LAMPIRAN A PERHITUNGAN NERACA MASSA

  2 S

  % Dekomposisi COD : 65%....................................(Sompong dkk., 2007) COD input :

  2 S = 0,000085 % H

   85 ppm H

  2

   38,9915 % CO

  2

  Komposisi Biohidrogen, % Volume (Sompong dkk., 2007)  61 % H

  COD terkonversi : 23.523,2877kg/hari

  : 23.523,2877 kg/hari COD output : COD input

  hari .L . 835 6164 , 443 L

mg

53000 x

  Karakteristik POME : COD input : 53000 mg/L .......................(Senafati, 2010).

  

LAMPIRAN A

PERHITUNGAN NERACA MASSA

  /hari = 443.835,6164 L/hari

  3

  = 443,8356164 ton/hari = 443,8356164 m

  162 000 .

  365 hari tahun 1 x tahun ton

  = 162.000 ton/tahun Jumlah kebutuhan POME =

  20 jam ton 27 x x

  300 hari jam

  = 27 ton/jam = tahun hari

  Basis perhitungan : 1 hari operasi Kapasitas TBS : 45 ton/jam Konversi TBS ke POME : 60 %(Novaviro Technology, 2010) Maka, jumlah produksi POME = 60 % x 45 ton/jam

  • – 0,65 x COD input : 23.523,2877kg/hari
  • – 0,65 x 23.523,2877kg/hari : 8.233,1507 kg/hari
  • – 8.233,1507kg/hari : 15.290,1370 kg/hari
Densitas masing-masing gas (Hysys)

  3 H = 0,0811 kg/m

  2

  3 CO = 1,7780 kg/m

  2

  3 H S = 1,3790 kg/m

  2 Densitas campuran biohidrogen

  = (%. + (%. + (%. S ρ campuran ρ)H

  2 ρ)CO 2 ρ) H

  

2

  = (0,61.0,0811) + (0,389915 . 1,7780) + (0,000085. 1,3790)

  3

  = 0,7429 kg/m

  A.1 Tangki Pre-treatment (M-103)

  Fungsi: sebagai tempat menon-aktifkan bakteri yang memproduksi gas metana, sehingga produksi gas hidrogen yang dihasilkan lebih besar. 2 L-104

  C-105 1 M-103 TC 3 J-106 FC 3 LCPKS memiliki komposisi 46,1% karbohidrat (C H O ) , 11,2% protein

  5

  10 5 900

  dan 27,9% lipid (Yoshimasa, 2010). Namun pada rancangan ini perhitungan neraca massa LCPKS hanya dihitung sebagai komponen yang terbesar dalam LCPKS yaitu karbohidrat yang akan dihidrolisis menjadi glukosa dan dikonversikan menjadi biohidrogen. NaOH yang diperlukan pada pre-treatment adalah 10% NaOH 1 M (Syafawati dkk.,2012)

  Neraca massa komponen:

  1

   LCPKS : F = 204.608,2192 kg/hari

  (C5H10O5)900

  1 F = 239.227,3972 kg/hari H2O

1 F = 443.835,6164 kg/hari

  L gr kg

  2

   NaOH : F = 10 % x 443 . 835 , 6164 x ,

  1 Mx 40 x

  NaOH

  hari mol 1000gr

  = 1.775,3425 kg/hari Neraca massa total:

  1

  2

  3 F = F + F

  3 F = 443.835,6164 kg/hari

  • – 1.775,3425 kg/hari

  3 F = 445.610,9589 kg/hari A.2 Tangki Pencampur (M-107)

  Fungsi: sebagai tempat mencampur LCPKS dari Tangki Pre-Treatment dengan nutrisi. 4 5 FC 3 6 FC J 106 - TC J 112 -

  • - M 107

  Karakteristik LCPKS Rambutan (Yoshimasa,2010) : Fe yang terkandung dalam LCPKS = 70 mg/L

  mg L 1 kg 70 x 443 . 835 , 6164 x  L hari 1000000mg

  31 , 0685 kg/hari 

  C : N : P = 350 : 5,4 : 0,4 Nutrisi yang diperlukan dalam fermentasi biohidrogen (Sompong dkk., 2007) :

  2+

  Fe = 257 mg/L C : N = 74 C : P = 559 Neraca massa komponen:

  :  FeCl

  2 mg .L 1 kg

  4 F = x x  FeCl2 187 443 . 835 , 6164

  82 , 9973 kg/hari L hari 1000000 mg

   Na HPO .2H O :

  2

  4

  2

  mg .L 1 kg

5 F 34,24 443 . 835 , 6164

   x x

  Na2HPO4.2H2O

  L hari 1000000 mg 15,1969 kg/hari

   Neraca Massa total :

  3

  4

  5

6 F + F + F = F

  6

  445.610,9589 kg/hari +

  82 , 9973 kg/hari 15,1969 kg/hari = F +

6 F = 445.709,1531 kg/hari

  A.3 Bioreaktor Hidrogen (R-201)

