TINJAUAN HUKUM TENTANG EKSPLOITASI TANAH LIAT OLEH PENGRAJIN GENTENG DI DESA MOJOTAMPING KECAMATAN BANGIL KABUPATEN DAERAH TINGKAT II MOJOKERTO Repository - UNAIR REPOSITORY

SKRIPSI

  A G U S N U R C H O L I S

  TINJAUAN HUKUM TENTANG EKkPLOITASI

TANAH LIAT OLEH PENGRAJIN GENTENG

DI DESA MOJOTAMPING KECAMATAN

BANG1L KABUPATEN DAERAH TINGKAT II

M O J O K E R T O

  FAKULTAS HUKUM UNIVERSITAS A1RLANGGA S U R A B A Y A

  

1991 TI NJ AUAN HUKUM TENTANG EKSPLOI TASI TANAH LI AT Ol £ H PENGRAJ I N GENTENG DI DESA MOJ OTAMPI NG KECAMATAN BANGSAL KABUPATEN

  DAERAH Tl f &KAT I I MOJ OKERTO

  S K R I P S I

DIAJUKAN UNTUK MEMENUHI TUGAS DAN

MEMENUHI SYARAT-SYARAT UNTUK MENCAPAI

CELAR SARiTANA HUKUM

  O L E H AGUS NURCHOLI S 0 3 8 3 1 1 6 0 6 NGAKAN PUTU MUDERANA, S. H.

  FAKULTAS HUKUM UNI VERSI TAS AI RLANGGA S U R A B A Y A 1 9 9 1 SKRI PSI I NI TELAH DI UJ I P ADA TANGGAL 11 J UNI 1991 P A tflT IA PENCTJI

  t

  K E T U A : R . S . HUTABARAT., S . H . , LLM.

  : S R I H A Y A T I, S . H * , M . S . SEKRETARIS ANGGOTA : 1 . KGAKAN PUTU MtJDERANA, S .H

  

2 . V/ISNU SUSANTO, S . H .

  3. SOEDALHAR, S. H.

  KATA PENGANTAR Pu j i s y u k u r s a y a p a n j a t k a n ke h a d i r a t Al l a h Swt

  . f

  k a r e n a b e r k a t r a h ma t d a n hi da ya hl f ya , s a y a d a p a t ^ n wu y e l e s a i - k a n s k r i p s i y a n g b e r j u d u l n Ti n j a u a n Hu k u m Te n t a n g Ek s p l o i - t a s i Ta n a h Ma t Ol e h Pe n g r a j i n Ge n t e n g d i De s a Mo j o t a mp i n g Ke c a r oa t a n Ba n g s a l Ka bupa t e . n Da e u' a h Ti hgkat I I Mo j o k e r t o % wa l a u p u n u n t u k i n i t i d a k s e d i k i t h a mb a t a n d a n k e s u k a r a n y a n g s a y a h a d a p i * Be r k a t r i d l o Ny a j u a l a h p a d a a k h i r n y a s a y a d a p a t me n y e l e s a i k a n p e n u l i s a n s k r i p s i i n i de nga n. ba i k.

  De n g a n s e l e s a i n y a p e n u l i s a n s kr i p s i i ni , s a y a me n y a m- p a i k a n u c a p a n t e r i ma k a s i h y a n g s e b e s a r - b e s a r n y a k e p a d a : 1* Ba p a k Bo f . Su ma r t o Da n u s u g o n d o , MPH, Dr , PH. Pe r a ba nt u

  t

  Re k t o r I Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a , y a n g t e l a h me mb e r i k a n p e r s e t u j u a n i j i n p e n e l i t i a n g u n a k e l e n g k a p a n d a t a d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i i ni ;

  2. Ba p a k Dr . Ph i l i p u s Ma n d i r i Ha d j o n , S . H. , Pe mb a n t u De k a n I Fa k u l t a s Hu k u m Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a , y a n g t e l a h me mb e r ! - k a n i j i n u n t u k me n g a d a k a n p e n e l i t i a n g u n a k e l e n g k a p a n d a t a d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i i ni ;

  3. Ba p a k P r o f . Dr . R. So e t o j o Pr a wi r oha r a i d^ oyo, S. H . t s e l a k u Ke t u a J u r u s a n Hu k u m Pe r d a t a ;

  4. Ba p a k Ng a k a n Pu t u Mu d e r a n a , S. f f . ( y a n g t e l a h b e r s e d i a me mb i mb i n g p e n u l i s a n s k r i p s i i ni ;

  5. Ba p a k Ma l i k i , S . H. f d a r i Ka f i t or Ba d a n Pe r t a n a h a n f t as i o- na l Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g k a t I I Mo j o k e r t o ;

  6. r b u R. S. Hu t a b a r a t , S. H. , LI i M, I b u Si Ki Ha y a t i , S . £ . t H. S Ba p a k Wi s n u Su s a n t o , S . H. , Ba p a k So e d a l h a r , S * H* t

  Ba p a k Ng a k a n P u t u Mu d e r a n a , S. H. , y a n g t e l a h me n g u j i s k r i p s i i ni ;

  7. Ba p a k , 3i >& d a n s a u d a r a - s a u d a r a t e r c i n t a y a n g t e l a h i kut • r a e r a be r i ka n- ba nt ua n h i n g g a t e r s e l e s a i k a n n y a s k r i p s i i ni .

  8* Se mu a p i h a k y a n g t e l a h me mb e r i k a n b a n t u a n n y a t a n p a p a mr i h , s a y a s a mp a i k a n t e r i ma k a s i h y a n g s e t i n g g i - t i n g - gi nya .

  Ak h i r n y a , s ef t i oga' budi b a i k s e mua p i h a k y a n g t e l a h, s a y a s e but d i a t a s , me n d a p a t b a l a s a n d a r i Al l a h s wt , d a n d e n g a n k e r e n d a h a n h a t i s a ya p e r s e mb a h k a n t u l i s a n s a y a i ni k e p a d a a l ma ma t e r ’ t e r c i n t a , Un i v e r s i t a s Ai e l a n g g a , de r i gan f i a r a pa n s e mo g a t u l i s a n y a n g s e d e r h a n a i n i d a p a t b e r ma n f a a t b a g i p e n g e mb a n g a n h u k u m k h u s u s n y a h u k u m a g r a r i a . At ni en.

  Su r a b a y a , J u n i 1991 Pe n u l i s

  

DAFTAR I S I

  KATA P E NGANT AR. . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ha l a ms n DAFTAR I SI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  BAB, I . P ENDAHULUAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

  1

  1 Pe r ma s a l a h a n ; La t a r b e l a k a n g d a n Ru mu s a n n y a . . .

  .

