihat pcl;~Csai~aat~
1uli di A .

Ragi~irntula. misalriya. kuhupatcn tt.rrcntu dnpat ri~ongcinbarigka~~
potensi pcri kanannya.
kcr i kn u il;~!,~ilipcbrair;~tiri! :I dfgclotitori olch ttri/itr,g d:wi pcrt:rmbangrrn d i linhrrprilc.11
I;~in!i>u'.' Hrrgainl:~l~u dua hshupatcn atnu Ichili mclakukan tilldahaii bcrsn~iia ~ ~ n t u k

mencrituknn batasan produksi ~ t ticrnl.
ii
tl;~tubara. min!$ak bumi. k a y . air. ikan. niauptun
~nembatasi konver-si hutr-111 ilntilk hct-bagai keperluan v~nbnngunan. karenn kabupnreoLablrp;~tcnlesse'hu~11;1yn duk 1111g1~!u hendl1 dal;un dacral~nlisan sungai (DAS) !#any samn'?
Apaknlz L3aIai druz I'engclola W ilayah Hutan, Ilcivan Surnburdayn Air. 13adan Peluksana
dan 13adan Penyarur. Hatla11 Penyawas. !,an? dibcart~~holeh bebcrapa l 111 ridah pcrlu
beker,jnsamn. padahnl rnenghadapi dn!a ~ I i ~ k ~s~111~berd;lya
tig
nlam yang sama dan tidak
mungkin diseknt-seki~l'?OFch knrena itu. karak ltrislik suii~berdnaalam j t t g ~n ~ e ~ iu~i kt i l ~ l
i n t i pcrsnalnn hrtk don i j i n ynng telah ct ijsharknn d a l a ~ Ri ~l ll! Su~t~bcrdnya
Agraria.
I)anzp;~k > a n y sudall teri;~di. sccarn nasional. aki hat kuatnya stlktnral isme pc.nyr1lolaiin
su~nt-rt.l-da?~a
slam atlalnh b C s k e m t ~ a ~ ~i~j inr !~tanpa
n
pcngclolann suinherdn!.a nlnni. I l c r ~ ~ a r i
kata lain. znnndul ncgal-:i dijnhnrk:rri pt.tnurirituh (dncrnh) schnzus ri hunn i,j iit. trtripa atl:i
iufilrtnasi cia) a d ~ t k ~ t t it1111~1h
g
t:~enyetidnlik a r l ~ ~ ? ;,4I,ihntt~rc.
~.
tida k per-nnh vi~kiip11anj;B
inetlgandal han teknr~logi ur, t 11k inel~gt.t~d:~li
kan kcr.t~srib;~n
clan pcncemaran l i n g h ~ l n p l ~ .
karma in! estrtsi pcr~phasil pcrusak dnn ~setlccmani~~a
sladali mclannpnr~iditj a d~ihung,
IJenei.apan se-j~~liilah
kewuj i ban hagi penlcgarlg ijit i ri~ei!iadi sia-sin, Dalarn hrsl i n i tidak
kelirir apnhiln nda rcli.rcnsi yang mcr~!.cbzttkn~rIiah~4a pendekatr~nsek~oradnlah pendckatali
reduksionis ynng tncrilpun! ai ciicalt h:iwafin.
Karer~ascll~ruhIJi~rlatig-ui1d21ig
ynng berkaitan dengun sirtiiht.rdaqn nlam mcnlc~arigI-liarip
kelola dan komodit i ~ n a sfig-nr;ising.
i
dar~ I:ndang-utldnng i r i i sehag;ii In11d:lsan I ~ utliri
h
t~ekeijanyasektor-scktor. rilahir:

1 . Tanpa ada Ilndiing-itritla~~yPcrigelolaan S~inihclrEa>.a Alam (PSI )A) !ang dnpat
iiicli~pcr'kuat~ ~ n ~ c l o l SI):\.
; l ; ~ i 111;lli;l IIC~;II.;I
ti~l;lk a k i n dup:tr rnclaktlliil~l~~cnpclol;~t~ri
ST)/\. scbal iknyn yrmg hcl-kclnb;~rig I1ati1.a ctsnlia pcnrnnt'aaton A ] 1.4 tanpa
nlenlpcrt i m h a ~ i p h ;dnya
~ ~ ~ cl u k u ~ z ga:
n~