  Fungsi : sebagai tempat berlangsungnya reaksi pembentukan hidrogen dengan menggunakan bakteri termofilik. 7 FC LI 6 TC J-202 FC 8 J-112 R-201 Kesetimbangan reaksi yang terjadi di dalam reaktor fermentasi : Reaksi:

  (C H O ) + H O 750 C H O (Barnali dkk.,2008)

  5

  10 5 900

  2

  6

  12

  6

  750C H

  • O + 500H O + H S 2000H (g) + 500C H O

  6

  12

  6 2 (l) 2 (l)

  2

  2 4 2(l)

  500C H O + 1500CO + H S

  4 8 2(l) 2(g) 2 (g)

  (Sompong dkk., 2009) Neraca Massa Total :

  6

  7

  8 F = F + F

  7 F = COD terkonversi = 15.290,1370 kg/hari

  8

  6

7 F = F

  • – F = 445.709,1531 kg/hari - 15.290,1370 kg/hari = 430.419,0161 kg/hari Neraca Komponen :

   Alur 6

  6 F = 445.709,1531 kg/hari

  6 F = 204.608,2192 kg/hari (C5H10O5)900

  6 F = 239.227,3972 kg/hari H2O

  6 F = 1.775,3425 kg/hari NaOH

  6 F = 82 , 9973 kg/hari FeCl2

  6 F = 15,1969 kg/hari Na2HPO4.2H2O

   Alur 7

  7 F = 15.290,1370 kg/hari

  3

  = 15.290,1370 kg/hari / 0,7429 kg/m

  3

  = 20.582,5403 m /hari

  7

  3 F = 0,61 x 20.582,5403 m /hari H2

  3

  = 12.555,3496 m /hari = 1.018,4900 kg/hari

  7

  3 F = 0,389915 x 20.582,5403 m /hari CO2

  3

  = 8.025,4412 m /hari = 14.269,2344 kg/hari

  7

  3 F = 0,000085 x 20.582,5403 m /hari H2S

  3

  = 1,7495 m /hari = 2,4126 kg/hari

   Alur 8

  8 F = 430.419,0161 kg/hari

  8 F = 193.050 kg/hari (C5H10O5)900

  8 F = 18.256,0374 kg/hari C6H12O6

  8 F = 217.239,4421 kg/hari H2O

  8 F = 1.775,3425 kg/hari NaOH

  8 F = 82 , 9973 kg/hari

  FeCl2

8 Na2HPO4.2H2O

  (C

  )

  F

  =

  15,1969 kg/hari A.4 Bioreaktor Biogas (R-203)

  Fungsi : sebagai tempat berlangsungnya reaksi pembentukan biogas dengan menggunakan bakteri termofilik.

  8 R-203 LI FC BK-205 9 10 J-204

  Kesetimbangan reaksi yang terjadi di dalam reaktor fermentasi : Reaksi:

  • H
  • 500H
  • H

  5 H

  • 500C
  • 1500CO
  • H

  = 4.430,4986 kg/hari F

  = 8.233,1507 kg/hari % Dekomposisi COD : 84,9%....................................(Senafati, 2010)

  F

  9

  = 0,849 x 8.233,1507 kg/hari = 6.989,9449 kg/hari

  F

  9 CH4

  = 2.525,5175 kg/hari F

  9 CO2

  9 H2O

  = 430.419,0161 kg/hari F

  = 33,0001 kg/hari F

  9 H2S

  = 0,9287 kg/hari Neraca Massa Total :

  F

  8

  = F

  9

  10

  430.419,0161 kg/hari = 6.989,9449 kg/hari + F

  10

  8 COD

  (Sompong dkk., 2009) F

  8

  10 O

  5

  900

  2 O 750 C

  6 H

  12 O

  6

  (Barnali dkk.,2008) 750C

  6 H

  12 O

  6

  2 O (l)

  2 S

(l)

  2000H

  2

  (g) + 500C

  2 H

  4 H

  8 O 2(l)

  2(g)

  2 S (g)

  4 O 2(l)

  • F

  10 F = 430.419,0161 kg/hari - 6.989,9449 kg/hari

  10 F = 423.429,0712 kg/hari A.5 Biodesulfurisasi

  Fungsi : untuk menyerap gas H S yang terkandung dalam biohidrogen, gas

  2 H S terserap sempurna.

  2 15 PC 14 16 LI TC

  19 17 12 T-301 R-303 13 F-306 18 Diketahui dibutuhkan inokulum + medium fermentasi 4,7 L/jam untuk umpan

  gas 300 L/jam. Inokulum sebanyak 1 L. Sedangkan, medium terdiri dari 0,66 mol/L

  Na dan 1,34 mol/L K sebagai karbonat. Selanjutnya, médium mengandung (dalam g/ 1 L dari air demineralisasi) : 1 K HPO ; 0,83 NaNO ; 6 NaCl ; 0,2 MgCl .6H O

  2

  

4

  3

  2

  2 (Van den Bosch dkk., 2007).

