Migrasi Langsung dan Bertahap, Keuntungan dan Kerugian (Studi Kasus Kelurahan Bukti Duri, Kecamatan Tebet, Jakarta Selatan dan Kelurahan Sukasari, Kecamatan Tanggerang, Kota Administratif Tanggerang)

MlGRASl LANGSUgG DAN BEWTAMAP,
KEUNTUHGAN DAN KERUGtWN
(Studi kasus Kelurahan Bukit Duri. Kecamatan Tebet.
Jakarta Seiatan dan Kelurahan Sukasari, Kecamatan
Tanggerang. Kota Administratif Tsnggerang)

JURUSAN ILNIU-ILMU SOSIAL EKO NOMl PERTANIAN
FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR

19 9 0

RINGKASAN

Pertumbuhan a n g k a t a n k e r j a yang t i n g g i d i d e s a dengan l a p a n g a n
k e r j a yang r e l a t i f

t e t a p membuat p e r e k o n o m i a n d e s a m e n j a d i l a m b a t .

M a s u k n y a t e k n o l o g i k e d e s a membuat t e n a g a k e r j a d e s a t e r g e s e r d a r i
pertanian


s e k t o r

keluar

pertanian.

Ketidak

siapan

sektor

non

p e r t a n i a n d e s a d a l a m menampung k e l e b i h a n a n g k a t a n k e r j a m e n y e b a b k a n
penduduk

desa


keluarganya.
: U s i a muda,

berlahan
telah

harus

bermigrasi

Miqran d a l a m p r a k t e k

untuk

mempertahankan

kehidupan

l a p a n g i n i rnempunyai c i r i - c i r i


s e b a g i a n b e s a r t e l a h m e n i k a h d a n mempunyai t a n g g u n g a n ,

sempit,

tinqgal

pekerjaan

di

lokasi

di
1-5

tempat

asal

tahun.


bertani

Migran

dan

ini

rata-rata

berasal

dari

p r o p i n s i yang add d i p u l a u Jawa.
Migran pindah k e k o t a karena f a k t o r pendorong, f a k t o r p e n a r i k
dan

faktor


pribadi.

Faktor

pendorongnya

adalah

kondisi

sosial

e k o n o m i d e s a yang t e r l i h a t d a r i t i n g k a t p e n d a p a t a n cPrta k e s u l i t a n
mencari

kerja d i desa.

karena


masalah

keluarga,

melanjutkan pendidikan.
yang

S e l a i n doronqan ekonomi a l a s a n p i n d a h j u g a

l u a s terbuka,

ingin

keramaian dan f a s i l i t a s h i b u r a n ,

dan

dan

ingin


transportasi

J a r a k yang d e k a t d a n budaya y a n g m i r i p

j u g a merupakan f a k t o r p e n a r i k .
pendidikan

pengalaman

F a k t o r penariknya a d a l a h kesempatan k e r j a

serta f a s i l i t a s komunikasi.

tingkat

cari

Sedang f a k t o r p r i b a d i a d a l a h U s i a ,


s t a t u s perkawlnan.

BudayajiFga-mengambil

p e r a n d i s i n i y a i t u pengambilan keputusan p i n d a h bersama k e l u a r g a ,

.(ueqrrodoA$aw eqoy
_ELwWqnJJaaq3rruUTTIeu

.xjea

y r e q y T q a 1 TAaqew

'qepeq:

yrqaT

eAuuryqeq

TSTPUO~


uey6ueqwns:p

ynqun

ureras

e6nf

ynqun

u e y e u n 6 ~ p 6ueA

uewTAyy

u r w e r u a w wnraq
-erheqeq 6 u e ~ o

Twouoya l e y w e [ e p u e q e y h u y u a d e q e A u ~ a 1


q e d w a q u e y ~ e q ~ aude p u e ~ e cueqenqwad

ynqun

ue6unqunay

e s a p ) 11 a d q u e ~ 6 y wq a r o u e y e s e A r p

6ueA u e ~ 6 ~eMyeq
w
qeyyIiaL

e A e 2 a s

u e y r p e r u a w n r e r a s yep:$

-

e6Aenray


6uen

uep

u e - 1 6 ~Tpeqr-rd
~

' u e s e T y ~ a d u e p yewnA

6undwey

ay

6uen

. U ~ A ~ T W
ueeAaqyerasay

y q ~ a d a s[ e ~ s o s

uewTAr6uad

eAuqey6uyuaw

ue6uyquaday

' q e ~ e s y faqwaw
e d n ~ a q eAuuyer
Anyn

yo103

nqes

y e l e s ueyedndaw ( e s a p ~ p q e e s u e y 6 u ~ p u e q ~ u
p e) q e d e p u a d e A u q e y 6 u ~ u a w
r q ~ a d a s TAaqew

u e ~ 6 r w qedep

e A e 3 a s

yp

6ueA

ue6unqunay

- y e M e s s n ~ n 6 u a wuy6uy u e p T e n s a s 6ueA

[ese qedwa? a y b u e r n d

u e e r ~ a y a dz e d e p w n r a q ' u e s o q q e p n s : u e s e { e A a q
u ~ 6 u : 6ueA 1 1 1 u e p

11 ' 1 a d r q u e A 6 ~ w

- (111

ad??

ueA6:w

yperuaw)

u e q r r o d o ~ q a wa y yepUTd u ~ 6 u1 a
~ d y q ueA6yw e ~ n dq n q a s d a q l e y e u a A e y
- , , q u a 6 e , , u e ~ a deAuAesaq u e p u e w e r h u a d ~ o q y e +e u a A e y e A u u e y q r 1 n A u a w
depeyAaq a h y h A n s q e d e p y T q a 1 111 ad:?

u ~ y 6 u n w 6ueA r e y - l e y
eAu?q~u
eqoy

-

.ueqy I n s a y

twere6uaw y e p r q

ueqy{odo~$awezoy

-

e66ueqaq

e s a p ) 1 1 1 a d ~ l' e y e s n u e u e w e a y u e p u e 6 u e n a y ' e s e y e q

6ueA y e d n q e d e p u a w y e r e p e e A u u e ? r ~ n s a y ( u e q r r o d o ~ 2 a we q o y
11 a d ~ q6 u e p a s
eqoy

-

esap)

'ue6uenay

I

ad:&

y e r e s e w y e l e p e Aesaq

u e - 1 6 ~ y~ d e p e y r p

6ueA

uer6eqas

u e ~ 6 ~ w

'yensas

-

esap)

(e66ueqaq

uerl.rrnsa>(
- e p u n S u e p eMep

eAepnq T J T u~ e y e d n d a w

TUI

. U ~ ~ U O ~ U I O
l uJe w a q

ue6uap e2oy a y 6 u e ~ e p

Jika pembangunan metropolitan yang pesat tidak dibarengi oleh
percepatan pembangunan kota lainnya maka kota metropolitan akan
menjadi rawan karena tingginya j u m l a h penduduk dan besarnya arus
migrasi (terutama tipe 11).

Besarnya arus migrasi tipe I 1 ini

disebabkan oleh keinginan yang c e p a t untuk memperoleh keuntungan
d i kota metropolitan.

Padahal menjadi migran tipe 111

(pernah

bermigrasi k e kota tetangga sebelum k e metropolitan) j a u h lebih
kecil

resikonya

Metropolitan).

di

banding

migran

tipe

I1

(desa

langsung

P E R N Y A T A A N

DENGAN I N 1 SAYA MENYATAKAN BAHWA KARYA I L M I A H I N 1 BENAR-BENAR
H A S I L KARYA S E N D I R I YANG BELUM PERNAH D I A J U K A N SEBAGAI KARYA I L M I A H
P A D A PERGURUbN T I N G G I A T A U LEWBAGA MANAPUN.