  2. Pe r i j e l a s a n J u d u l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3. Al a s a n Pe mi l i h a n J u d u l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . t

  8

  4. Tu j u p n P e n u l i s a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

  5. Me t o d o l o g i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 a* Pe n d e k a t a n Ma s a l a h .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 b . *Su mb e r Da t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

  Pr o s e d u r Pe n g u mp u l a n d a n Be n g o l a h a n - Dat a. . . 11

Ci

  d. An a l i s i s D a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 6. Pe r t a n g g u n g - ; j a wa b a n Si s t e ma t i k a . . . . . . . . . . . . ..

  12 BAB. I I HAK MI LI K A? AS TANAH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  15 1. Ti mb u l n y a Ha k Mi l i k At a s T a n a h . . . . . . . . . . . . . .

  15 2. Ha k Mi l i k At a s Ta n a h Me n u r u t Hu k u m Ad a t . . . .

  17 3. Ha k Mi l i k At a s Ta n a h Me n u r u t UHP A. . . . . . . . . . .

  22 BAB

  I I I EKSPLOI TASI TANAH L I A T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • •

  27

  1. Ti mb u l n y a Ek s p l o i t a s i Ta n a h Li a t . . . . . . . . . . . . 2 7

  2. Ek s p l o i t a s i Ta n a h Li a t p a d a Ta n a h Mi l i k . . . . . 30

  3. Ke d u d u k a n Yu r i d i s Ek s p l o i t a s i Ta n a h Li a t

  35 BAB I V BAB V.

  TI NJ ATTAN HUKUM TERHADAP ELKSPLOI TASI TANAH LI AT DI DESA MOJ OTAKPI NG, K E C AMAM BANGSAL, KABUPATEN DAERAH TI HGKAT I I KOJ OKERTO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  43 1. Ha k Ek s p l o i t a s i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  43

  2. Ke wa j i b a n Pe n g u s a h a t e r h a d a p Ta n a h Be k a s Pe n a m- b a n g a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  49 / 3. Fe mb a h a s a n d a n P e n y e l e s a i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  51 PENUTTJ P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  54 1. Ke s i mp u l a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  54 2. S a r a n - s a r a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  54 BACAAI 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; v . . . . . . . . . * * - 56 Pi. * S

  L,

  K BAB . I

  

PENDifflDIiUAlff

1• Pe r ma s a l a h a n : La t a r Be l a k a n g d a n Ru mu s a n n y a.

  Ta n a h me mp u n y a i a r t i d a n p e r a n a n y a n g s a n g a t p e n t l n g b a g i ma n u s i a . Da l a m k e h i d u p a n n y a , ma n u s i a t i d a k d a p a t d i l e - p a s k a n dar i ! : - ' k e t e r k a i t a n n y a d e n g a n t a n a h ; Se b a g i a n b e s a r ke b u t u h a n h i d u p ma n u s i a b e r g a n t u n g p a d a t a na h.

  Ag a ma me n g a j a r k a n , b a h wa ma n u s i a d i c i p t a k a n d a r i t a ­ n a h k e mu d i a n d i j a d i k a n ma n u s i a I t u s e b a g a i k h a l i f a h d i . b u mi d a n ke d a l a m t a n a h p u l a ma n u s i a a k a n k e mb a l i j i ka me n i n g g a l d u n i a na nt i , Da r i r s e j a r a h p e r a d a b a n n y a , da p a t d i s i ma k p e r - k e mb a n g a n b u d a y a ma n u s i a d a l a m me mp e r t a h a n k a n h i d u p n y a *

  Ke l o mp o k - k e l o mp o k ma n u s i a me l a k u k a n p e r p i n d a h a n d a r i s a t u t e mp a t ke t e mp a t y a n g l a i n u n t u k r aencar i t a n a h y a n g s u b u r a g a r d a p a t d i j a d i k a n l a h a n p e r t a n i a n y a n g me n g h a s i l k a n b a - h a n ma k a n a n , Ha l i n i b e r l a n g s u n g ci i kup l a ma d a n j i ka t a n a h s u d a h b e r k u r a n g k e s u b u r a n n y a ma k a k e l o mp o k t e r s e b u t p i n d a h ke t e mp a t l a i n y a n g l e b i h s u b u r t a n a h n y a .

  DI d a l a m h u k u m Ada t a n t a r a ma s y a r a k a t h u k u m s e b a g a i s a t u k e s a t u a n d e n g a n t a n a h y a n g d i d u d u k i n y a t e r d a p a t s u a t u ^ b u n g a n y a n g e r a t s e ka l i . Hu b u n g a n i t u b e r s i f a t Re l i g l u s

  4. '

  ma g i s . Ta n a h a d a l a h t e mp a t ma n u s i a d i l a h i r k a n , h i d u p d a n b e r k e mb a n g , me n c a r i ma k a n s e r t a t e mp a t ma n u s i a di ke b u mi k a n , Si s i l a i n a r t i p a n t i n g t a n a h a d a l a h b a h wa t a n a h me m- p u n y a i n i l a i e k o n o mi s y a n g s a n g a t b e s a r , k a r e n a t a n a h me m~

  1:

  2 b e r i k a n J a mi n a n f r i dup b a g i ma n u s i a b a i k s e k a r a n g ma u p u n y a n g a k a n da t a n g . Ta n a h d a p a t d i p a n d a n g s e b a g a i s u a t u h a r t a y a n g b e r s i f a t p e r ma n e n k a r e n a t a n a h me mb e r i k a n j ar oi nan y a n g ma n - t a p s e b a g a i c a d a n g a n ma s a d e p a n . 1

  Se l a i n i t u t a n a h j uga me mp u n y a i a s p e k s o s i a l r k u l t u r i l d a n p s y c h o l o g i s , Ka t e n a i t u p e n a n g a n a n t e r h a d a p ma s a l a h p e r t a - n a h a n t i d a k l a h me n g g u n a k a n p r i n s i p h u k u m s e ma t a t e t a p i h a r u s me mp e r h a t i k a n p u l a a s p e k - a s p e k s os i a l , p o l i t i k , e konoi ni d a n

  Ha n k a mn a s a g a r ma s a l a h p e r t a n a h a n t e r s e b u t t i d a k b e r k e mb a n g d a n me n i mb u l k a n k e r e s a h a n y a n g d a p a t me n g g a n g g u ' s t a b i l i t a s ma s y a r a k a t ;

  Da r i b e r b a g a i p e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n t e r h a d a p ma s a ­ l a h p e r t a n a h a n d i ne ga r a k i t a , d i p e r o l e h d a t a b a h wa p e n g g u - n a a n t a n a h ma s i h b e l u m b e g i t u t e r t i b d a n t e r a r a h s e pe nuhi ^r a . I ni b e r a r t i b a h wa ma s i h b a n y a k p e n g g u n a a n t a n a h y a n g t i d a k s e s u a i d e n g a n f u n g s i d a n p e r u n t u k a n n y a b a i k d i l i h a t d a r i s ka l a n a s i o n a l ma u p u n r e g i o n a l .