p

Pendehata~l pcmhangun;iti selania ini ccndrrtlng tncligutnrnaknn kawas;lri perkolaiai
daripnda perilesaatl. sclainggn La\%asnn perdcsant~ rc1.t itiggnl jauh dasi pcmhiu~gunan
perkotaan. 1'rndckat;ln pcrl~bangurinnjiiga ccridcruug ~ n ~ . ~ ~ g u ~ a r n a
wilijyal~
k a t z darntan
rlaripi~ci:tInutan, s r l i i ~ ~ g py c; ~n ~ h n n g \ t n ;hclau!;ln
~~~
..;;rrIgal ~t.rtirlgg;~I
clan ucndul-ung r~~cri,j;tdi
o
hcli ~~enyelcsaian
111osa1;111
~E;~rat( ~ i l i ~ a l l ~S~IIII~~~I.
!'a
I ill1tlilh).
I - ' e ~ ~ ~ ! ~ l u Sl aI )A
i ~ n fcrIic~t;~k-koIakJala~li M il;~? alt adrui riistrasi yang keci I-hccil !;111g
set-ingkali Itbill scr~ipit daripadn cl\osistt.n~scrtrr n~cni~nbulkan kunlli k ;tl~filr d i ~ ~ l - i ~ l l .
Padulial ilill;a ciulan~an,i~rdustridati kclautiin, pcllyebah tcrjadi~i!';~pcrchutan STIA. cla11 tiltnpiiris
tindill kchiiaknn d i arlrarrr sek tor4-sehtortcrschi~l.

llari seyi keadilan sosjal. Lchijakan-kebi,iakaH yang aclil hersifat atas-hauah (lr~j?-lEo1f.n)
ciati
tidak memperhnti kan bui!nya sctempat. Kehijakarl pcngelolaan S D:l selama ini ccndcr~~nk?
hersifit scntralisfik. elit is. patcmalistik dan eksplnitnti t: sehinggn meninlhul kan kcrusirkarr
S D A dan linpkunpu~~
I ~ i d i ~scrtd
p kzsc~~jnngan
ukonolni cia11sosial antar pus21 dnlr dacrah.
nntata kelompok ~a:~s,
arakn~.antat ~ c tor
k clan antarnka~\.asan.
'l'crkotak-kotakny:~ wi layalr ekcrsistcm ke clalntl~ \$ ilayah udn~inistl-nsi clan sektol-al
n~enycbabkal~
hanyak Lclo~npokmns~arnkatsetcrlipal tergangg~rkchidupat1 ckolion~fn!a.
seperti ~nasyaraliarpcnit~u~+u
tlaa pe~.nti~u.
peladan;! b e r p i n ~ l i ~dari
h nclayan tr.;~disioi~al.
%el-ta
tergarlggll kcbl~dn!i-ian~rj-asepcrt i sistct?~pt"tigc(nl~i~al~.
rilata pcrlcnrian hiilup. tcknologi.
relipi. institusi dnrl norii~a-normasosial~ya.I'cndckainn pcmbangunan snat Eni ccndcrulig
~cragniii. se1ncntnr.n kcmaic~nukan sosiill hudn~.;~
l~icriiatli ktnyalnnti dalain hchid~~pari.
s c l i i ~ r ~pcmhangunal~
~a
I itink scsuai dtrigan keb~~tuhnn
clan karaktesisti k IoLal, t la1 i r l i
tirenycbel~lian pei~ihanyunntiticlak c-fektii: ticlak efi.;icn dan I>oros. scrta mcni~nht~fk;tn
hnnynk koliflik sosial.
Pcnegakan Ir~~kuln
masih sangat lernall: Lareun hukumnya turnpang t indi h dazi eksp1oit:iti !'sektoral wrtn dihuat dala~nsistcm ?any ssntmlistili dan represif. Dalilnl sialon v t u ~ ~ u m i
dacrnli stkal-atig. cfaerah rricmhunt pcrat uran dacrah (I-'ERS)A) sendiri Fang hisa siding
hertentanyti drn?;tn pcruudang-ur1~1a11gn11
sckroral di atns. kal-ena perundang-undarzgari
scktoral tur.sehut ~tclakmengakomot!nsi kcpeiitinynn ci~tcrah.Pcnegakan Iltlka~lnliilak dnpat
dilakukan karma pcn~ndany-u~~danytin
gang adn tidak niengakui kchcraganion hukum adat
>ring mcngatui- pc~1gclcrla3i1Sl)rl wtempat. sehiiigga rnasynrakat rnerasa tid:lh nieniaiii
bagian dari sistern Iluk~~rn
tcrschut.
