LAPORAN PENGABDIAN IPTEKS 2009

(1)

LAPORA

PROGRAM PE ERAPA IPTEKS

SOSIALISASI DA PELATIHA PEMA FAATA BIOGAS SKALA RUMAH TA GGA SEBAGAI SUMBER E ERGI ALTER ATIF RAMAH LI GKU GA

DI KAMPU G PARABO DESA WAR ASARI KECAMATA PE GALE GA KABUPATE BA DU G

Oleh :

Ketua Tim Pelaksana : Drs. Mamat Ruhimat, M.Pd.

Anggota Tim Pelaksana : 1. Drs. Dede Sugandi, M.Si. 2. Drs. Wahyu Eridiana, M.Si. 3. Ir. Yakub Malik, M.Pd.

4. anin Trianawati Sugito, ST., MT.

Dibiayai oleh :

Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi, Departemen Pendidikan asional, sesuai dengan Surat Perjanjian Hibah Kompetitif Pengabdian Kepada Masyarakat

omor : 230/SP2H/PPM/DP2M/IV/2009 Tanggal 10 Juli 2009

JURUSA PE DIDIKA GEOGRAFI

FAKULTAS PE DIDIKA ILMU PE GETAHUA SOSIAL U IVERSITAS PE DIDIKA I DO ESIA


(2)

LEMBAR PE GESAHA

! "

# $ % &%& ' % '(&) : %& $ * &( $ & ) %

&% ) ' ( +$ (, - &%$ & $% )$. )$

/ 01 232 0412 22#

$ $' $% &'&% ) % & % ) (5 % % &)( &' 5 6 7 - ( % & -$%

) ( 5 % ) ( &% $ $) % &% &( + % $ 5 &% $ $) % & 7$ + ( &($ - +$ ##0 % % 82 38

$ & &' % 92##: #2 * 1*

; ( + ) % 14 235 8 < $ $ & - % - % % ) & &' % 92##: #=4=*2=5 24 ## 818 3

8 + % ( 8 %

% ( & & % $, $

- % ( ! +< $ $ % , $

/ % ( > ) - $)

% ( 6 %$% $ % ? ($ $( , ,

3 ) $ & $ ( % & ! % $ &/ ( % % &% % - ' (&% % % 1 + & %; ' 32 222 222,22 9 $ + ( '$ +:

% % , #* @& -& #220 &% &( + $

&) % &( $ & ) % ,

7 77 % $, ( +$ (,

0382828 04 2 22# 01 232 0412 22# &(

7 ( ,


(3)

#

ABSTRAK

Salah satu permasalahan nasional yang kita hadapi dan harus dipecahkan serta dicarikan jalan keluarnya pada saat ini adalah masalah energi, baik untuk keperluan rumah tangga, maupun untuk industri dan transportasi. Sejalan dengan hal itu pemerintah juga mendorong upaya upaya untuk penggunaan sumber energi alternatif lainnya yang dianggap layak dilihat dari segi teknis, ekonomi, dan lingkungan.

Dalam rangka pemenuhan keperluan energi rumah tangga khususnya di perdesaan maka perlu dilakukan upaya yang sistematis untuk menerapkan berbagai alternatif energi yang layak bagi masyarakat. Sehubungan dengan hal tersebut maka salah satu upaya terobosan yang dilakukan adalah melaksanakan program sosialisasi dan pelatihan pemanfaatan biogas skala rumah tangga sebagai sumber energi alternatif yang ramah lingkungan di kampung Parabon Desa Warnasari. Pelaksanaan program sosialisasi dan pelatihan pemanfaatan biogas skala rumah tangga juga terkait dengan upaya upaya pengembangan agribisnis dalam rangka peningkatan kesejahteraan masyarakat secara berkelanjutan dan ramah lingkungan.


(4)

*

KATA PE GA TAR

A $) ? + ( +$ ? - ) ( +

&% % & %; () % ' ;$ < ) )&' + % > % + ( -& ) ( + (. < )& $ ( % '&% - $ % $%$ ' ( (& ? ; &%; $ &- + ' % -& ; B $ $ $ % & ($+ % & %7 ( % $ ) + %

&- $ %& $ (& % ($7 + $% ) % % $ ' % - % & ! % $ &/ ( % % &% % - ' (&% % % C

& $ )& $ ( % '&% - $ % $%$, ) $ -& + ' ' ( & -& $ '& + % )&' ' '& - / (&%( % '&%($% %< '& ) % % ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % ' < '&% & - % %

$-$ %$ % ) '&%$% ) ( % )& &; +(& % < ) ( &/ -& )& %; ( % % + $% ) % %

& + ' % ) $ - +? )& $ ( % '&% - $ % $%$ ' ( & -& $) % ( - + % ? ? % - $ $ ' ' % < % & - / %< % & $)$ %, ) $ ;

&-& %< $% $% & + % 7 ' -$ $ '&%< ;$ % ' % )& $ ( % '&% - $ % $%$ (& ' ( )& + % ' % )&) % %

&% % ) $( % $%$, ) $ &%< ' $) % (& $ ) $+ % '&% + % &($% $.($% $%< )&' & + '$+ ) < % &% % -& - $ / (& +

& - %( '&%< % % ' % '&% - $ % $%$ ! A $) ? + ( +$ ? - ) ( +

% % , @& -& #220 & ) % & $ ( %


(5)

8

DAFTAR ISI

# * 8 1 =

1.1. Kajian Penelitian Sebelumnya =

1.2. Latar Belakang 4

1.3. Identifikasi dan Perumusan Masalah 0

1.4. Tujuan Kegiatan 2

1.5. Manfaat Kegiatan

1.6. Khalayak Sasaran #

1.7. Metode Penerapan Ipteks *

1.8. Keterkaitan *

8

2.1. Biogas 8

2.2. Sejarah Pemanfaatan Biogas 3

2.3. Jenis Biodigester 1

2.4. Komponen Biodigester 4

2.5. Manfaat Biogas 0

2.6. Potensi Pengembangan Biogas di Indonesia 0

2.7. Potensi Ekonomis Biogas #2

#

3.1. Lokasi, Waktu, dan Objek Kegiatan #

3.2. Pembentukan Khalayak Sasaran dan Penyampaian Materi #3

3.3. Demonstrasi Pembuatan Biogas #3

* * ( % + % #3

* * # & & $ ( % #1

* * * & % % & )( $ #= * * 8 &% '& $ % & )( $ #0


(6)

3 * * 3 &% '& $ % ' $ * * * 1 & & $+ % % & ? ( % & )( $ *#

6 *8

4.1. Pengujian Alat *8

4.2. Keunggulan Reaktor Biogas *8

4.3. Prospek dan Manfaat Teknologi *3

4.4. Hambatan Pelaksanaan Kegiatan Pengabdian *3

4.5. Monitoring dan Evaluasi *1

6 *4

5.1. Kesimpulan *4

5.2. Saran *4


(7)