  Ea l a nr e r a p e mb a n g u n a n s e k a r a n g i ni , b a n y a k t e r j a d i p e r k e mb a n g a n d i b i d a n g i n d u s t r i y a n g s e k a l i g u s d i i k u t i d e n g a n b e r k u r a n g n y a i af t el i p e r t a n i a n k a r e n a d i j a d i k a n p e n g e mb a n g a n a r e a l i n d u s t r i d a n h a l i ni me n j a d i k a n f u n g s i t a t a g u n a t a n a h s a n g s t pe n t i n g . Ta npa t a t a g u n a t a n a h y a n g b a i k a k a n . ' ni ehd6- ' t a n g k a n b a n y a k p e r ma s a l a h a n b a h k a n r a e n i r a b u l k a n k e r i i s a k a n t a t a s u s u n a n t a na h.

  • ________ ______ . _ . . — .. — . _■

  Ab d u r r a h ma n J t e be r a na As t i ek Te n t a n g Ag r a r i a . Al u mn i , * Ba n d u n g , 1980, h. .

  1 Pe n g g u n a a n t a n a h h a r u s s e l a r a a d e n g a n p o l a y a n g a da p a d a r e n c a n a t a t a g u n a t a n a h a g a r ma n f a a t y a n g o p t i ma l d a p a t d i ~ c a p a i t a n p a me r u s a k s e r t a me n g u r a n g i k e s u b u r a n t a na h.

  Be r b i c a r a ma s a l a f r t a n a h d a l a m h u b u n g a n n y a d e n g a n k e b u ­ t u h a n Hi d u p ma n u s i a , t par i l ah t i n j a u a n k i t a a r a h k a n k e p a d a ma - s y a r a k a t p e d e s a a n , I n d o n e s i a y a n g s e b a g i a n b e s a r p e n d u d u k n y a b e r t e mp a t t i n g g a l d i p e d e s a a n d a n b e r t a n i a d a l a h ma t a p e n c a - ha r i a a nj i ya

  f

  s u d a h b a r a n g t e n t u r a a s a l a h p e r t a n a h a n me r u p a k a n s u a t u h a l y a n g k o mp l e k s . Ke b u t u h a n a k a n t a n a h b a g i ma s y a r k a t p e d e s a a n me n i n g k a t s e i r i n g d e n g a n me n i n g k a t n y a j ' unr l ah p e n d u - d u k s e d a n g l u a s t a n a h u n t u k p e r t a n i a n s e ma k i n l a ma b e r k u r a n g a k i b a t b e r k e mb a n g n y a a r e a l t a n a h u n t u k s e k t o r i n d u s t r i , Ha l i n i d a p a t me n y e b a b k a n b e r a l i h n y a p e n g g u n a a n t a n a h y a n g me s t i nya u n t u k p e r t a n i a n t e t a p i k a r e n a h a s i l y a n g di per ol ' ef t d a r i p e r t a n i a n me n j a d i b e r k u r a n g ma k a p e n g g u n a a n t a n a h i t u d i a l i h k a n k e b i d a n g l a i n mi s a l n y a l a h a n y a n g me n g a n d u n g U t a n a h l i a t ma k a t a n a h l i a t n y a d i a mb i l u n t u k d i j a d i k a n g e n t e n g a t a u b a t u me r a h,

  Co r a k p e r e k o n o mi a n d i p e d e s a a n t i d a k dapat . di l e pa s ka ' n d a r i k e t e r l i b a t a n t a n a h s e b a g a i l a h a n u n t u k b e r k a r y a . k h u s u s -

  

rj ya b a g i ma s y a r a k a t a gr a r i s . Ta n a h me r u p a k a n k e b u t u h a n v i t a l

  p a r a p e t a n i d a n p e n g r a j i n y a n g me n g g u n a k a n t a n a h l i a t , Ka r e n a i t u k e b i j a k s a n a a n &i . b i d a n g p e r t a n a h a n me r u p a k a n h a l p e n t i n g dal ai f i u s a h a , me n i n g k a t k a n p e r t u mb u h a n e k o n o mi p e d e s a a n s e r t a h a r u s me n c i p t a k a n s u a s a n a e k o n o mi y a n g s e ha t d e n g a n me mp e r - h a t i k a n pe ma i t f a a t a n t a n a h b a g i g e n e r a s i s e l a n j u t n y a .

  4 Sa l a h s a t u ber i t uk u s a h a y a n g d a p a t me n e n t u k a n . c o r a k

  «?

  p e r e k o n o mi a n di p e d e s a a n a d a l a h s e k t o r k e r a j i n a n di b i d a n g i n d u s t r i y a i t u p e mb u a j a n g e n t e n g y a n g s a mp a i s a a t i ni b a h a n

  • b a k u n y a ma s i h me n g g u n a k a n t a n a h l i a t . Di b e b e r a p a „ d a e r a h s e k t o r i n d u s t r i i n i d i g a l a k k a n u n t u k mer aacu p e r t u mb u h a n d a n pe r ke r oba nga n e k o n o mi d i p e d e s a a n s e i r i n g d e n g a n l a j u n y a per n b a n g u n a n n a s i o n a l d i s e g a l a b i d a n g . Nar aun d a l a m me n g g a l a k - k a n k e r a j i n a n i n d u s t r i g e n t e n g i ni a d a s a t u h a l y a n g p e r l u me n d a p a t p e r h a t i a n k h u s u s y a i t u l o k a s i t e mp a t p e n g a mb i l a n b a h a n b a k u y a n g b e r u p a t a n a h l i a t , k a r e n a di t e mp a i i n i l a h s e r l n g me n i mb u l k a n b e r b a g a i p e r ma s a l a h a n s e h u b u n g a n d e n g a n d i l a k u k a n nya p e n g g a l i a n t a n a h y a n g s e r i n g k a l i t a n p a . i -raent r h a t i k a n k e a d a a n l i n g k u n g a n s e k i t a r n y a . Ak i b a t r y a a d a l a h mu n c u l n y a l o b a n g - l o b a n g b e s a r d i b e r b a g a i t e mp a t d a n t e n t u ha l s e ma c a m i ni t i d a k s e d a p d i p a n d a n g b a h k a n j i ka mu s i m h u j a n a k a n t e r j a d i t a n a h l o n g s o r d i s e k i t a r n y a d a n t e n t u s a j a ha l i n i s a n g a t me r u g i k a n o r a n g l a i n. Ke a d a a n s e p e r t i i ni h a r u s