  3

  1 L 1000 dm 1 hari

  12

  3 Gas yang masuk = F = 20.582,5403 m /hari x x x

  3

  3

  1 dm m 24 jam = 857.605,8458 L/jam

  Jadi, medium fermentasi yang dibutuhkan : 3 ,

  7 L/jam x  300 L/jam 857.605,84

  58 L/jam x = 10.577,1388 L/jam Diketahui : Masing-masing densitas medium :

3 HPO = 2,44 g/ cm

   K

  2

  4

  3

   NaNO = 2,257 g/ cm

  3

  3

   NaCl = 2,165 g/ cm

  3

   MgCl .6H O = 1,569 g/ cm

  2

  2

  3

   NaOH = 2,1 g/ cm

  3

   KOH = 2,044 g/ cm (Wikipedia,2012)

  • 3

  Air demineralisasi = a L/jam atau 1000a x 10 Liter/jam

  a gram 3 -3

  K HPO = 1 gr/L x a L = = 0,4098a cm = 0,4098a x 10 L/jam

  2

  4

  3

  2,44 g/cm

  a gram

  ,

  83

  3 -3

  NaNO = 0,83 gr/L x a L = = 0,3677a cm = 0,3677a x 10 L/jam

  3

  3

  2,257 g/cm 6 gram

  a 3 -3

  NaCl = 6 gr/L x a L = = 2,7714a cm = 2,7714a x 10 L/jam

  3

  2,165 g/cm , 2 a gram

  3 -3

  MgCl .6H O = 0,2 gr/L x a L = = 0,1275a cm = 0,1275a x 10 L/jam

  2

  2

  

3

  1,569 g/cm

  3 NaOH = (0,66 mol/L x10.577,1388 L/jam x 40 g/mol)/(2,1 gr/cm x1000) =

  132,9697 L/jam

  3 KOH = (1,34 mol/L x 10.577,1388 L/jam x 56 g/mol/)(2,044 gr/cm x1000) =

  388,3114 L/jam Medium fermentasi = air demineralisasi + K HPO + NaNO + NaCl + MgCl .6H O

  2

  4

  3

  2

  2

  • NaOH + KOH
    • 3

  • 10.577,1388 L/jam = (1000a + 0,4098a + 0,3677a + 2,7714a + 0,1275a) x 10 132,9697+388,3114 L/jam 10.055,8577L/jam = 1,0036986a L/jam a = 10.018,802 Air demineralisasi = 10.018,802L/jam x 1 kg/L = 10.018,802kg/jam K HPO = 1 gr/L x 10.018,802 L/jam = 10.018,802gr/jam = 10,0188 kg/jam

  2

  4 NaNO = 0,83 gr/L x 10.018,802 L/jam = 8.315,6 gr/jam = 8,3156 kg/jam

  3 NaCl = 6 gr/L x 10.018,802 L/jam = 60.112,8 gr/jam = 60,1128 kg/jam

  MgCl .6H O = 0,2 gr/L x 10.018,802 L/jam = 2.003,8 gr/jam = 2,0038 kg/jam

  2

  2 NaOH = 0,66 mol/L x10.577,1388 L/jam x 40 g/mol = 279.236,5 gr/jam = 279,2365 kg/jam

  KOH = 1,34 mol/L x 10.577,1388 L/jam x 56 g/mol = 793.708,5 gr/jam = 793,7086 kg/jam

  Jadi total medium fermentasi dalam kg/jam yaitu : Medium fermentasi = 10.0818,801 kg/jam + 10,0818 kg/jam + 8,3156 kg/jam +

  60,1128 kg/jam + 2,0038 kg/jam + 279,2365 kg/jam + 793,7086 kg/jam

  = 101.972,2601 kg/jam x 24 jam/hari = 268.132,7519 kg/hari

  A.5.1 Absorber (T-301) 15 PC 14 12 T-301

  

16

   Alur 12

12 F = 15.290,1370 kg/hari

  12 F = 1.018,4900 kg/hari H2

  12 F = 14.269,2344 kg/hari CO2

  12 F = 2,4126 kg/hari H2S

   Alur 14

14 F = Medium fermentasi = 268.132,7519 kg/hari

   Alur 15

15 F = 15.287,7244 kg/hari

  15 F = 1.018,4900 kg/hari H2

  15 F = 14.269,2344 kg/hari CO2

   Alur 16

16 F = 268.135,1645 kg/hari

  16 F = 268.132,7519 kg/hari medium

  16 F = 2,4126 kg/hari H2S

  Neraca Massa Total :

  12

  14

  15

  16 F + F = F + F

  (15.290,1370 +268.132,7519) kg/hari=(15.287,7244+268.135,1645) kg/hari

  283.422,8889 kg/hari = 283.422,8889 kg/hari A.5.2 Bioreaktor Desulfurisasi (R-303) 14 16 LI TC 17

  19 R-303

  13

  2412 , 6 g/hari H S = 2,4126 kg/hari = =70,9588 mol/hari

  2

  34 g/mol H S + ½O S + H O (Konversi 84%)

  2

  2

  2

   

mikroba

  Awal 70,9588 mol 0,5 x 70,9588

  29,80271 mol 0,84 x 70,9588 29,80271 mol 59,6054 mol 59,6054 mol

  Reaksi

  59,6054 mol

  Sisa 11,3534 mol - 59,6054 mol 59,6054 mol

  So = 59,6054 mol/hari x 32 g/mol = 1.907,3731 g/hari = 1,9074 kg/hari O = 29,80271 mol/hari x 32 g/mol = 953,6867 g/hari = 0,9537 kg/hari