1

DAFTAR GAMBAR

Gambar 19 :, 9-:, 9/:, 9 : % $ $ $% ) % % $ $) ' % - %D 9&:, 97:

% $ $ $ ' % - % #8

Gambar 2 &%< ' $ % (& $ )&' & $ ' % - % #3

Gambar 3 % ( $ & )( $ ) + % #1

Gambar 4 & - ( % - % & )( #4

Gambar 5 % ( $ & )( $ #4

Gambar 6 & &%/ ' % ( % & % ) % $ *2

Gambar 7 &% ' % $ + & $+ ( &% & - % % &% & *2

Gambar 8 &% '& $ % ' $ *

Gambar 9 &' &% % &-& ) )& - % &% ' % *#

Gambar 10 & % + &% ) $ ' % - % / & ' $ *3


(8)

BAB I PE DAHULUA

1.1. Kajian Penelitian Sebelumnya

$% %$, &% % &)%$) & $% %$@& $( ' % , & ) ) % '&%& $($ % (&%( % "

&%& $($ % $%$ $ ) ) % $ - ' ) $ % &)%$) & $% %$@& $( ' % -;&) '&%& $($ % -& ' ( -$ $ $ - + '$ &%; $ ($'& + $E %( &% % &% % ) % - ; -&) &% % ) ' $( *22 $(& *=3 $(& &( & '&%& $($ % $%$ & $' ($ ( + '.( + ' '& %/ % %, '& )$( % ( '& - ( %, '&% ;$ % + $ %/ % %, '&% ( %, % '&% + % (

'&%& $($ % $%$ $ ) ) % '&% ;$ % &% % & ) % ) ( % '$ )& '&%/& % 9*2 ) : % ) % &% + $ ) % F -$ , < % &( &% % 2,1# $(& $%< ) ( % + % &( &% % *,3 ) ) < - ) )& $% ( &( &% % 2,81 ) '$;$ '$ < % $+ $ ) % -& ? % -$ , ($ ) - , % ($ ) &% + $ ) % ;&

&% % %< ( -$ $ ) ( % (& % ) $%$, ) $+ ') % ' ( $ %7 () % &+ < ) ( $ '& & % &- $ - + % '&% %($ $%< ) ( % + % < % + %< & )$% + $ '$% %( ) - + % - ) & ),

( $%$ ; ' ( $)& - % ) % &%; $ ( '&%& % %

$ '&%& $($ % < % $'& &+ $ %/ % % ( -$ + : & -&%( ) %< ( %$( ( -$ &% % -$ < < % $)& ) % &-& ' 322 222, #: &(+ % < % $+ $ ) % & ( + $ 2 2#43 % ' ( $ % ) % %( ) & % ) % ) ' & * ; , % *: &/ &) % $ ( -$ $%$

< ) $(& ') %

'&%& $($ % $%$ (& ' ( + ( % - +? B ( -$ ' ( $; $) % &- $ '& %7 ( % &%& $ (& % ($7, ) $- ( +) % $ $ $ %


(9)

4 ( % 7& (&)% $ )&' < ) (C %( ) ' ( &%$% ) %; ($ '&%& $($ % $%$

) ($ '&% &% - $ % )&' < ) ( (& + & ) % ) % &%& ' % '(&) -& ;

! "

1.2. Latar Belakang

' % - % & ' ) % ( ) ' % $ & ! % $ < % & ' %< $ ( % &%; ) )& + $( "$ & %/ ( . - ( ) ' % - % + &-& + ( -& - ( % &% % $( "$ & %/ D &-& + & ( % -& - ( %

&% % $( "$ & %/ % ' % "$' % $ $) %D &-& + $ -& - ( % &% % $( "$ & %/ D % &-& + ( -& - ( % &% % % <

% &% %

' % - % & ' %< $ + % '& )&- % % &% % &)$( 1 &)( % '& )$ % &)$( 8 &)( % $ $ ) ' % - % +&(& &%, $ % (& ' ( & + &% % ( ' 7$ % $ % / &% & + $%$ $)& $ $% $ &+ % , ) %( ) '&% $ % '& )&- % % % '&(& % ) % $ ) ' % - % / ) ' - $) ' % - % -& ' )&($% $ % 822

&(& $ '& ) % ( % $ $ $%$ / / ) - $ '& )&- % % % '&(& % ) % '&) '&(& % ) % & ' ) % + ( ' (&% $ & + < % &% ' % '& &) % $ % < ) ( $ ) ' % - % %< )%< '&(& % ) %

%$ & - ( & + $%$ ) < ) % -& ' (&$% +&? %$ &% % & $+ ( ) % $ $ ( ' 7$, $) $ , % @& &( $%< , ) $ & + (& &- ( / / ) %( ) '&% & - % % '&(& % ) % &-$+ %; (, )+ %< '&(& % ) % '$, - $) '$ '& $% ' % '$ '& +


(10)

0 < $( ($% ) ( )& ; +(& % < ) ( $ ) - % - % $ % ) % )& ( ( & &; +(& 9 :, < $( )& .)& < % (& + ' ( & &% +$ )&- ( + % %< &/ $%$ , (&( '$ -& ' ( & &% +$ )&- ( + % $ ' $) $ %< 9socio psychological needs:, &'& ($ )&- ( + % '&% $ $) %, , $%(& ) $ )& , $%(& ) $ &% % $% ) % % (& ' ( ($% , % ( % ' ( $ & &-$+ $ & % '& + % &/ &) % $ (& ) )& % ) % - + % - ) $%< ) % & )$% &%< () % '& &) % $ % < ) ( ) ' % - % %( ) $( , & $ '

$ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ &- $ -& &%& $ (& % ($7 $+ ') % ' ( &%$% ) () % ? < < ) ( ) ' % - %

'&%<& $ % % '&% % % -$ - $ )&'& % + ( % (& ) %( ) )& $ ( % + $% ( $ + ( %

1.3. Identifikasi dan Perumusan Masalah

+ ( '& + % % $ % < % )$( + '$ % + $'&/ +) % & ( $/ $) % ; % )& %< ' ( $%$ + + &%& $, - $) %( ) )&'& % + ( % , ' % %( ) $% ( $ % ( % ' ( $ & ) $( &% % + (& &- (, + ( )&-$; ) % & & $%( + $ + &%/ % '&% % % '&% % % - + % - ) $%< ) ( % + %( ) )&'& % + ( % &; % &% % + $( '& & $%( + ; &% % ' < . ' < %( ) '&% % % -& &%& $ (& % ($7 $%%< < % $ % ' < ) $ $+ ( $ & $ (&)%$ , &) % $, % $% ) % %, ' ) + $( -& ' -$ 7 & , -$ 5 -$ , - $)&( % ,

% $% &- $%<

% ) '& &% + % )&'& % &%& $ + ( % )+ %< $ '& & % ) '& $ ) ) % ' < < % $ (& ($ %( ) &%& ') % -& - $ (& % ($7 &%& $ < % < ) - $ < ) ( &+ - % % &% % + (& &- ( ) + ( ' < (& - % < % $ ) ) % + & ) % ) % ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % &- $ -& &%& $ (& % ($7 < % + $% ) % % $ ) ' % - % & ! % $