  ♦

  s e g e r a me n d a p a t p e r h a t i a n d a n p e n a n g a n a n y a n g , t e p a t d a n s u n g g u h - s u n g g u h s e ba ga i r a a na t e r c a n t u m di \ da l a nr ; Ke t e . t a pa n Wa j e l i s Pe r mu s y a wa r a t a n Ra k y a t No me r I V / MPR / 1 9 7 8 t e n t a n g Ga r i s - g a r i s Be s a r Ha l u a n Ne g a r a , p a d a a r a h d a n Ke b i j a k s a n a a n

  Pe mb a n g u n a n :

Pe ma n f a a t a n t a n a h h a r u s s u n g g u h - s u n g g u h me mb a n t u me-r

  n i n g k a t k a n ke s e - j a ht e r a a n r a k y a t d a l a m r a n g k a me wu j u d - k a n Ke a d i l a n So s i a l , ma k a d i s a mp i n g me n j a g a k e l e s t a r i a n n y a p e r l u d i l a k s a n a k a n p e n a t a a n k e mj p l i p e n g g u n a a n t a n a h , p e h g u a s a a n d a n p e mi l i k a n t a n a h i ^ Te a m Pe mb i n a a n Pe n a t a r d a n Ba h a n - b a h a n Pe n a t a r a n

  Pe g a wa i Re p u b l i k I n d o n e s i a , Tf nda ng- J J nda m . Pa a a r Pp n ^ h ^ v ^ t p p d a n

  Venp. amal *p

  Pa n c a s i l a da_n ( x a r i g ^ a r i s ,,-Be s a r Ha l u a n Ne ga r a .

  5 Se b a g a i ma n a y a n g t e l a h t e r t u a n g d a l a m Ke t e t a p a n Ma j e l i s Pe r mu s y a wa r a t a n Ra k y a t No me r I V/ MPR/ 1 9 7 8 t e r s e b u t ma k a me me - l i h a r a t a n a h t e r ma s u k me n a mb a h ke s ubur a ni ^ ya s e r t a ; . m^ncf egah' k e r u s a k a n n y a a d a l a h k e wa j i b a n s e t i a p or a ng, b a d a n h u k u m a t a u i n s t a n s i y a n g me mp u n y a i h u b u n g a n d e n g a n t a n a h , 4 e n g a n me r ope r ha t i k a n p i h a k y a n g b e r e k o n o mi l e ma h* . Se h u b u n g a n d e n g a n h a l t e r s e but ma k a t e r h a d a p p e n d a y a g u n a a n t a n a h h e n d a k n y a d i u p a y a k a n me n u r u t p r o g r a m n a s i o n a l y a n g s u d a h . di c a na ngka n^ . . . e e j a k t a h u n 1960 d e n g a n d i u n d a n g k a n n y a Un d a n g - Un d a n g No me r 5 p a d a t a h u n 1960, t a n g g a l 24 Se p t e mb e r 1960 ( LN 1960 No. 104 ) y a n g s e l a n j u t n y a d i s e b u t t Tnda ng- Unda ng Po k o k Ag r a r i a ( UUPA ) .

  Ba h wa p e n d a y a g u n a a n t a n a h d i t u j u k a n u n t u k r oe mbe r i ka n k e s e j a h t e r a a n b a g i uma t ma n u s i a a g a r me mp e r o l e h k e h i d u p a n y a n g l e b i h ba i k . Di s a mp i n g i t u j uga d i wa j i b k a n me n a mb a h k e s u b u r a n d a n me n j a g a k e l e s t a r i a n t a n a h , a g a r t i d a k me r u g i k a n k e p e n t i n g a n o r a n g l a i n, Be r d a s a r k a n p a s a l 33 a y a t 3 TJ nda ng- Unda ng

  Da a a r 1945 d i t e g a s k a n b a h wa : Bu mi d a n a i r d a n k e k a y a a n a l a m y a n g t e r k a n d u n g d i . d a l a m nya d i k u a s a i o l e h n e g a r a d a n d i p e r g u n a k a n u n t u k s e b e s a r b e s a r n y a k e ma k mu r a n r a k y a t . Di s i n i d a p a t d i a mb i l p e n g e r t i a n , b a h wa n e g a r a d a l a m h a l i ni h a n y a me ngua s a i , d a n b u k a n me mi l i k i . Ya n g d i ma k s u d d e n g a n me - n g u a s a i o l e h n e g a r a a d a l a h s e p e r t i y a n g di ' ma ks udka n d a l a m p a s a l 2 a y a t 2 UUPA y a i t u : a. me nga t ui ; d a n r oe nye l e ngga r a ka n p e r u n t u k a n , p e n g g u n a a n p e r s e d i a a n d a n p e me l i h a r a a n b u mi , a i r d a n r u a n g a n g - k a s a t e r s e b u t ;

  b. me n e n t u k a n d a n me n g a t u r h u b u n g a n h u k u m a n t a r a o r a n g o r a n g d e n g a n b u mi , a i r d a n r u a n g a ngka s a ;

  6 c. me ne i i t uka n d a n me n g a t u r h u b u n g a n h u k u m a n t a r a o r a n g o r a n g d a n p e r b u s t a n h u k u m y a n g me n g e n a i b u mi , . a i r d a n r u a n g a n g k a s a ^ ;

  At a s d a s a r h a k me n g u a s a i i n i l a h k e mu d i a n l a h i r h a k - h a k a t a s t a n a h s e p e r t i y a n g d i a t u r d a l a m p a s a l 16 UUPA.

  Da r i b e r b a g a i ma c a m p e n g g u n a a n d a n p e ma n f a a t a n t a n a h k i t a me n g e n a i s a l a h s a t u b e n t u k p e ma n f a a t a n t a n a h yai ' t u e k s

  > p l o l t a s i t a n a h l i a t g e b a g a i b a h a n b a k u p e mb u a t a n ge nt e ng.