Bogor,

J a n u a r i 1991

MlGRASl LANGSUgG DAN BEWTAMAP,
KEUNTUHGAN DAN KERUGtWN
(Studi kasus Kelurahan Bukit Duri. Kecamatan Tebet.
Jakarta Seiatan dan Kelurahan Sukasari, Kecamatan
Tanggerang. Kota Administratif Tsnggerang)

JURUSAN ILNIU-ILMU SOSIAL EKO NOMl PERTANIAN
FAKULTAS PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR

19 9 0

RINGKASAN

Pertumbuhan a n g k a t a n k e r j a yang t i n g g i d i d e s a dengan l a p a n g a n
k e r j a yang r e l a t i f

t e t a p membuat p e r e k o n o m i a n d e s a m e n j a d i l a m b a t .

M a s u k n y a t e k n o l o g i k e d e s a membuat t e n a g a k e r j a d e s a t e r g e s e r d a r i
pertanian

s e k t o r

keluar

pertanian.

Ketidak

siapan

sektor

non

p e r t a n i a n d e s a d a l a m menampung k e l e b i h a n a n g k a t a n k e r j a m e n y e b a b k a n
penduduk

desa

keluarganya.
: U s i a muda,

berlahan
telah

harus

bermigrasi

Miqran d a l a m p r a k t e k

untuk

mempertahankan

kehidupan

l a p a n g i n i rnempunyai c i r i - c i r i

s e b a g i a n b e s a r t e l a h m e n i k a h d a n mempunyai t a n g g u n g a n ,

sempit,

tinqgal

pekerjaan

di

lokasi

di
1-5

tempat

asal

tahun.

bertani

Migran

dan

ini

rata-rata

berasal

dari

p r o p i n s i yang add d i p u l a u Jawa.
Migran pindah k e k o t a karena f a k t o r pendorong, f a k t o r p e n a r i k
dan

faktor

pribadi.

Faktor

pendorongnya

adalah

kondisi

sosial

e k o n o m i d e s a yang t e r l i h a t d a r i t i n g k a t p e n d a p a t a n cPrta k e s u l i t a n
mencari

kerja d i desa.

karena

masalah

keluarga,

melanjutkan pendidikan.
yang

S e l a i n doronqan ekonomi a l a s a n p i n d a h j u g a

l u a s terbuka,

ingin

keramaian dan f a s i l i t a s h i b u r a n ,

dan

dan

ingin

transportasi

J a r a k yang d e k a t d a n budaya y a n g m i r i p

j u g a merupakan f a k t o r p e n a r i k .
pendidikan

pengalaman

F a k t o r penariknya a d a l a h kesempatan k e r j a

serta f a s i l i t a s komunikasi.

tingkat

cari

Sedang f a k t o r p r i b a d i a d a l a h U s i a ,

s t a t u s perkawlnan.

BudayajiFga-mengambil

p e r a n d i s i n i y a i t u pengambilan keputusan p i n d a h bersama k e l u a r g a ,

.(ueqrrodoA$aw eqoy
_ELwWqnJJaaq3rruUTTIeu

.xjea

y r e q y T q a 1 TAaqew

'qepeq:

yrqaT

eAuuryqeq

TSTPUO~

uey6ueqwns:p

ynqun

ureras

e6nf

ynqun

u e y e u n 6 ~ p 6ueA

uewTAyy

u r w e r u a w wnraq
-erheqeq 6 u e ~ o

Twouoya l e y w e [ e p u e q e y h u y u a d e q e A u ~ a 1

q e d w a q u e y ~ e q ~ aude p u e ~ e cueqenqwad

ynqun

ue6unqunay

e s a p ) 11 a d q u e ~ 6 y wq a r o u e y e s e A r p

6ueA u e ~ 6 ~eMyeq
w
qeyyIiaL

e A e 2 a s

u e y r p e r u a w n r e r a s yep:$

-

e6Aenray

6uen

uep

u e - 1 6 ~Tpeqr-rd
~

' u e s e T y ~ a d u e p yewnA

6undwey

ay

6uen

. U ~ A ~ T W
ueeAaqyerasay

y q ~ a d a s[ e ~ s o s

uewTAr6uad

eAuqey6uyuaw

ue6uyquaday

' q e ~ e s y faqwaw
e d n ~ a q eAuuyer
Anyn

yo103

nqes

y e l e s ueyedndaw ( e s a p ~ p q e e s u e y 6 u ~ p u e q ~ u
p e) q e d e p u a d e A u q e y 6 u ~ u a w
r q ~ a d a s TAaqew

u e ~ 6 r w qedep

e A e 3 a s

yp

6ueA

ue6unqunay

- y e M e s s n ~ n 6 u a wuy6uy u e p T e n s a s 6ueA

[ese qedwa? a y b u e r n d

u e e r ~ a y a dz e d e p w n r a q ' u e s o q q e p n s : u e s e { e A a q
u ~ 6 u : 6ueA 1 1 1 u e p

11 ' 1 a d r q u e A 6 ~ w

- (111

ad??

ueA6:w

yperuaw)

u e q r r o d o ~ q a wa y yepUTd u ~ 6 u1 a
~ d y q ueA6yw e ~ n dq n q a s d a q l e y e u a A e y
- , , q u a 6 e , , u e ~ a deAuAesaq u e p u e w e r h u a d ~ o q y e +e u a A e y e A u u e y q r 1 n A u a w
depeyAaq a h y h A n s q e d e p y T q a 1 111 ad:?

u ~ y 6 u n w 6ueA r e y - l e y
eAu?q~u
eqoy

-

.ueqy I n s a y

twere6uaw y e p r q

ueqy{odo~$awezoy

-

e66ueqaq

e s a p ) 1 1 1 a d ~ l' e y e s n u e u e w e a y u e p u e 6 u e n a y ' e s e y e q

6ueA y e d n q e d e p u a w y e r e p e e A u u e ? r ~ n s a y ( u e q r r o d o ~ 2 a we q o y
11 a d ~ q6 u e p a s
eqoy

-

esap)

'ue6uenay

I

ad:&

y e r e s e w y e l e p e Aesaq

u e - 1 6 ~ y~ d e p e y r p

6ueA

uer6eqas

u e ~ 6 ~ w

'yensas

-

esap)

(e66ueqaq

uerl.rrnsa>(
- e p u n S u e p eMep

eAepnq T J T u~ e y e d n d a w

TUI

. U ~ ~ U O ~ U I O
l uJe w a q

ue6uap e2oy a y 6 u e ~ e p

Jika pembangunan metropolitan yang pesat tidak dibarengi oleh
percepatan pembangunan kota lainnya maka kota metropolitan akan
menjadi rawan karena tingginya j u m l a h penduduk dan besarnya arus
migrasi (terutama tipe 11).

Besarnya arus migrasi tipe I 1 ini

disebabkan oleh keinginan yang c e p a t untuk memperoleh keuntungan
d i kota metropolitan.

Padahal menjadi migran tipe 111

(pernah

bermigrasi k e kota tetangga sebelum k e metropolitan) j a u h lebih
kecil

resikonya

Metropolitan).

di

banding

migran

tipe

I1

(desa

langsung

P E R N Y A T A A N

DENGAN I N 1 SAYA MENYATAKAN BAHWA KARYA I L M I A H I N 1 BENAR-BENAR
H A S I L KARYA S E N D I R I YANG BELUM PERNAH D I A J U K A N SEBAGAI KARYA I L M I A H
P A D A PERGURUbN T I N G G I A T A U LEWBAGA MANAPUN.

Bogor,

J a n u a r i 1991