(11)

2 ' % '& % + < % $ ; ) % %( ) & % )& $ ( % $%$ %( $%

&-& ' -& '&% &( + % < ) ( ) ' % - % (&%( % '& %7 ( % -$ &- $ -& &%& $ (& % ($7 G

- &-& ' -& ' (&% $ -$ ' ( $ %7 () % &- $ &- $ -& &%& $ (& % ($7 < % + $% ) % % G

&-& ' -& '&% + '&%<& $ % % '&% % % -$ &/ ? < &+ < ) ( (& + ' ' (&% $ -$ %$ % $% ( $ $ ) ' % - % G

1.4. Tujuan Kegiatan

&/ $ -& ( ; % ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % + -& )& - % %< ? < < ) (

'&%<& $ % % '&% % % -$ - $ )&'& % + ( % (& ) %( ) )& $ ( % + $% ( $ + ( % )+ %< $ '& & %

' % % 9Output: ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % $%$ + (& $ $ $%< (&)% $ '&%<& $ % -$ &/ ? < %( ) )&'& % + ( % )+ %< $ '& & %

& % ) %Outcome < % $+ ') % + -&-& ' + &- $ -& $) (

$(& ') %%< (&)% $ '&%<& $ % % '&% % % -$ %( ) )&'& % + ( % )+ %< $'& & %

- & )& - % %< + -$ %$ 9'&(& % ) %, + ($) ( , '& )&- % %, : < % (& ' &% % '&%<& $ % -$

& )& - % %< + $% ( $ < ) ( < % $( %; % &+ '&%<& $ % % '&% % % -$ &/ ? < &+ < ) ( $ '& & %


(12)

1.5. Manfaat Kegiatan

& ) % % ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % ; (& ) $( &% % ' < . ' < '&% & - % % $-$ %$ % ) '&%$% ) ( % )& &; +(& % < ) ( &/ -& )& %; ( % % +

$% ) % % & $) ( $%$ & ' ) % %7 ( < % ' ( $'& &+ $ ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % &- $ -& &%& $ (& % ($7 < % + $% ) % %

& & $ %< &%& $ %( ) + ( % &/ ? < < ) ( $ '& & %

- & ) % %< )&(& %( % % < ) ( (& + ' - + % &%& $ ) %@&% $ % 9 $%< ) ( % + % :

/ &%$% ) ( % )& &; +(& % < ) ( & & ( $ % -& <

&/ &-$+ '& $7$) -&-& ' %7 ( < % ' ( $'& &+ %( ) & -, $ & ) % , & & ( & ($+ %, % &

%7 ( %( ) & - %$@& $( &% $ $) % % %& $

: &% - $ % )&' < ) ( & $ '&%& ' % '&% % $ '&% &( + % % (&)% $ % % )&' < ) ( &/

& & - &- $ ( % % ; ? - + '& % ($% $ ' < &% & - % ) % )& ' % < ) (

#: ' < ($ ) % % '& % ($% $ & '& /&' ( ( ; % '& - % % % % $ %


(13)

# : ; % & ) ) % '&% - $ % )&' < ) ( & $ -&%( )

'&% $ $) % )&' < ) ( % '&%& ' % + $ '&%& $($ % #: &% % -& $ $ $ &% % < ) (

%7 ( %( ) '& & (

: & '& &+ $ '&% &( + % $ % % ) & $ $ &% &% $ %7 ( < % $'& &+ $ -$

#: & '& &+ $ '&% &( + % &% &% $ '&% + '&%<& $ % % '&% % % -$ &/ ? < &+ < ) ( (& + ' ' (&% $

-$ %$ % $% ( $

*: + ( ' < %( ) &%$% ) () % )& &; +(& % < ) ( %7 ( %( ) &

: &%/$'( ) % ' % % )& ; - &+$% ' ( &% % $ % ) '&% % %

#: &%$% ) () % '& &) % $ % )< ( % %& $ , )+ %< < ) ( '& & %

*: &- $ $% @ $ (& % ($7 &%& $ < % + $% ) % %

1.6. Khalayak Sasaran

+ < ) % < % ( (& $ )& $ ( % $%$ + ' ) & $ ) ' % - % &(& + ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ )

+ ( % $ ) % ) %, ' ) & $%$ -& ( %( ) & -$% % &%& ) % '&% '$% % )&' & + < ) ( $ ) ' % - %


(14)

*

1.7. Metode Penerapan Ipteks

& $ ( % < % (& + $ ) % ) % -& ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % &( & )& $ ( % < % (& + $ ) ) % -& '

"& +, < $( &%< ' $) % $%7 $ % & -& $ '&% + % (&%( % %7 ( -$ & ( ' (&% $ '&% & - % % -$ &/ &) % $

- & % ( $, < $( &% %; )) % / '& - ( % -$ ) + ( % &- $ (& % ($7 &%& $ + $% ) % %

/ )(&) '& ($+ % -$ ) + ( % &- $ (& % ($7 &%& $ + $% ) % %

1.8. Keterkaitan

$%$ & $ $)$ )&(& ) $( % &% % & - ( $% ( % $ < % , (& ( &% % & - & -& < % < ) ( - ' (&% % %

/ ) ' % < % &-$+ $ )& $ ( % $%$ -& ) $( % &% % &' (& &% %& $ % -& < $%& 9 :, ) &% ' $%$ -& ' ) ' $($7 + (& $ $ $%< (&)% $ '&%<& $ % -$ &/ ? < %( ) )&'& % + ( % )+ %< $ '& & %


(15)

8

BAB II TI JAUA PUSTAKA

2.1. Biogas

$ & ' ) % / ' % &( % 9" 8:, ) - % $ ) $ 9" #: % $%%< < % $ ' ( $ + $ '&% $ % (& $ %$) &'& ($ ) ( % +&? %, ) ( % % $ , ( - + % &+ - )(& $ '&% $ &( % &% ' &- + -$ $ & (& $, %( ) &% + $ ) % -$ , $- ( +) % '& - % )$( -$ < % $ &- ( -$ $ & (& & '&% $ % (& $ %$) (& ; $ &/

% & - 9( %' ) $ &%: $ (& -&%( ) ' + $ )& 8 H 3 & + -$ $ & (& (& $ $ '&% +, % &%/ ' $ ' %/ ) ' + $ )& #2 H #3 $ < % $+ $ ) %

&+ -$ $ & (& &- $ % -& (& $ $ $ 32 H =2I &( % 9" 8:, *2 H 82I ) - % $ ) $ 9" #:, % $%%< ; + )&/$ 9 &, #224:

($ )& ' ) - )(& $ < % -& '& % ' & '& -&%( ) % -$ , < $( 9 &, #224:

& ' ) - )(& $ 7& &%( ($7 Steptococci, Bacteriodes, % -&-& ' ;&%$

Enterobactericeae

& ' ) - )(& $ &( &%$) Desulfovibrio

& ' ) - )(& $ &( % Mathanobacterium, Mathanobacillus,

Methanosacaria, %Methanococcus

)(& $ &(+ % &% &/ $ ' ( $'& &+ $ -& - $ -& &'& ($ $ -& $+, &% ' % $ (, '$, ) -$% , ' 9sludge: ) ( % % & - ( ' %

9 & ' ( & - % % )+$ :

& -&-& ' ( + %, < ) ( '& & % $ & + %$ (& + &% % ) % -$ $ & (& %( ) &% - + $ - + '& ( %$ % % '&(& % ) % < % & &) $ $)$ &%; $ - + % - ) %< , -$ $ & (& $ %7 () %


(16)

3 ' ) + ( % % ($ ) &% ( ' )& % )$% % %( ) $ %7 () % ' ) < % &-$+ -& 9) %$( : $ $ & (& + %( ) $- ( % $'& $) % &-& ' )& %( % % < % $ $ $)$ &+ -$ $ & (& - $

+ ( % % ) %$( %( $% 9 &, #224:

o &% % $ '&% % % - + % - ) $% 9 $%< ) ( % +, ) < , -: &+

+ ( % ( ) %$(

o &% + $ ) % ' ' ) %$) -& ) $( ($% $ &- $ + $ '$% % o &%; $ &( & '&% + % ' + 9raw waste: < % - $) % &% % $

'& - % % ' + )& $% ) % % 9 $ % $ 5 % $:

o &%$% ) () % ) $( ) &% &% % $ ' % ; +

) - $ ) $ )$- ( '& - ) % - + % - ) $%< )5) < - )

o &/ &) % $, + $% ( $ & ( &%; $ $%@& ( $ < %

&% %( % ) % ; % ) ' %; %

2.2. Sejarah Pemanfaatan Biogas

&- < % & $ , "+$% , % ) % $)&( + $ (& + & %7 () % &(+ % < % $- ) %( ) &% + $ ) % ' % %, % '& ( < % &% $() % - ) $%$ &% % ' & '& - ) % - + % < % +

& % 6 ( 9 ==1:, & % ) % !$ &% < ' ( + % 421 &% $ &%($7$) $) % < % ' ( (& - ) (& &- ( &- $ &(+ % &/+ 9 414:, $ $ (& % ''&$%& 9 44#:, & '& $+ () %

$) -$ $ $ '& -&%( ) % &(+ % 9 + %, #223:

)+$ - )&. 0 -&-& ' $ &( -$ % $%$ $ ) ) % & % % & %/$ & ) ) % $ &( ' %( & % %$ % -&-& ' %$( '& - % )$( -$ &% % & %7 () % $ - + '& ( %$ % & & % %$


(17)

1 &% + $ ) % -$ < % $ % ) % %( ) &% & )) % ( )( &% +

& )$% + % + & '& &+%< ' ( + % 032. % '& ) $ % -$ $ ' $($% ) % %, $ %& .%& -& )& - % )&- ( + % ) % -& &%& $ < % + % & (& & $ & & $ ( % ' ) $ -$ $ % $ (& + $ ) ) % & &%; ) - )&. 0 ( '&%/& % % & -$) '& ( $- % % ' ( + % 022 9 , The Development and Use of Biogas Technology in Rural Asia, 04 + %, #223:

& -& )& - % $%%< , &'& ($ "+$% , $ $'$% , & , $? %, % ' $%$, (& + & ) ) % -& - $ $ &( % '&% & - % % ( '& - % )$( -$ &% % ' $% $' < % , < $( &%/$'( ) % ( < % )& ' &% % - $ %.- $ % ' ) ) (& $ $ ( '&%/& % 9digester:, - % '& ) % - + % - ) % '&% & % ' $ + $ '&%/& % % 9slurry: % '$' '&%< %

-$ < % (& -&%( )

&% % (&)% $ (& (&%( , &(+ % ' ( $'& % ) % %( ) &% & )) % ( -$% < % &% + $ ) % &%& $ $ ( $), &%; %) % ) ) , & $% (&( , ( )( , % -$ &/ & & + % , &(+ % ' ( $ % ) % %( ) )&'& % & ) % '&%& % % &% % ) % ) ' &- $ % + %< & '$;$

2.3. Jenis Biodigester

& $ $+ % ;&%$ -$ $ & (& $ & $) % &% % )&- ( + % % )& ' % '& -$ < % 5 7$% % $ $ & $ ) % ( ) $, -$ $ & (& $-& ) % &%; $ 9 &, #224:

: Fixed dome . $ $ & (& $%$ & $ $)$ @ & (&( ' &+$% ' ) $ ) % &%$% ) () % (&) % % & /( 9-$ $ & (& : &% $( ,

) % ( ) $ $%$ < % (& -&%( ) ) % & & $ $ ) % )& '&% ' $ & )(


(18)

= #: Floating dome . ($'& $%$ (& ' ( - $ % ' ) % ( ) $ & )( < %

-$ -& & ) %( ) &%<& $) % &% % )&% $) % (&) % % & )( & & ) % - $ % & )( $%$ ; &%; $ ( % (& + $ $%< ' ) $

& )( -$ & )( ;&%$ $%$, '&% ' -& ( )& ( % &% % & )( (& &- (

$ & $ $ % - + % - ) & )( -$ , -$ $ & (& $-& ) % &%; $

Bak (batch) . ($'& $%$, - + % - ) & )( $(& ' () % $ ? + 9 % (& (&%( : $ ? +$% & & $%< ' & $ & ($ %<

$ % ) % ' ( + ' &) '& $ &% %( ) &% &( + $ ' (&% $ $ $ - + %$)

Mengalir (continuous) . %( ) ($'& $%$, $ % - + % - ) ) % & $ )& ' & % ? )( (& (&%( - + % - ) & & )(

$ &- ( ? )( &(&% $ +$ $) 9hydraulic retention time5 :

& &%( $ & $ ( ( &( ) '&%& ' ( % -$ $ & (& , $-& ) % &%; $

o Seluruh biodigester di permukaan tanah . $ %< -& $ ( % .( %

-&) $%< ) ( % + ( ' & & + % ($'& $%$ + @ & < % )&/$ , &+$% ($ ) &%/ ) '$ %( ) )&- ( + % &- + + ( % 9)& :

& & + % $% + )& ' % (& $ < % &% + %( ) &% + % ) $ $ -$ < % $+ $ ) %

o Sebagian tangki biodigester di bawah permukaan tanah . $ %<

-$ $ & (& $%$ (& - ( $ / ' % & &%, ' $ , )& $)$ , % ) ' < % $-&%( ) &'& ($ % % $( ( ' $ ' ( - ; 6 & ( % )$ ' ( $'& -& ( $'& )&/$ & $ &% % )&- ( + % & & + % ' $ (& $%$ + ;$) $(& ' () % ' & + < % & $ $)$ + &% + 9 $% $%:,

$% $% < % $(& $ &+ ' ( - ; & - ( )& - + % $ $ %, &+$% &% + - ( ' & ' ) $


(19)

4

o Seluruh tangki biodigester di bawah permukaan tanah. & $%$ & ' ) %

& < % ' $% ' ' $ % %& $ , $ % & + $% ( $ -$ $ & (& $( % $ ( % + &% % ) % ( ) $ < % '& %&%, < % & - (

+ -$ $ & (& ( -$ % &% ) % '& )& - % % - )(& $ &(+ % &%

2.4. Komponen Biodigester

' %&% ' -$ $ & (& % ( -& @ $ $, (& %( % ' ;&%$ -$ $ & (&

< % $ % ) % &( '$, &/ -$ $ & (& (& $ $ $ ) ' %&%.