  Ek s p l o i t a s i t a n a h l i a t s u d a h l a ma k i t a k e n a l y a i t u s e b a g a i t a h a p p e r t a ma d a r i r a n g k a i a n p r o s e s ’ i n d u s t r i p e mb u a t a n ge n - t e- ng. Ke g i a t a n s e p e r t i i n i b a n y a k k i t a j umpa i d i l a k u k a n o l e h ma s y a r a k a t p e d e s a a n y a n g d a e r a h s e k i t a r n y a b a n y a k r a e nga ndung t a n a h l i a t . Ag a r t i d a k me n i mb u l k a n k e r u s a k a n p a d a t a n a h ma k a e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t t e r s e but . h a r u s me nda pa ' t ka n p e n g a t u r a n y a n g d a p a t me n j a mi n ke pa s t i ' a n h u k u m b a i k d e n g a n Un d a n g - Un d a n g ma u p u n d e n g a n p e r a t u r a n y a n g l a i n. Da s a r h u k u m y a n g t e l a h a d a u n t u k me n g a t u r ma s a l a h e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t di n e g a r a k i t a a d a l a h Un d a n g - Un d a n g No me r 11 Ta h u n 1 9 6 7 ( LN- 1 9 6 7 l Nd. 22) * t a n g g a l 2 De s e mb e r 19 6 7 t e n t a n g Ke t e n t u a n Po k o k Pe r t a mb a n g a n . s e l a n j u t n y a d i s e b u t UU 11 - t h 1967.

  Pe r t a mb a n g a n r a k y a t h a r u s d i b i n a d a n d i a r a h k a n - a g a r k e l e s t a r i a n a l a m d a n l i n g k u n g a n t e t a p t e r j a g a d a n t et ' ap me m­ b e r ! ma n f a a t b a g i g e n e r a s i b e r i k u t n y a . Ka r e n a i t u wa j a r j i ka ma s a l a h p e r t a mb a n g a n i ni me n d a p a t s u a t u l a n d a s a n h u k u m y a n g b e n a r - b e n a r me mb e r i k a n k e p a s t i a n h u k u m b a g i p a r a p i h a k . Ak a n t e t a p i ; j i ka k i t a me l i h a t k e n y a t a a n y a n g a da di l a p a n g a n ma k a

  ^ A. P. Pa r l i n d u n g a n , La n d r e f o r m di I n d o n e s i a , Al u n n i Ba n d u n g , 1987, h. 97.

  7 ki ' t a d a ^ a t me n g a t a k a n b a h wa a k i b a t d l l a k u k a n n y a p e n g g a l i a n t a n a h l i a f t t naka t e r j a d i k e r u s a k a n l i n g k u n g a n . J i k a h a l i n i d i b i a r k a n b e r l a n g s u n g t e r u s —me n e r u s , s u d a h b a r a n g t e n t u a k a n me n g g a n g g u . l i n g k u n g a n d a n k e s e i mb a n g a n al ar a a k a n t e r - a n c a m. Ka r e n a i t u wa j a r , J i k a ma s a l a h p e n g g a l i a n t a n a h l i a t

  J uga h a r u s me n d a p a t s u a t u l a n d a s a n h u k u m y a n g d a p a t me mb e * , r i k a n k e p a s t i a n b a g i s e mu a pi ha k.

  At a s d a s a r p e r t i mb a n g a n t e r s e b u t d i a t a s d a n k e n y a - t a a n y a n g t e r j a d i d i l a p a n g a n d a l a m h a l e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t , ma k a d a p a t d i k e mu k a k a n b e b e r a p a p e r ma s a l a h a n y a n g t i mb u l , a n t a r a l a i n : 1* Se j a u h ma n a p e n g e r t i a n h a k mi l i k a t a s t a n a h me n u r u t Hu ­ k u m Ad a t , ma u p u n me n u r u t UUPA ? *

  2. Ha k ma n a y a n g d i b e r i k a n o l e h UUPA t e r h a d a p e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t y a n g t e r j a d i p a d a t a n a h mi l i k s e n d i r i ? 3* Ke wa j i b a n a p a y a n g h a r u s d i l a k s a n a k a n o l e h p i h a k y a n g me l a k u k a n e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t t e r h a d a p t a n a h b e k a s p e n g g a l i a n ?

  2* Pe n j a l a s a n J u d u l J u d u l s k r i p s i i n i a d a l a h " Ti n j a u a n Hu k u m Te n t a n g

  Ek s p l o i t a s i Ta n a h Li a t o l e h Pe n g r a j i n Ge n t e n g d i d e s a Mo - j o t a mp i n g r Ee c a ma t a n Ba n g s a l , Ka b u p a t e n Da e r a h Tk . I I Kb j o - k e r t o Ek s p l o i t a s i me n u r u t UU Ho- 11 Th . 1967 ( p a s a l 2. e ) a d a l a h u s a h a p e r t a mb a n g a n u n t u k me n g h a s i l k a n b a h a n g a l i a n d a n me ma nf &a t ka nnya . . J a d i e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t a d a l a h u s a h a me n g g a l i d a n me n g a mb i l t a n a h Ha t u n t u k d i j a d i k a n b a -

  8 h a n 1) 3101 p e mb u a t a n g e n t e n g . , ! Panah me n u r u t UUP. A a d a l a h p e r - t nuka a n a t a u l a pi ' s a n t e r l u a r d a r i b u mi , s e b a g a i ma n a y a n g d i - s ebut . d a l a m p a s a l 4 a y a t t' y a n g b e r b u c y i :

  At a s d a s a r me n g u a s a i d a r i n e g a r a s e b a g a i y a n g d i ma k - s ud d a l a m pas a l . 2 d i t e n t u k a n a d a n y a ma c a r a - ma c a m h a k a t a s p e r mu k a a n bur nl y a n g d i s e b u t t a n a h ( ga r i s ^ b a wa h d a r i p e n u l i s ) y a n g d i b e r i k a n k e p a d a d a n d i p u n y a i o l e h o r a n g - o r a n g b a i k s e n d i r i ma u p u n b e r s g ma - s a ma d e n g a n o r a n g l a i n s e r t a b a d a n - b a d a n h u k u m .