Mrnlirut sistcni liuk [ I ~ I ![irig herli~kti sc"knl.;iii~.Sll.4 dikuasai vleh n q : m iblr.rii y t t o
pemCrintah. Sisrenl i r ~ iticl;~A mc.111bcri I-uang bagi penguasnan S 13A ale11 r n ~ ia1
s ~ilkat. tmik
5ecal.a individual tliailpun konlb~t~al.
khlrs~isn!,akptinsi l i ka11 pnda hutan alani. strmbrr cfay;~
niineml darl kauasnn perair.;~nlaui. E la1 ini mcnyct~ahkankontli k aliibat klair~lnc.gnr;l a~iis
penguasai~ll SD!l ulclt n~ns!arakar scunra iindiz irlual nluuptln kornunal. !ic;~clnan i r i ~
nieilpaki hatkalr kctidak,ielas:in pcriicsnly mal~datprngtloln:~nST1.4 mentlrut l~ttklrmnr'y;ir;l,
sehal i h n ~ amasyaraknt yarig secnra LIP , / o r a r t ) mc.nyloFn SDA scteri~pattiduk mcn~lji~nyiii
Lcku;~ta~~
huk t ~ n uti~ tuh ~ n e n c c $ i ~ lcksploitasi
~
SI-lA di wilnyahnya sendiri trlcli
r~ra~~g!kelornpok
orang di luur komur~itasti~a.I-la! ini mc.ryakibatkar~tcrhrtkanya ahses S D r l
~erlrndapchsplnilnsi ) ;ing lidal, ~ r k v ~ i d r lole11
l i siilpa pun (r,/wt~orcn ..;ildt~l
pand;uig tnuarig(spatial) ~ I H I I E~i~cn~aI~;tri~i
L
~ C I I C J ~ C I II; iI ~ i g L ~ ~ r~~l gSlliitli
i a l ~ u i);~! 311.

I )cngan dcmikian. sccn14;i praktis dnlarti apl iknsiti!,a hnhii ;I koilscp biorcgiot~ t ~ I i l l 7
hertumpu pada I~asibkajian hisgenyrati atau f'ciiotnc.nn geograli. ietapi rlitambiih dcriga~i
tatarnn kesndnsan n~as!nl.aka1 n~enge~iai
suatu tcinpnz (rilang) darl kesadorarl hnyainiarla
lnercka tlapilr rneliuiysungLari kc hid up an^^^ n di u iliiy:il~ ~crscbut.
P.lnl-i pengcrriun di alas. di hntahat~ha h \ r it pencilt msi paris hata:, ctiti tar; r;~ratuhiogcoprijfi
v,aig paling tepnt ~ C I - C ~ ~ S I ? T ~ :CI )I II F S Cbiorcgiori
~
patla nkhit+ilya I ~ a r u sdipnn~harliarr(inn
bafikon ditentiikan 11leI1 kng~lisi ~laiinkkt if rnasyaraki~t setcmpat terha~li~p
Iiilgkungiul
illnnrnya. Roptlisi icl.sehu! dipel~garul~i
nleh hondisi nyntn yang adn di wil;~!ah sctc~npnl
sehngni nilai-nilai lingkimyan ( o n ~ ~ i ~ ~ o ~ ~~~al~rcl)
r r t ~ ~yon?
r c ~ l ditcrin~n
da~i
diz;lr~gg:~l~i
olch ~ ~ i a s q z ~ l nsetc111p;li.
ka~
Ka~cilainr. d a l ; ~ ~aplikasi
i
konsep hiorcgion purlu
.i tlgn tEikaii sikop-siknp atau atkhti l' I I I ; ~ ~arakat
!
sctcsnpnt kcrhndap nilai-nilai Iingkutigannyn.
schinggn clapat cli hetnlit~iscberapn jnzth clan scl~orap;~
penling ni lni-ni Faf [erschut (ti kai tkan
detigan ti~igkatpe~natia~i~an
tcrhrtdr~prcsikv dali man that opt iinnl strntu kondisi linyku~igan
tertelitu di \viln!ali lingkungontiya. t'ara berpikir d x i illdividu atau kelonrpok niitsyaraknt
nzns st~mber~ l a ) ~di
a lingkungann!~a. t ~ ~ m i l ~ga~nharan
uk
rnzusa depann! ;I. aknri di~p:~t
~ t l c ~ ~vkkan
u n ~ i galnh:irnn rncrrgenai parldarlgal~ hiclup ( H Y ~ I , / ' I[/cJ) dm.i kotnul~irns
iii:~s! itrah;~! S ~ I L * I I I ~ ; I I .(:;tr;l t w p i kii- sepcrti iuf I,enli~tfian disehut sebagai pofiarll ntnu
ideoltrgi bic~t+cgionnl
i sn-1~
(Pior.c:yiov~~rIi~~'~v
).
( ~ ~ r ~ ~ . r . i ~ i ~ * r g r J )