) ' %&% ( &- $ -& $) ( 9 &, #224:

: Saluran masuk Slurry (kotoran segar) . % $%$ $ % ) % %( )

& )) % slurry 9/ ' % ) ( % (& % ) % $ : )& & )(

( &%/ ' % $%$ -& 7 % $ %( ) & ) $ ) % ' (&% $ -$ ,

& +) % '&% $ %, & ( &% +$% $ (& -&%( )%< &% ' % '

% )

#: Saluran keluar residu . % $%$ $ % ) % %( ) &% & ) % ) ( %

< % (& + $7& &%( $ &+ - )(& $ % $%$ -&)& ; -& ) % ' $% $' )& &($ - % % (&) % % +$ ( ($) & $ < % )& '& ( ) $ & ' ) % < ) % < % '& ( &(& + ? )( &(&% $ Slurry < %

)& % ( - $) %( ) ' ' ) ) &% &% % % ) % ( $ $ < % ($% $

*: Katup pengaman tekanan (control valve) . ( ' '&% % $%$ $ % ) %

&- $ '&% ( (&) % % -$ $ & (& ( ' '&% % $%$

&% % ) % ' $% $' '$' $ (&) % % % &-$+ ($% $

$ ) $ , ) ) % )& & $ '$' , &+$% (&) % %

-$ $ & (& ) % ( %

8: Sistem pengaduk . &% ) % $ ) ) % &% % -& - $ / , < $(

'&% ) % &) %$ , $ ) $ - ( ( -$ $ & (& , ( $ ) $ %


(20)

0

-& ( ; % %( ) &% % $ '&% &% ' % % &%$% ) () % ' )($7$( -$ $ & (& ) &% ) % $ $ - ( ( < % &

3: Saluran gas . % $%$ $ %) % (& - ( $ - + % ' $ & %( )

&% +$% $ ) $ %( ) '& - ) % ' ( % ) , ' ; % %

'$' -$ $ - % &% % '$' - ; %($) (

1: Tangki penyimpan gas . & ' ( ;&%$ ( % )$ '&%<$ ' % , < $( ( % )$ -& ( &% % %$( & )( 9floating dome: % (& '$ + &% %

& )( 9fixed dome: %( ) ( % )$ (& '$ +, ) % ( ) $ $- ( )+

&+$% ($ ) - / % (&) % % < % (& ' ( ( % )$ & , & ( $ &% ) '$ # & @ %( ) &%/& + ) $

2.5. Manfaat Biogas

%7 ( &%& $ -$ + &- $ '&% %($ - + % - ) )+ %< $%< ) ( % + % $'& % ) % %( ) & ) ) -& , -$ ' ( $ % ) % &- $ '& - % )$( &%& $ $ ( $) $ '$% $( , $ ' & ' ) $ -$ ) % $+ $ ) % $ ) ( % (& % ) < % ' ( % % $'& % ) % &- $ ' ' ) %$) ' ( % %5- $ < '& ( %$ % 9 &' (& &% & ( %$ %, #221:

2.6. Potensi Pengembangan Biogas di Indonesia

(&% $ '&% & - % % $ $ % %& $ $+ / ) ' -& (& &- ( &% $% ( / ) ' - %< )%< ' ' $ '$, )& - % ) , < $( ; ( &) '$, * ; ( &) )& - % 322 $- &) ) ' ( + % #223 &($ ' &) (& % ) '$5)& - ' ( &% + $ ) % J # * -$ '& + $ 9 &' (& &%


(21)

#2

2.7. Potensi Ekonomis Biogas

(&% $ &) % $ $ + % ( -& , + (& &- ( &% $% ( - +? * -$ ' ( $ % ) % &( &% % 2,1# $(& $%< ) ( % + $ '$% $( ' ' ) %$) < % $+ $ ) % $ ' & ' ) $ -$ + (&%(


(22)

#

BAB III PELAKSA AA KEGIATA

3.1. Lokasi, Waktu, dan Objek Kegiatan

& $ ( % '&% - $ % $%$ $ ) ) % $ ' % - % & ! % $ &/ ( % &% &% % - ' (&% % % ' - % $ +$% )( -& #220 -;&) )& $ ( % -& ' ( -$ $ $ - + '$ &%; $ ($'& + $E %( &% % &% % ) % - ; -&) &% % ) ' $( #22 $(&

' $ &% % *=3 $(&

' % - % & ' %< $ + % '& )&- % % &% % &)$( 1 &)( % '& )$ % &)$( 8 &)( '&) '&(& % ) % & ' ) % + ( ' (&% $ & + < % &% ' % '& &) % $ % < ) ( $ ) ' % - %

< $( ($% ) ( )& ; +(& % < ) ( $ ) - % - % $ % ) % )& ( ( & &; +(& 9 :, < $( )& .)& < % (& + ' ( & &% +$ )&- ( + % %< &/ $%$ , (&( '$ -& ' ( & &% +$ )&- ( + % $ ' $) $ %< 9socio psychological needs:, &'& ($ )&- ( + % '&% $ $) %, , $%(& ) $ )& , $%(& ) $ &% % $% ) % % (& ' ( ($% , % ( % ' ( $ & $) ( $%$ & ' ) % ) % $ $ $% ) % % 7$ $) %


(23)

##

(a)


(24)

#*

(c)


(25)

#8

(e)

(f)

Gambar 19 :, 9-:, 9/:, 9 : % $ $ $% ) % % $ $) ' % - %D 9&:, 97: % $ $ $ ' % - %


(26)

#3

3.2. Pembentukan Khalayak Sasaran dan Penyampaian Materi

+ < ) % < % ( (& $ )& $ ( % $%$ + ' ) & $ ) ' % - % (& $ (&%( % '& % % % / '& - ( % -$ $ ' $) % )&' 2 % ) & $ ' % - % &(& + ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % $ ) % ) %, ' ) & $%$ -& (

%( ) & -$% % &%& ) % '&% '$% % )&' & + < ) ( $ ) ' % - %

Gambar 2 &%< ' $ % (& $ )&' & $ ' % - %

3.3. Demonstrasi Pembuatan Biogas 3.3.1. Alat dan Bahan

( < % $ % ) % ' '& - ( % ( -$ + &'& % ) ( ( -&% )& &'& ($, & $% $ ( $), & $% & $% , & ;$ -& $, ' , (+& &(& , &(& %, %& &(& & % ) % - + % < % $ % ) %