  Ea t a " p e n g r a j i n " d a l a m s k r i p s i i n i a d a l a h o r a n g - o r a n g y a n g s e h a r i - h a r i me l a k u k a n k e g i a t a n di b i d a n g ke r a ; J i na n s e ­ b a g a i ma t a p e n c a h a r i a n d a n t i d a k t e r i k a t p e r j a n j i a n k e r j a d e n g a n p e r u s a h a a n * J a d i y a n g s a y a ma k s u d d e n g a n j udul d i mu - ka a d a l a h k e g i a t a n p e n g g a l i a n t a n a h l i a t s e b a g a i b a h a n b a ­ k u p e mb u a t a n g e n t e n g y a n g d i l a k u k a n o l e h p e n d u d u k Moj ot a m*- p i n g , Ke c a ma t a n Ba n g s a l , Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g k a t I I Mo j o - k e r t o , s e c a r a p e r s e o r a n g a n d a n d i t i n j a u d a r i s e g i hu k u m.

  De n g a n d e mi k i a n j u d u l t e r s e b u t me mb e r i k a n g a mb a r a n t e n t a n g p e n g a mb i l a n t a n a h l i a t , y a n g me s t i n y a l a h a n t e r s e b u t u n t u k p e r t a n i a n . Pe mb a h a s a n n y a d i t i t i k b e r a t k a n p a d a a s p e k h u k u m a t a s e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t t e r s e b u t s e r t a a k i b a t y a n g me - n y e r t a i n y a . 5* Al a s a n Pe mi l i h a n J u d u l

  Di n e g a r a I n d o n e s i a , s i s t i m p e r e k o n o mi a n r a k y a t n y a s e b a g i a n b e s a r ma s i h b e r c o r a k a g r a r i s , k a r e n a i t u p e r a n a n t a n a h me n j a d i s a n g a t p e n t i n g b a g i b a n g s a I nd o n e s i a .

  Su b e k t i d a n R- Ti i t r o s u d i b i o . Ki t a b • Uni a ng- t J nda ng Hu k u m Pe r d a t a , Pi a dnya Pa r a mi t a , J a k a r t a , 1983, h . 4 M» Sa ya me mi l i h j udul " Ti n j a u a n Hu k u m Te n t a n g Ek s p l o i ­ t a s i Ta n a h Xi a t o l e h Pe n g r a j i n Ge n t e n g d i De s a Mo j o t a mp i n g Ke c a ma t a n Ba n g s a l , Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g k a t I I Moj o k e r t o . Ha l i ni d i s e b a b k a n k a r e n a h a mp i r s e l u r u h p e n d u d u k de s a t e r - s e but ma t a p e n c a h a r i a n n y a s e h a r i - h a r i a d a l a h me mb u a t g e n - t e ng. Ba h a n b a k u g e n t e n g a d a l a h t a n a h l i a t . Un t u k me n d a p a t k a n t a n a h l i a t , me r e k a h a r u s me n g g a l i n y a d a r i s a wa h a t a u p e k a r a n g a n me r e k a . Ti d a k j a r a n g me r e k a me l a k u k a n p e n g g a l i a n s e c a r a b e r l e b i h a n , s e h i n g g a me r u s a k l i n g k u n g a n s e k i t a r n y a d a n me r u g i k a n o r a n g l a i n. Me r e k a b e r a n g g a p a n b a h wa me r e k a d a p a t b e r b u a t b e b a s t e r h a d a p t a n a h y a n g me r e k a mi l i k i , t e r - ma s u k r i e nga mbi l b a h a n g a l i a n t a n a h l i a t y a n g t e r k a n d u n g di d' a l a mnya .

  Pe n g a mb i l a n t a n a h l i a t d a r i t ana- h' mi l i k s e n d i r i me n u r u t Hu k u m Ad a t a d a l a h s a h , a s a l t i d a k me r u g i k a n o r a n g l a i n. Di l a i n p i h a k UUPA me mb e r i k a n p e n g a t u r a n t e r s e n d i r i t e r h a d a p p e n g a mb i l a n b a h a n g a l i a n y a n g a d a d a l a m t u b u h b u mi y a i t u d e n g a n UU No . 11 Th . 1967* Se me n t a r a i t u p e n g a t u r a n s e ­ c a r a k h u s u s me n g e n a i p e n g a mb i l a n t a n a h l i a t da r i t a n a h mi ­ l i k s e n d i r i b e l u m d i k e n a l di d e s a Mo j o t a mp i n g , s e h i n g g a me ­ r e k a t e t a p me l a k u k a n n y a s a mp a i s e ka r a ng. Me n u r u t UU No , 11 Th . 19 6 7 u n t u k d a p a t me l a k u k a n e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t , h a r u s me mp u n y a i h a k e k s p l o i t a s i ‘( Sur a t I j i n Pe r t a mb a n g a n Da e r a h ) , Te t a p i k e n y a t a a n n y a t a k s e o r a n g p u n p e n d u d u k Mo j o t a mp i n g y a n g t e l a h me mi l i k i s ur a t i j i n y a n g d i ma k s u d .

  4* Tu j u a n 1 Pe n u i i s a n Pe n u l i s a n s k r i p s i i ni b e r t u j u a n u n t u k me l e n g k a p i t u g a s y a n g me r u p a k a n p e r s y a r a t a n u n t u k me n c a p a i g e l a r Sa r j a - n a Hu k u m, p a d a Fa k u l t a s Hu k u m Un i v e r s i t a s Ai r l a n g g a , Se l a i n i t u, d e n g a n b e k a l l l mu p e n g e t a h u a n y a n g t e l a h s a y a pe r ol e f c s e l a ma b e l a j a r d i Fa k u l t a s Hu k u m, s a y a i n g i n r a e nyumba ngka n b u a h p i k i r a n s a y a d a l a m l l mu Hu k u m b i d a n g Ag r a r i a k e p a d a ma s y a r a k a t , k h u s u s n y a p a r a r a a ha s i s wa d e n g a n h a r a p a n s e mo g a t u l i s a n i n i dapat " d i j a d i k a n t a mb a h a n b a h a n b e l a j a r d a n u n ­ t u k me n y e l e s a i k a n ma s a l a h y a n g b e r k a i t a n d e n g a n t a na h. Se d a n g k a n t u j u a n y a n g l a i n a d a l a h u n t u k me mp e r d a l a m l l mu

  Hu k u m k h u s u s n y a Hu k u m Ag r a r i a * k a r e a a UUPA t e l a h b e r l a k u s e l a ma 3 0 t a h u n y n a mu n ma s i h me me r l u k a n p e n y e mp u r n a a n .