  2 H O = 59,6054 mol/hari x 17 g/mol = 1.013,2920 g/hari = 1,0133 kg/hari

  2 H S = 11,3534 mol/hari x 33 g/mol = 374,6622 g/hari = 0,3747 kg/hari

  2

   Alur 16

16 F = 268.135,1645 kg/hari

16 H2S

19 H2S

  (268.135,1645 +268.132,7519+0,9537)kg/hari=(268.132,7519+268.136,1182)kg/hari

  = 0,9537 kg/hari Neraca Massa Total :

  F

  16

  19

  13

  = F

  14

  17

  536.268,7991 kg/hari = 536.268,7991 kg/hari A.5.3 Settler (TK-304)

  = O

  17 19 18 F-306

   Alur 17 F

  17

  = 268.136,1182 kg/hari F

  17 medium

  = 268.133,8248 kg/hari F

  17 H2S

  = 0,386 kg/hari

  2

  13

  F

  14

  16 medium

  = 268.132,7519 kg/hari F

  = 2,4126 kg/hari  Alur 19 F

  19

  = 268.132,7519 kg/hari F

  19 medium

  = 268.132,3659 kg/hari F

  = 0,386 kg/hari  Alur 14

  F

  = Medium fermentasi = 268.132,7519 kg/hari  Alur 17

  F

  F

  17

  = 268.136,1182 kg/hari F

  17 medium

  = 268.133,8248 kg/hari F

  17 H2S

  = 0,386 kg/hari F

  17 So

  = 1,9074 kg/hari  Alur 13

  • F
  • F
  • F

  17 F = 1,9074 kg/hari So

   Alur 19

  19 F = 268.132,7519 kg/hari

  19 F = 268.132,3659 kg/hari medium

  19 F = 0,386 kg/hari H2S

   Alur 18

  18 F = 3,3663 kg/hari

  18 F = 1,4589 kg/hari medium

  18 F = 1,9074 kg/hari So

  Neraca Massa Total :

  17

  18

  19 F = F + F

  268.136,1182 kg/hari = 3,3663 kg/hari +268.132,7519 kg/hari

  268.136,0472 kg/hari = 268.136,0472 kg/hari A.6 Kolom Absorpsi-Stripping

  Fungsi : untuk menyerap CO yang terkandung dalam biogas dan melepaskan CO

  2 2.

  Jumlah CO yang dikeluarkan dari sistem 99% (Twigg, 1989) dari alur 18.

2 Larutan Benfield (K CO ) (BM= 138 kg/kmol). K CO yang digunakan adalah

  2

  3

  2

  3 K CO 30 %, temperatur K CO masuk absorber adalah 50 C.

  2

  3

  2

  3 Reaksi pengikatan CO :

  2 K CO + CO + H O

  2

  3

  2 2 ↔ 2KHCO 3 ………………….. (1)

  Reaksi pelepasan CO :

  2

  2KHCO + H O + K CO

  3 ↔ CO

  2

  2

  2 3 …………………(2)

  21 24 JC-403 PC 27

  20 E-311 26 T-308 15 22 PC TC 23 T-313 J-309 E-310 FC 25 J-312

  Dimana semua CO yang terserap dilepaskan pada kolom stripper. Jumlah CO yang

  2

  2

  terabsorpsi 99% dari jumlah CO umpan, maka :

  2

  24

  15 F = 99 % x F CO2

  = 0,99 x 14.269,2344 kg/hari = 14.126,5421 kg/hari

  Maka mol CO yang terbentuk dari reaksi (2) :

  2

  24 F CO

  24 N =

BM CO

  2 14.126,542

  1

  =

  44

  = 321,0587 kmol/hari Jumlah CO yang terbentuk = 321,0587 kmol/hari

  2 Jumlah KHCO yang bereaksi = 642,1156 kmol/hari

  3

   Neraca Massa Total:

  15

  21

  24 F = F +F

  21

  15.287,7244 = F + 14.126,5421 kg/hari

  21 F = 1.161,1823 kg/hari

   Alur 21

  21

  15 F = F H2 H2

  = 1.018,4900 kg/hari

  21

  21

  