(27)

#1 ) % #22 $(& &- %< ) * - +

# $' ) % 2 3 $% &- %< ) # - ( % * $' ) % # $% &- %< ) #2 / 8 ' &- %< ) - + 3 ( ' ) % 2,3 &- %< ) 8 - + 1 & % ) &( &- %< ) - +

= ( -& $ * 32K*2 &- %< ) - + 4 %/$ ) % 1 $(& $

3.3.2. Prosedur Kegiatan

& $) ( $%$ ' & < % + $ ) ) % '& - ( % ( -$ , < $( : & '& $ ') % (& $ , #: & %/ % ) ' %&%.) ' %&%

( -$ < % (& $ $ $ ( - % '&%/& % , ( - % '&%<&) (, ( - % & &%( % ( - % %$, *: & % ) $ ) ' %&% ( -$

&% % ' & '&% & %, '&% & $% % % '&% &/ %


(28)

#=

3.3.3. Pemasangan Reaktor Biogas

& $) ( $%$ + ( + ' % '& % % & )( -$

& - ( % - % & )( , ' %; % L 8 , &- L , , L ,#

# & - ( % &; ( - % ' ($) '&% ' % 9 $ &(& ,# : ' %; % L * , &- L ,#

* ( % '$ 97 & : ? &- %< ) 22 ) % ) %( % & &% ( ) % & ) %%< 9 22 ) %( % & &% L #222 $(& : & $ ' % ? $%$ %( ) & '& /&' ( ' ) $ < % $ ' %( ) $ % ) % 9 $%< ) %:

8 %( ) (& ' ( '&%/ ' % ) ( % 97 & : &% % $ 9 : D - + 9#22 $(& :

3 % %( ) (& ' ( $ ) ( % $ ' & ' ) $ -$

1 < ( - - %( ) ' , ' < & )( % $ % % (& % ) ( $%%<

= & ' % - + % $%%< %( ) ( ' & )( ' < (& +$% $ + ; % ( (& $ < % ; ( + $ (


(29)

#4

Gambar 4 & - ( % - % & )(


(30)

#0

3.3.4. Pengoperasian Reaktor Biogas

& $) ( $%$ + / '&% '& $ % & )( -$

& - ( % / ' % ) ( % (& % ) % $ &% % '& - % $% % 9- + % -$ :

# &% $ $ % - + % -$ )& & )( & $ (& ' ( '&% $ $ % &- %< ) #222 $(& , & %; (%< ) % -& % % ' & ' ) $ -$ $ & )(

* &(& + ) % &-$+ 2 + $ & )( -$ % '&% ' % -$ ) % (& $+ ( &% & - % % &% & ) &% %< -$ < %

$+ $ ) % $ + ' ( $ % ) % &- $ - + % - ) , ) ' -$ ' ( $ '& $) %

8 & &) $ & )( -$ $ < % ) % ' < (& ; $ '&% $ % < % & ' % % < % (& -&%( ) $ - $ % - ? + % $) )& ( , ) ) % ; ' &($ ' '&% $ $ % & )(

3 &% $ $ % - + % -$ & %; (%< ' ( $ ) ) % &($ ' + $, < $( &- %< ) M 82 $(& &($ ' ' $ % & + $ $ '&% + % - + % -$ -& ' & 9 ' : &/ ( ($ ) % )& $ & )(

&($ ' ) $ $ ) ) % '&% $ $ % - + % -$ $ + $ '&% + % - + % -$ (& &- ( ' ( $ % ) % % % &- $ ' ' ) %$), - $) )& % - + ' % )& $%


(31)

*2

Gambar 6 & &%/ ' % ( % & % ) % $


(32)

*

3.3.5. Pengoperasian Kompor Biogas

& $) ( $%$ + / '&% '& $ % ) ' -$

& - ) & $)$( ) % < % ' ) ' 9 & ( )& &-& + )$ $:

# &%< ) % ) &) '$ % ( (&' ( $ ( ( % ) ) '

* ' -$ &% $% $%) % '$ < % &-$+ -& , ) % ' ( $- ) &-$+ -& $, & $)$ % ' &- $)%< '$ ' ( $ &(& & $ &% % )&- ( + % % )&$% $% % )$(


(33)

*#

3.3.6. Pemeliharaan dan Perawatan Reaktor Biogas

& $) ( $%$ + / '& & $+ % % '& ? ( % & )( -$

&% +$% ) % & )( $ % % % ). % ), ( % % ; +$ , ( ' % $ (& % ) < % ' ( & ) & )( &% % / & % & -& $ ( ' ' < $ ($ ) ' ( ) )& $ % & )( # & &% $ $ '&% % &% % $ ' $ '&% + % % -$ ) %

' $ ) % ) &% < % $+ $ ) % ) % (& - % & $ '&% %

Gambar 9 &' &% % &-& ) )& - % &% ' %

* ' -$ & )( ( ' ) &% &%/ % ) &% %< (&( '$ ($ ) &% $ $ '&% ' % , ) & % + $ ) % $ '&% % ' $ & )( , ) &% ' $ < % $ & % ' ( &% + - ( &% $ )& '&% ' % ) ) % + (& &- ( &- $ '&% &/&) % ($%


(34)

** 8 &%/& + $ ) )& & )( &% % &% ( ' (& ' (

'&% $ $ % $ ( ($ ) '&% $ $ % & )(

3 & -& $) % '& -& ( $ ( '&% ' % 9 $ %< &% % ) % .) % -&) : ' < &% ' () % (&) % % $ ( '& ) $ % 1 & -& $+) % ) ' $ ) ( % ( & ) ( ' % $%< )


(35)

*8

BAB IV HASIL DA PEMBAHASA

4.1. Pengujian Alat

&(& + ( $ )$(, ) $ ) ) % '&% ;$ % &% % & ) % ) ( % '$ )& '&%/& % 9*2 ) : % ) % &% + $ ) % F -$ , < % &( &% % 2,1# $(& $%< ) ( % + % &( &% % *,3 ) ) < - ) )& $% ( &( &% % 2,81 ) '$;$ '$ < % $+ $ ) % -& ? % -$ , ($ ) - , % ($ ) &% + $ ) % ;&

4.2. Keunggulan Reaktor Biogas

& $) ( $%$ + -&-& ' )& % % & )( -$ ) + ( %

% ( ) $ & & + % , + % /&' ( '& % %%< 9($ ) ' $ + $:

- (& ; % ) , &)$( ' #,3 ; ( + (& ) '& % % % ( %$( ) ' -$

/ ?&(, &% % ) % (& $ ' ($) )+ &+$% ( + % +$% 1 ( + % + '& ? ( % % '&% % %

& ) $ &( &% % #,3 $(& $%< ) ( % +5+ $, &-$+ $ / ) ' %( ) $; $) % - + % - ) & )