  5. Me t o d o l o g i . a . Pe n d e k a t a n ma s a l a h .

  He t o d e p e n d e k a t a n y a n g 3a ya p a k a i d a l a m me n y e l e s a i - k a n p e n u l i s a n s k r i p s i i n i a d a l a h me n g g u n a k a n p e n d e k a t a n y u r l d i s s os i ol ogi s , . k a r e n a p e r ma s a l a h a n y a n g d i t e l i t l d a n d i b a h a s a d a l a h me n g e n a i h u b u n g a n a n t a r a f a k t o r s o s i o l o g i s y a n g t e r k a i t d e n g a n f a k t o r y u r i d i s .

  Fa k t o r s o s i o l o g i s n y a a d a l a h k e s a d a r a n ma s y a r a k a t t e n t a n g p e n t i n g n y a t a n a h u n t u k me me n u h i k e b u t u h a n Md u p n y a s e h a r i - h a r i , s e d a n g f a k t o r y u r i d i s n y a a d a l a h p e r l u n y a k e - p a s t i a n h u k u m b a g i p e me g a n g h a k a t a s t a n a h , t e r h a d a p t a n a h y a n g b e r s a n g k u t a n .

  11 b. Su mb e r d a t a .

  Un t u k me n d a p a t k a n d a t a y a n g d i p e r l u k a n g u n a p e n u l i - s a n s k r i p s i i n i , i naka d i a d a k a n p e n e l i t i a n l a p a n g a n , l a n g - s u n g p a d a o b y e k p e n e l i t i a n y a i t u l o k a s i t e mp a t d i l a k u k a r k e g i a t a n e k s p l o i t a s i t a n a h Ha t * Se l a i n i t u J uga d i a d a k a n p e n e l i t i a n p a d a i n s t a n s i y a n g t e r k a i t d e n g a n m£<s a l a h ke a g r a r i a a n s e r t a y a n g me mp u n y a i h u b u n g a n l a n g s u n g d e n g a n p o k o k p e r ma s a l a h a n d a l a m h a l i ni Ka n t o r Ba d a n Pe r t a n a h a n

  r

  Ka b u p a t e n Da e r a h Ti ngka t . I I Mo j o k e r t o , Ba d a n Pe r e n c a n a a n Pe mb a n g u n a n Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g k a t I I Mo j o k e r t o .

  Se l a i n i t u r u n t u k me n d a p a t k a n l a n d a s a n t e o r i t i s , j uga d i a d a k a n p e n e l i t i a n k e p u s t a k a a n , y a n g b e r u p a l i t e r a - t u r , b a i k y a n g b e r u p a b u k u - b u k u ma u p u n y a n g b e r u p a t u l i s a n t u l i s a n l a i n y a n g b e r k a i t a n d e n g a n h u k u m a g r a r i a , k h u s u s - i n y a t e n t a n g t a n a h . c ’. Er o s e d u r p e n g u mp u l a n d a n p e n g o l a h a n da t a .

  Un t u k - me nda pa t ka n d a t a y a n g d a p a t d i g u n a k a n u n t u k me n j a wa b p e r ma s a l a h a n p o k o k y a n g t i mb u l , ma k a t e h n i k pe - n g u mp u l a n d a t a y a n g d i g u n a k a n b e r u p a i n t e r v i e w a t a u wa wa n - c a r a d e n g a n p a r a p i h a k y a n g t e r l i b a t - a e hubunga n d e n g a n a d a - nya k e g i a t a n e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t , k h u s u s n y a d i l a p a n g a n . Da l a m h a l i ni s a y a t ne nga da ka n wa wa n c a r a d e n g a n p e n d u d u k d i d e s a Mo; j ot ar api n&, Ke c a ma t a n. Ba n g s a l , Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g - k a t I I Mo j o k e r t o , t e mp a t k e g i a t a n e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t t e r j a di , , d a n b a n y a k d i a n t a r a me r e k a y a n g me l a k u k a n k e g i a t a n

  12 i ni s e c a r a b e r l e b i h a n s e r t a t i d a k me n g h i r a u k a n p e r a t u r a n - p e r a t u r a n h u k u m y a n g b e r l a k u , s e h i n g g a b a n y a k me n i mb u l k a n p e r ma s a l a h a n d a n t i d a k j a r a n g h a l i ni me r u g i k a n o r a n g l a i n.

  Se l a i n i t u d a t a j uga d i k u mp u l k a n d a r i h a s i l s t udi k e p u s t a k a a n * k h u s u s n y a y a n g d i p e r o l e h d a r i k a n t o r i n s t a n s i at y a n g t e r ka i t *? Da t a y a n g t e l a h d i p e r o l e h b a i k d a r i wa wa n c a - r a ma u p u n d a r i s t u d i l i t e r a t u r , d i k u mp u l k a n d a n d i k l a s i f i - k a s i k a n s e s u a i d e n g a n p e r ma s a l a h a n y a n g a k a n d i b a h a s .

  Da r i d a t a y a n g t e r k u mp u l , k e mu d i a n s a y a s u s u n s e c a r a s i s t i ma t i s d a n s a y a b a h a s d e n g a n me n g k a i t k a n p e r a t u r a n - p e ­ r a t u r a n h u k u m y a n g a d a d a n b e r l a k u s e k a r a n g , a g a r p e n u l i s ­ a n s k r i p s i i ni d a p a t d i p e r t a n g g u n g j a wa b k a n .

  An a l i s i s da t a * Da t a y a n g t e l a h t e r k u mp u l , d i a n a l i s i s d e n g a n me n g g u - n a k a n r aet ode d i s k r i p t i f a n a l i s i s , y a i t u me n g g a mb a r k a n p e r ­ ma s a l a h a n y a n g t e r j a d i d a l a m ma s y a r a k a t k e mu d i a n d i a n a l i s a d e n g a n me n g g u n a k a n t e o r i h u k u m - pe r t a na ha n s e r t a p e r a t u r a n p e r u n d a n g - u n d a n g a n y a n g b e r l a k u .

  i

  6. Pe r t a n g g u n g - . j a wa b a n Si s t i ma t i k a Se b e l u m s a y a me n g u r a i k a n i s i s k r i p s i i n i b a b d e mi b a b ma k a t e r l e b i h d a h u l u s a ya a k a n me n g g a mb a r k a n i s i d a r i

  t

  s k r i p s i i ni d a l a m g a r i s b e s a r n y a . Ga mb a r a n u mu m a t a s i s i s e l u r u h s kr i ps i i ni t e r c a k u p d a l a m p e n d a h u l u a n . Ka r e n a i t u p e n d a h u l u a n a k a n me n g a wa l i p e n u l i s a n s k r i p s i i ni s e b a g a i b a b I .