15

F CO = F = 142,6923 kg/hari 2 – F H2

   Alur 22

  22 N = 642,1156 kmol/hari KHCO3

  22

  22 F = N x BM KHCO KHCO3 KHCO3

  3

  = 642,1156 kmol/hari x 100 kg/kmol = 64.211,56 kg/hari

  22 F = 97.601,5636 kg/hari H2O

   Alur 20 Jumlah K CO bereaksi = 321,0587 kmol/hari

  2

  3

  = 321,0587 kmol/hari x 138 kg/kmol = 44.305,9730 kg/hari

  K CO yang digunakan 30% berat, maka

  2

3 Total umpan (F20) = 44.305,9730 kg/hari x 100/30

  = 147.686,5765 kg/hari Jumlah H O = 70 % x 147.868,5765 kg/hari

  2

  = 103.380,6036 kg/hari Jumlah H O bereaksi = 321,0587 kmol/hari

  2

  = 321,0587 x 18 kg/kmol = 5.770,0400 kg/hari

  Jumlah H O tidak bereaksi = 103.380,6036 kg/hari

  2

  • –5.770,0400 kg/hari = 97.601,5636 kg/hari

  F20 = 147.868,5765 kg/hari

  20 F = 44.305,9730 kg/hari K2CO3

  20 F = 103.380,6036 kg/hari H2O

   Kolom Stripper

  = 97.601,5636 kg/hari

  25 H2O

  F

  23 H2O

  = 64.211,56 kg/hari F

  23 KHCO3

  = 161.813,1186 kg/hari F

  22

  = F

  23

  = 103.380,6036 kg/hari F

  = 44.305,9730 kg/hari F

  32

  25 K2CO3

  = 147.686,5765 kg/hari F

  20

  = F

  25

  = 14.126,5421 kg/hari F

  24 CO2

  = 14.126,5421 kg/hari F

  24

  A.7 Pressure swing adsorbtion (T-316) PC PC T-316 31

30 Aliran gas yang diubah harus berisi paling sedikit 70% mol hidrogen sebelum

  dapat diproses dan untuk dibersihkan didalam unit PSA (Mann, 1995). Kemurnian hidrogen yang dapat dihasilkan melalui unit PSA adalah sebesar 99,99% mol dan metana (inert) 0,1 % mol (Monereau, dkk., 2006).

  = 3,2430 kmol/hari Jumlah H

  32 H2

  31 H2

  = N

  30 H2

  yang dihasilkan 99,9 % mol, maka : N

  2

  30 CO2

  F

  = 509,2450 kmol/hari N

  30 H2

  N

  = 142,6923 kg/hari Maka dalam mol :

  30 CO2

  = 1.018,4900 kg/hari F

  30 H2

  • N

  30

  32

  = 99,9% N + N

H2 H2

  32

  30 N = (100-99,9)% N H2 H2

  = 0,5092 kmol/hari

  31 N = 508,7357 kmol/hari H2

  31 F = 1017,4715 kg/hari H2

  32 F = 1,0185 kg/hari H2

  32 N = 3,2430 kmol/hari CO2

  32 F = 142,6923 kg/hari CO2

  Maka jumlah gas yang terserap :

  total

  F = 143,7108 kg/hari

  terserap

  

LAMPIRAN B

PERHITUNGAN NERACA ENERGI

  Basis perhitungan : 1 hari operasi Satuan operasi : kJ/hari Temperatur basis : 25

  o

  C Neraca panas ini menggunakan rumus-rumus perhitungan sebagai berikut:

   Perhitungan panas untuk bahan dalam fasa cair dan gas Q

  i

  = H

  i

  = (Van Ness, 1975)

  Cp dT n

1 T

  VL

   Perhitungan Cp beberapa padatan (J/mol.K) dengan menggunakan metode Hurst dan Harrison, dimana nilai kontribusi unsur atom.

  V = N ΔH

  Unsur Atom Δ E

  C 10,89 H 7,56 O 13,42

  Fe 29,08 Cl 24,69

  Na 26,19 K 28,78

  S 12,36 P 26,63

  Sumber : Perry, 1999 Rumus Metode Hurst dan Harrison:

   

     n i

  Ei i pS N C

  1 

   T 298

   Perhitungan panas penguapan Q

   Tabel LB.1 Nilai kontribusi Unsur Atom

  Dimana : Cps = Kapasitas panas padatan pada 298,15 K ( J/mol.K ) n = Jumlah unsur atom yang berbeda dalam suatu senyawa N

  .6H

  3

  108,71 KHCO

  3

  87,49 K

  4

  145,43 NaNO

  3

  85,19 NaCl 50,88

  MgCl

  2

  KOH 49,76 Persamaan untuk menghitung kapasitas panas (Reklaitis, 1983) :

  i

  3

  2 Cp dT cT bT a     .................................................................................... (1)

  Jika Cp adalah fungsi dari temperatur maka persamaan menjadi :

  CT dT dT bT a CpdT T T T T

  ) (

  3

  2 2 1 2 1

     

   

  .................................................................. (2)

  12,36 K

  182,21 S

  2 O

  .2H

  = Jumlah unsur atom I dalam senyawa Δ

  Ei

  = Nilai dari distribusi atom I pada tabel LB.1 Menghitung Cp glukosa: Cp = 6.

  Δ EC + 12.

  Δ EH + 6.