7 &% + $ ) % ) ' 9' ' ) %$): < % % ( - ) $( %< % ' ( % % $ % ) % ' + %5 + - $ < '& ( %$ %


(36)

*3

4.3. Prospek dan Manfaat Teknologi

&% % %< ( -$ $ ) ( % (& % ) $%$, ) $+ ') % ' ( $ %7 () % &+ < ) ( $ '& & % &- $ - + % - % '&% %($ $%< ) ( % + % < % + %< & )$% + $ '$% %( ) - + % - ) & ), ( $%$ ; ' ( $)& - % ) % &%; $ ( '&%& % %

4.4. Hambatan Pelaksanaan Kegiatan Pengabdian

&%/ % & ' - $ $ ? ( < % (& ; $ ' ( % 2# &'(& -& #220 &% )$- () % ?$ < + &/ ( % % &% % &% $ )& ) % &/ 7$ $) % - %< ) & ) % ) - % ;$? , ($ ) (& )&/ $ ' % - %

%< ) '&% ) $ ' % - % < % $+ &% $ ( &% )$- ( -&%/ % $%$, &+$% )& $ ( % '&% - $ % $%$ & ' ( (& ( % '& ) % %%<


(37)

*1 &% % % ) ( % (& % ) &- $ - + % ) % '& - ( % -$ ($ ) & (

& ( $ ) % &'&% +%< &+ < ) ( $ ' % - % $%$ $ &- -) % &+ - < < ) ( < % /&% & % %( ) &% ' ) % ) ( % (& % ) +) % & $% ) $ ) ( % (& % ) $- % -& $( ; % &% $ ) %%< )& $( "$ & %/ &%( ; ) % $ $ $%$ &%<&- -) % $% ) % % &%; $ (& /& % & )$% ($ ) %< %

Gambar 11 % $ $ ( % & % ) < % &%/& $ $% ) % %

4.5. Monitoring dan Evaluasi

%$( $% % &@ $ & ' ) % )& $ ( % %( ) &%$ $ ($% ) ( )&-& + $ % % )&-& %; ( % )& $ ( % '&% - $ % $%$ + ' % &@ $ < % $ ) % ) % %( $%

%$( $% % &% &@ $ ) & '& & ( $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ )& $ ( % ? ? %/ % &% &( + $ ($@ $ '& & ( % '&% &( + % (&%( % -$

- %$( $% % &% &@ $ '& $ ' % )& $ ( % $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ '&% &/&) % (& ' ( '& ($+ %, )& &% ) ' % ( % - + % '

( )& $ ( %, % '&%<& $ % ) +5- + % '& ($+ % < % ) % $ ' $) %


(38)

*= / %$( $% % &% &@ $ ' ( '& ($+ % -& % % , < $( & $' ($ '&% &/&) % )&+ $ % '& & ( % & -& $ ( @ $ )& $ ( % $%$ ' (

$$) ($ &% % - $)

%$( $% % &% &@ $ + $ 9' ): ' / '& ($+ %, < $( &%$ $ + $ )& ; '& & ( -&%( ) ) &%( < % -& $7 ( & - % %


(39)

*4

BAB V KESIMPULA DA SARA

5.1. Kesimpulan

$ )& $ ( % '&% - $ % < % $'& &+ $ %/ % % ( -$ + & -&%( ) %< ( %$( ( -$ &% % -$ < < % $)& ) % &-& ' # 322 222

- &(+ % < % $+ $ ) % & ( + $ 2 2#43 % ' ( $ % ) % %( ) & % ) % ) ' & * ;

/ &/ &) % $ ( -$ $%$ < ) $(& ') %

5.2. Saran

&-& + $ % '& - ( % ( -$ % ( $(&%( ) % &+ '& - % $% % %( ) ( % (& % ) &% % $ &-& $ ) % )&

& )( , % '& - ( %%< ; % % ' $ &% $ )&- / % - ( -$ ' ( $; $) % &- $ '& %7 ( % &%& $ (& % ($7, )

$- ( +) % $ $ $ % ( % 7& (&)% $ )&' < ) ( < % &-$+ $%(&% $7, ) &% -$ < '& - ( %%< / ) ' +


(40)

*0

Daftar Pustaka

$ , N 9#22 :,How to install a polyethylene biogas plant, /&& $% 7 (+& %&( &/( %$/ & $% , 9 +& < $/ ( " & &, "$ &%/& (& , 3.#* /+ #22 :

& & $ +((' 55??? $ % & 5' /&& $% 5$/$- 5$- 5$- %&(5&. & $%

% %$ 9 04 :, Biogas Fertilizer System. Technical Report on a Training Seminar in China, %$(& ($ % %@$ % &%( &, $ -$

+ %$ + % 9#223:, $ -& %& $ (& % ($7, ' & & $ +((' 55??? &%& $ $'$ $

&' (& &% & ( %$ % 9#221:, $ ) + % , $ &)( ( &% + % $ & ( %$ %, $(;&% &% + % % & % $ & ( %$ %

$%($% , , 9#221:, Perancangan Fasilitas Biogas Kandang Terpencar Kelompok Ternak Tani Pandan Mulyo Dukuh 0gentak, ) $' $, %

&)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $( ; + , > < ) ( - $, $E , )) 9#22=:,Teknologi Bioenergi. ) ( & $

%$, $% 9#224:,Rancang Bangun dan Analisa Tekno Ekonomi Alat Biogas dari Kotoran Ternak Skala Rumah Tangga, % &)%$) & $%

%$@& $( ' %

% , 9 04=:, Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, ) (

&(& % ) % %$@& $( ?$; < , ; + %$@& $(< & ,

> < ) (

& 9#224:,Cara Mudah Membuat Digester Biogas

& & $ +((' 55) & 5#2245 52*

?$ &. 9 044:, Biogas Plant Manual Book, - $/ ($ % 7 (+&

& ( /+& O&%( 7P %(?$/) % (&/+% $&% . $% & ( /+& & & /+ 7( 7P &/+%$ /+& O &% -&$( 9 O:

+ , % 9 04=:,Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, %$@& $( ; +


(41)

82 + , % 9 003:,Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio,

%$@& $( ?$; <

+ %, 9#223:,Biogas sumber energi alternative, ' 4 ( & & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 "

&@&%, , & & &%, 9#223:,Reneweble and Sustainable Energy

&@$&? , $ %( $% &% ) /& & % &(- /) , ($/ & $% & & & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 " 5 5 &($ ? %, & ? % 9 001:, Memanfaatkan Kotoran Ternak, &%&- ? <

) (

$ ?$ $ , 9#223:,Menuai Biogas dari Limbah

< ($, 9#221:, Perancangan Awal Instalasi Biogas Pada Kandang Terpencar

Kelompok Ternak Tani Mukti Andhini Dukuh Butuh Prambanan Untuk Skala

Rumah Tangga, ) $' $, % &)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $(