  Se l a n ^ u t n y a , h a k mi l i k a t a s t a n a h s a y a l e t a k k a n p a ­ da b a h I I , k a r e n a d a l a m b a b i ni s a ya k e t e n g a h k a n t e r l e b i h d a h u l u p e n g e r t i a n h a k a t a s t a n a h , k h u s u s n y a h a k mi l i k a t a s t a n a h , s e b a g a i g a mb a r a n y a n g l e b i h me n d a l a m da n t e r pe r i nc i .

  De n g a n d e mi k i a n d a p a t d i k e t a h u i a p a s e b e n a r n y a h a k mi l i k : a t a s t a n a h i t u, s e h l n g g a d a p a t d i j a d i k a n l a n d a s a n u n t u k me - ma h a mi p e mb a h a s a n p e r ma s a l a h a n y a n g d i s a j i k a n dal am' p e n u l i - s a n s k r i p s i i ni .

  Se t e l a h a i emahami b a h wa h a k mi l i k a t a s t a n a h a d a l a h h a k y a n g t e r k u a t d a n t e r p e n u h b i l a d i b a n d i n g k a n d e n g a n ha k- a t a s t a n a g y a n g l a i n, ma k a t i d a k j a r a n g t e r j a d i , ba h wa t e r ­ h a d a p t a n a h h a k mi l i k t e r s e b u t , d i l a k u k a n e k s p l o i t a s i t a n a h l i a t o l e h p e mi l i k n y a , Un t u k me n g e t a h u i s e j a u h ma na we we Ha n g me n g e k s p l o i t a s i t a n a h p a d a t a n a h mi l i k t e r s e b u t , ma k a eks ; ~ p l o i t a s i t a n a h l i a t s a ya l e t a k k a n p a d a b a b I I I Ke mu d i a n p a d a ba b I V, s a ya l e t a k k a n M Ti n j a u a n .

  Hu k u m t e n t a n g Ek s p l o i t a s i Ta n a h I d a t di de s a No j o t a mp i n g Ke c a nya t a n Ba n g s a l , Ka b u p a t e n Da e r a h Ti n g k a t I I Mo j o k e r t o M k a r e n a di d a e r a h i ni ma s y a r a k a t n y a b e r a n g g a p a n b a h wa t i d a k a da l a r a n g a n u n t u k me n g a mb i l t a n a h l i a t da r i t a n a h mi l i k n y a s e n d i r i , s e me nt nr a i t u UUPA t e l a h me n g a t u r ha l i ni me s k i p u n d e n g a n me n u n j u k pa d a De r a t u r a n l a i n, y a k n i UU No. 11 Th, 19^ 7 t e n t a n g r ' okok- pokok Pe r t a mb a n g a n . Da r i b a b i ni ma k a d a p a t d i k e t a h u i b a g a i ma n a k e d u d u k a n Ek s p l o i t a s i t a n a h l i a t , di - t i n j a u da r i p e r a t u r a n h u k u m y a n g b e r l a k u s e ka r a ng.

  14 Se b a g a i a R Mr d a r i p e n u l i s a n s k r i p s i i ni , s a y a l e - t a k k a n p e n u t u p d a l a m b a b T r k a r e n a d a l a m b a b i n i me r u p a k a n r i n g k a s a n d a r i s e l u r u h p e mb a h a s a n s k r i p s i y a n g b e r u p a ke -

  f

  s i mp u l a n s e r t a s a r a n - s a r a n y a n g d a p a t s a y a b e r i k a n d a l a m r a n g k a i kut s e r t a da l a m. p e mb a n g u n a n h u k u m d e wa s a i ni *

  BAB I I HAK MI LI K ATAS TANAH 1 . Ei mb u l n y a h a k mi l i k a t a s t a n a h Se b e l u m s a ya me n e l a a h p e r i h a l h a k mi l i k a t a s t a n a h me n u r u t Hu k u m Ad a t s e b a g a i h u k u m a s l i b a n g s a I n d o n e s i a ma - i u p u n me n u r u t UUPA. y a n g me r u p a k a n h u k u m p e r t a n a h a n n a s i o n a l y a n g b e r l a k u d i I n d o n e s i a s e k a r a n g i ni , s a ya a k a n me n e n g o k l e b i h da hul u. r i wa y a t s i n g k a t a da nya h a k mi l i k d a l a m l a l u l i n t a s h u k u m y a n g b e r l a k u h i n g g a s e k a r a n g i ni . Na mu n d a l a m h a l i ni c u k u p l a h r a s a n y a a p a b i l a s a ya u t a r a k a n g a r i s b e s a r s e j a r a h h a k mi l i k y a n g d i u r a i k a n ol e h Ro s c o e Po u n d , y a n g d i k u t i p o l e h Pu r n a d i Pu r b a c a r a k a d a n A, Ri d wa n Ka l i m, d a l a m b u k u n y a y a n g b e r j u d u l " Ha k mi l i k , k e a d i l a n d a n k e ma k mu r a n t i n j a u a n f i l s a f a t h u k u m

  Me n u r u t a j a r a n s e j a r a h t e n t a n g h a k mi l i k , p a d a a wa l - ny a h u k u m t i d a k me n g e n a i a d a n y a hal e mi l i k p r i b a d i a t a u p e r — o r a n g a n a t a s b e n d a a p a p u n j uga . Se ga l a b e n i a y a n g a da p a d a wa k t u i t u, d i a n g g a p s e b a g a i mi l i k b e r s a ma p a r a a n g g o t a ma ­ s y a r a k a t s e c a r a me r a t a . Ka r e n s i t u, s e t i a p b e n d a t e r s e b u t d a p a t d i k a t a k a n s e b a g a i " r e s n u l l i u s " y a n g b e r a r t i b e n d a

  5 t a n p a a da y a n g b e r h a k me mi l i k i , s e c a r a p r i b a d i .

  Ba r i p e mi l i k a n b e r s a ma i n i l a h l a mb n t l a u n l a h i r d a n ^ Pu r n a d i Pu r b a c a r a k a d a n A. Ri d wa n Ha l i m, Ha k Mi l i k

  Ke a d i l a n d a n Ke ma k mu r a n t i n. j a ua n Fi l s a f a t Hu k u m, G- hal i a I n d o n e s i a * J a k a r t a , 1982, h. 11.

  ( 5

  16 b e r k e mb a n g h a k mi l i k pr i b a d i , Pe r k e mb a n g a n n y a i ni b e r l a n g - s u n g me l a l u i t i g a f a s e ty a k n i :