  Δ EO = 6 (10,89) + 12 (7,56) + 6(13,42) = 236,58 J/mol.K

  

Tabel LB.2 Kapasitas panas beberapa senyawa pada 298,25 K (J/mol.K)

  Komponen Cp (C

  5 H

  10 O

  5

  )

  900

  177.435 C

  6 H

  12 O

  6

  236,58 NaOH 47,17

  FeCl

  2

  78,46 Na

  2 HPO

  4

2 CO

2 HPO

2 O 243,31

  21,8238 0,774223 -4,20204E-03 7,38677E-06 Sumber: Reklaitis, 1983

  Senyawa a b c d H

  2(g)

  19,0223 0,0796291 -7,37067E-05 3,74572E-08 -8,13304E-12 H

  2(g)

  17,6386 0,0670055 -1,31485E-04 1,05883E-07 -2,91803E-11 H

  2 S (g)

  34,5234 -0,0176481 6,76664E-05 -5,32454E-08 1,40690E-11 O

  2(g)

  29,8832 -0,0113842 4,33779E-05 -3,70062E-08 1,01006E-11 H

  2 O (g)

  34,0471 -0,00965064 3,29983E-05 -2,04467E-08 4,30228E-12 Sumber: Reklaitis, 1983

   Data Cp untuk fasa cair:

  Tabel LB.4 Data Kapasitas Panas (J/ mol. K)

  2 O (l)

  4(g)

  1,82964.10

  1

  0,472118 -1,33878.10

  1,31424.10

  CH

  4(l)

  CO

  2(l)

  1

  1,02562 1,15955

  1,55019.10

  H

  2 S (l)

  38,387 -0,0736639 0,000290981 -2,63849E-07 8,00679E-11 CO

  Komponen a b C d e CH

  ) (

  2

  4 ) (

  3 ) (

  2 ) (

  4

  1

  4

  2

  3

  1

  

3

  2

  2

  1

  2

  Tabel LB.3 Data Kapasitas Panas (J/ mol. K)

  1

  2 2 1 T T d

T T

c T T b T T a CpdT T T

         

  

  ...................... (3) Untuk sistem yang melibatkan perubahan fasa persamaan yang digunakan adalah :

    

      2 2 1 T 1 T T v T T T Vl l b b

  Cp dT H dT Cp CpdT ................................................................... (4)

  Perhitungan energi untuk sistem yang melibatkan reaksi :

   

      2 1 2 T 1 T T out T R out

  CpdT N CpdT N H r dt dQ

  .............................................................. (5)  Data Cp untuk fasa gas:

  • 3
  • 6
  • >35
  • 5,70709 1,10417.10
  • >1,6656>1,9750>35>7,23130.10

      

    Tabel LB.5 Panas Reaksi Pembentukan (kkal/mol)

      Komponen ΔHf

      CH -17,89

      4(g)

      CO -94,05

      2(g)

      H S -4,82

      2 H O -57,8 2 (l)

      H

      2 CH COOH -103,93

      3 CH CH CH COOH -113,73

      3

      2

      2 Sumber: Reklaitis, 1983

      Perhitungan (kkal/mol) dengan menggunakan metode Benson et al, dimana ΔHf kontribusi gugusnya adalah:

      

    Tabel LB.6 Tabel Kontribusi Gugus dengan Metode Benson et al

      Sumber : Perry, 1999 Rumus metode Benson et al:

      o

      = 68,29 + Ni x

      ΔHf 298 Δhi

      o

      Dimana : = entalpi pembentukkan pada 298 K (kJ/mol) ΔHf 298

      Ni = jumlah group atom i di dalam molekul = nilai dari kontribusi gugus atom pada tabel LB.6

      Δhi

      o

      = 68,29 + Ni x

      ΔHf 298 Δhi = 68,29 + 5(-OH-) + 1(COH) + 4. (CH) + 1. (-CH2-) = 68,29 + 5.(-208,04) + 1.(2,09) + 4.(29,89) + 1.(-20,64)

      = -870,9 kJ/mol = -208,15 kkal/mol

      LB.1 Tangki Pre-Treatment (M-103)

      Fungsi: sebagai tempat menon-aktifkan bakteri yang memproduksi gas metana, sehingga produksi gas hidrogen yang dihasilkan lebih besar.

      NaOH

      o

      30 C 2 1

      2 LCPKS

      LCPKS

      o NaOH

      70 C

      o M-103

      80 C

      333 333 303

      1

      

    1

      2 Energi masuk = N CpdT + N CpdT + N CpdT

    (C5H10O5)900 H2O NaOH

      

      298 298 298 Tabel LB.7 Perhitungan Energi yang masuk kedalam Tangki Pre-Treatment

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) (C H O ) 204.608,2192 1,5156 6.210.225 9.412.319,0969

      5

      10 5 900

      1 Air 239.227,3972 13.290,4109 2.633,7882 35.004.127,0334

      2 NaOH 1.775,3425 44,3835625 235,85 10.467,8632 44.426.913,9935

      Q in (kJ/ hari)

      Dari data termodinamika Perry, 1999 : panas pelarutan NaOH dalam air = -44,51 kkal/mol = -186.354,468 kJ/kmol N . = 44,3835625 x -186.354,468

      H = -8.271.075,178 kJ

      o

      Temperatur pada alur keluar, T = 80 C = 353 K

      out 353 353 353

      3

      

    3

      3 Energi keluar = N CpdT + N CpdT + N CpdT

    (C5H10O5)900 H2O NaOH

      

      298 298 298

      Tabel LB.8 Perhitungan Energi yang Keluar dari Tangki Pre-Treatment

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) (C H O ) 204.608,2192 1,5156 9.758.925

      14.790.787,1523

      5

      10 5 900

      Air 239.227,3972 13.290,4109

      3 4.149,0186 55.142.162,4529

      NaOH 1.775,3425 44,3835625 2.594,3500 115.146,4954

      Q (kJ/ hari) 70.048.096,1006 out dQ .