; + , > < ) (

> % , 9 04=:, Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, ) (

&(& % ) % %$@& $( ?$; < , ; + %$@& $(< & ,

> < ) (

> %($ 9#223:, Peternak Buat Biogas dengan Harga Reaktor Biogas Rp 1,5 juta, ' 9 #5245#223:, ) (


(1)

4.3. Prospek dan Manfaat Teknologi

&% % %< ( -$ $ ) ( % (& % ) $%$, ) $+ ') % ' (

$ %7 () % &+ < ) ( $ '& & % &- $ - + % - % '&% %($

$%< ) ( % + % < % + %< & )$% + $ '$% %( ) - + %

- ) & ), ( $%$ ; ' ( $)& - % ) % &%; $ ( '&%& % %

4.4. Hambatan Pelaksanaan Kegiatan Pengabdian

&%/ % & ' - $ $ ? ( < % (& ; $ ' ( % 2# &'(& -& #220 &% )$- () % ?$ < + &/ ( % % &% % &% $ )& ) % &/

7$ $) % - %< ) & ) % ) - % ;$? , ($ ) (& )&/ $ ' % - %

%< ) '&% ) $ ' % - % < % $+ &% $ ( &%

)$- ( -&%/ % $%$, &+$% )& $ ( % '&% - $ % $%$ & ' ( (& ( % '& ) % %%<


(2)

&% % % ) ( % (& % ) &- $ - + % ) % '& - ( % -$ ($ ) & (

& ( $ ) % &'&% +%< &+ < ) ( $ ' % - % $%$

$ &- -) % &+ - < < ) ( < % /&% & % %( ) &% ' ) %

) ( % (& % ) +) % & $% ) $ ) ( % (& % ) $- % -& $( ; %

&% $ ) %%< )& $( "$ & %/ &%( ; ) % $ $ $%$ &%<&- -) % $% ) % % &%; $ (& /& % & )$% ($ ) %< %

Gambar 11 % $ $ ( % & % ) < % &%/& $ $% ) % %

4.5. Monitoring dan Evaluasi

%$( $% % &@ $ & ' ) % )& $ ( % %( ) &%$ $ ($% ) ( )&-& + $ % % )&-& %; ( % )& $ ( % '&% - $ % $%$ + ' % &@ $ < % $ ) % ) %

%( $%

%$( $% % &% &@ $ ) & '& & ( $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ )& $ ( % ? ? %/ % &% &( + $ ($@ $ '& & ( % '&% &( + % (&%( % -$

- %$( $% % &% &@ $ '& $ ' % )& $ ( % $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ '&% &/&) % (& ' ( '& ($+ %, )& &% ) ' % ( % - + % '


(3)

/ %$( $% % &% &@ $ ' ( '& ($+ % -& % % , < $( & $' ($ '&% &/&) % )&+ $ % '& & ( % & -& $ ( @ $ )& $ ( % $%$ ' (

$$) ($ &% % - $)

%$( $% % &% &@ $ + $ 9' ): ' / '& ($+ %, < $( &%$ $ + $ )& ; '& & ( -&%( ) ) &%( < % -& $7 ( & - % %


(4)

BAB V KESIMPULA DA SARA

5.1. Kesimpulan

$ )& $ ( % '&% - $ % < % $'& &+ $ %/ % % ( -$ + & -&%( ) %< ( %$( ( -$ &% % -$ < < % $)& ) % &-& ' # 322 222

- &(+ % < % $+ $ ) % & ( + $ 2 2#43 % ' (

$ % ) % %( ) & % ) % ) ' & * ;

/ &/ &) % $ ( -$ $%$ < ) $(& ') %

5.2. Saran

&-& + $ % '& - ( % ( -$ % ( $(&%( ) % &+

'& - % $% % %( ) ( % (& % ) &% % $ &-& $ ) % )&

& )( , % '& - ( %%< ; % % ' $ &% $ )&- / %

- ( -$ ' ( $; $) % &- $ '& %7 ( % &%& $ (& % ($7, )

$- ( +) % $ $ $ % ( % 7& (&)% $ )&' < ) ( < % &-$+ $%(&% $7, ) &% -$ < '& - ( %%< / ) ' +


(5)

Daftar Pustaka

$ , N 9#22 :,How to install a polyethylene biogas plant, /&& $% 7 (+& %&( &/( %$/ & $% , 9 +& < $/ ( " & &, "$ &%/& (& ,

3.#* /+ #22 :

& & $ +((' 55??? $ % & 5' /&& $% 5$/$- 5$- 5$- %&(5&. & $%

% %$ 9 04 :, Biogas Fertilizer System. Technical Report on a Training

Seminar in China, %$(& ($ % %@$ % &%( &, $ -$

+ %$ + % 9#223:, $ -& %& $ (& % ($7, '

& & $ +((' 55??? &%& $ $'$ $

&' (& &% & ( %$ % 9#221:, $ ) + % , $ &)( (

&% + % $ & ( %$ %, $(;&% &% + % % & % $

& ( %$ %

$%($% , , 9#221:, Perancangan Fasilitas Biogas Kandang Terpencar

Kelompok Ternak Tani Pandan Mulyo Dukuh 0gentak, ) $' $, %

&)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $( ; + , > < ) (

- $, $E , )) 9#22=:,Teknologi Bioenergi. ) ( & $

%$, $% 9#224:,Rancang Bangun dan Analisa Tekno Ekonomi Alat Biogas

dari Kotoran Ternak Skala Rumah Tangga, % &)%$) & $%

%$@& $( ' %

% , 9 04=:, Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, ) (

&(& % ) % %$@& $( ?$; < , ; + %$@& $(< & ,

> < ) (

& 9#224:,Cara Mudah Membuat Digester Biogas & & $ +((' 55) & 5#2245 52*

?$ &. 9 044:, Biogas Plant Manual Book, - $/ ($ % 7 (+&

& ( /+& O&%( 7P %(?$/) % (&/+% $&% . $% & ( /+& & & /+ 7( 7P &/+%$ /+& O &% -&$( 9 O:

+ , % 9 04=:,Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio,


(6)

+ , % 9 003:,Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, %$@& $( ?$; <

+ %, 9#223:,Biogas sumber energi alternative, ' 4 (

& & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 "

&@&%, , & & &%, 9#223:,Reneweble and Sustainable Energy &@$&? , $ %( $% &% ) /& & % &(- /) , ($/ & $% &

& & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 " 5 5

&($ ? %, & ? % 9 001:, Memanfaatkan Kotoran Ternak, &%&- ? < ) (

$ ?$ $ , 9#223:,Menuai Biogas dari Limbah

< ($, 9#221:, Perancangan Awal Instalasi Biogas Pada Kandang Terpencar

Kelompok Ternak Tani Mukti Andhini Dukuh Butuh Prambanan Untuk Skala

Rumah Tangga, ) $' $, % &)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $(

; + , > < ) (

> % , 9 04=:, Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, ) (

&(& % ) % %$@& $( ?$; < , ; + %$@& $(< & ,

> < ) (

> %($ 9#223:, Peternak Buat Biogas dengan Harga Reaktor Biogas Rp 1,5 juta,