       NHQQ pelaru out in tan dt

      = -8.271.075,178 + 70.048.096,1006

    • – 44.426.913,9935 =17.350.106,9295 kJ

      6

      = 17,35 x 10 kJ

      o

      Steam yang digunakan adalah saturated pada suhu (150

      C), tekanan 1 atm dan

      o

      keluar sebagai liquid pada suhu 150

      C, tekanan 1 atm. Dari steam tabel (Smith, 2001) diperoleh : Saturated steam pada 1 atm, 150

      C, Hv(150

      C) = 2745,4 kJ/kg Saturated liquid pada 1 atm, 150

      C, Hl(150

      C) = 632,1 kJ/kg

      o o

      q = [H (150

      C) (150 C)]

      v – H l

      q = [2745,4

    • –632,1] q = 2.113,3 kJ/kg Jumlah steam yang diperlukan :

      dQ dT

      m =

      q

      17.350.106 ,9295 kJ/hari m  2 . 113 , 3 kJ/kg

      8.209,9593 kg/hari 

      LB.2 Tangki Pencampur ( M-107)

      Fungsi : sebagai tempat mencampur LCPKS dari Tangki Pre-Treatment dengan nutrisi.

      Na HPO .2H O

      2

      

    4

      2 FeCl

      2 o o

      30 C 4 5

      30 C LCPKS LCPKS NaOH 3 6 NaOH FeCl

      2 o

      80 C Na HPO .2H O

      2

      4

      2 o

      79,971 C

      M-107

      Panas masuk alur 3 sama dengan panas keluar tangki Pre-treatment yaitu 70.048.096,1006 kJ/hari.

      353 353 353

      3

      3

      3 Energi masuk = N CpdT + N CpdT + N CpdT + (C5H10O5)900 H2O NaOH   

      298 298 298 303 303

      4

      5 N CpdT + N CpdT FeCl2 Na2HPO4.2H2O  

      298 298 Tabel LB.9 Perhitungan Energi yang Masuk ke dalam Tangki Pencampur

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) (C H O ) 204.608,2192 1,5156 9.758.925

      14.790.787,1523

      5

      10 5 900

      Air 239.227,3972 13.290,4109 4.149,0186 55.142.162,4529

      3 NaOH 1.775,3425 44,3835625 2.594,3500 115.146,4954

      4 FeCl 82,9973 0,654811045 392,3000 256,8823731

      2

      5 Na HPO .2H O 15,1969 0,085399831 986,6500 84,25974366

      2

      4

      2

      70.048.437,2427

      Q in (kJ/ hari)

      Dari data termodinamika Perry, 1999 : panas pelarutan FeCl dalam air = +17,9 kkal/mol = 74.943,72 kJ/kmol

      2 panas pelarutan Na HPO .2H O dalam air = -0,82 kkal/mol = -3.400,376 kJ/kmol

      2

      4

    2 N . = (0,654811045 x 74.943,72) + (0,085399831 x -3.400,376)

      H = 48.783,5841 kJ

      Untuk mengetahui suhu keluaran dari M-107, maka dilakukan trial error, sehingga

      o

      didapatkan suhu 79,96

      C,

       Tabel LB.10 Perhitungan Temperatur Keluar dari Tangki Pencampur (M-107)

      F N N x

      ∫CpdT (kJ) Alur Komponen

      ∫Cp dT (kg/ hari) (kmol/ hari)

      (C H O ) 204.608,2192 1,5156

      5

      10 5 900 9.751.691,63 14.779.824,14

      Air 239.227,3972 13.290,4109 4.145,922858 55.101.018,58

      NaOH 1.775,3425 44,3835625 2.592,427 115.061,1481

      6 FeCl 82,9973 0,654811045 4.312,1014 2.823,6117

    2 Na HPO .2H O 15,1969 0,085399831 10.845,1056 926,1702

      2

      4

    2 Q (kJ/ hari) 69.999.653,6446

      out LB.3 Bioreaktor Hidrogen ( R-201 )

      Fungsi : sebagai tempat berlangsungnya reaksi pembentukan hidrogen dengan menggunakan bakteri thermofilik.

      H

      2 CO

      2 H S

      2 o 7

      30 C LCPKS LCPKS NaOH

      NaOH LI FeCl 6 8

      2 FeCl

      Na HPO .2H O

      2

      2

      4

      2 o

      Na HPO .2H O

      60 C

      2

      4

      2 TC o

      79,971 C R-201 o

      Temperatur basis = 25 C Reaksi : (C H O ) + H O 750 C H O (Barnali dkk.,2008) ( Hr )

      5

      10 5 900

      2

      6

      12

      6

      1

      750C H O + 500H

    • O + H S 2000H (g) + 500C H O + 500C H O

      6

      12

      6 2 (l) 2 (l)

      2

      2 4 2(l)

      4 8 2(l)

      1500CO + H S (Sompong dkk., 2009) ( Hr )

      2(g) 2 (g)

      2 H S yang terbentuk dari hasil pembusukan oleh mikroorganisme pada fasa cair

      2

      terionisasi menjadi fasa gas (Speece, R.E., 1996) H H S = 568 kal/ mol

      l

      2 H H S = 4.463 kal/ mol v

      2

      (Perry,1999)

      o o o

      Hr =750. H C H O - ( H C H O + H H O )

      1 f

      6 12 6(s) f

      5 10 5(s) f 2 (l)

      = (750 x -208,15)

    • – (-158,4273-57,8) = -155.745,9227 kkal/mol = -651.640.940,6 kJ/kmol

      F karbohidra t awal F karbohidra t sisa -

      r =

      1 BM karbohidra t

      204.608,21 92 193 . 185 

      = 135 . 000

       = 0,085 kmol/hari o o o

      Hr = [ 2000. H H + 500. H C H O + 500. H C H O

      2 f 2(g) f

      2 4 2(l) f

      4 8 2(l) o o o

    • 1500. H CO ] C H O +500. H H O ]

      f 2(g) – [750. H f

      

    6

    12 6(s) f 2 (l)

    • [H H S -.H H S]

      v 2 l

      2

      = [(2000x0) + (500x -103,93) + (500x -113,73) + (1500x -94,05)]

    • – [750x -208,15 + (500x -57,8)] + [4,463 – 0,568] = -64.888,605 kkal/mol = -271.493.923,3 kJ/kmol

      F glukosa awal F - glukosa sisa r =

      2 BM glukosa

      18.907,397 26  18 . 256 , 03743

      =

      180 = 3,618666 kmol/hari

      r. Hr = (r . Hr ) + (r . Hr ) = (-55.389.479,95) + (-982.536.508,4951)

      1

      1

      2

      2

      = - 1.037.925.988,4441 kJ/hari Panas masuk reaktor (R-201) = panas keluar tangki pencampur (M-107)

      = 69.999.653,6446 kJ

      303 303 303

      8

      

    8

      8 Entalpi biohidrogen = N CpdT + N CpdT + N CpdT H2 CO2 H2S   

      298 298 298 Tabel LB.11 Perhitungan Temperatur Keluar dari Bioreaktor (R-201)

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) 142,678676

      H 1.018,49 509,245 72.658,40263

      2

      5

      7 CO 14.269,2344 324,3007818 186,2256 60.393,09207

      2

      170,001951 H S 2.4126 0,70813032 12,03835361

      2

      2 Q (kJ/ hari) 133.063,5331

      out 333 333 333

      8

      8

      8 Energi keluar = N CpdT +N CpdT + N CpdT + (C5H10O5)900 C6H12O6 H2O   

      298 298 298 333 333 333

      8

      8

      8 N CpdT + N CpdT + N CpdT NaOH FeCl2 Na2HPO4.2H2O   

      298 298 298 Tabel LB.12 Perhitungan Temperatur Keluar dari Bioreaktor (R-201)

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) (C H O ) 193.050 1,43 6.210.225 8.880.621,75

      5

      10 5 900

      C H O 18.256,03743 101,4224 8.280,3 839.808,1484

      6

      12

    6 Air 217.239,4421 12.068,858 2.633,7882 31.786.815,04

      8 NaOH 1.775,3425 44,3836 1.650,95 73.275,04251 FeCl 82,9973 0,65481 2.746,1 1.798,176612

      2 Na HPO .2H O 15,1969 0,0853998 6.906,55 589,8182056

      2

      4

      2 Q (kJ/ hari) 41.582.907,9783 out

      dQ Qout r Hr Qin     dT

      = (41.582.907,9783+133.063,5331) + (- 1.037.925.988,4441)

    • – 69.999.653,6446 = -1.066.209.670,5773 kJ

      8

      = -10,66 x 10 kJ

      o

      Air pendingin yang digunakan pada suhu 30 C dan keluar sebagai air pendingin

      o

      bekas pada suhu 60 C.

      o

      H (60

      C) = 251,1

      o

      H (30

      C) = 125,7 Jumlah air pendingin yang diperlukan :

      dQ dT

      m =

       H

      8 10,66 x - 10 kJ/hari m

       ( 125 , 7  251 , 1 ) kJ/kg  8.502.469, 462 kg/hari

      LB.4 Bioreaktor Biogas ( R-203 )

      Fungsi : sebagai tempat berlangsungnya reaksi pembentukan biogas dengan menggunakan bakteri termofilik.

      CH

      4 CO

      2 H S

      2 H O

      2 o 9

      30 C LCPKS LCPKS NaOH

      NaOH LI FeCl2

      FeCl2 8 10 Na2HPO4.2H2O Na2HPO4.2H2O TC o

      o

      55 C

      60 C R-203

      o

      Temperatur basis = 25 C

      Reaksi : (C H O ) + H O 750C H O (Barnali dkk.,2008) ( Hr )

      5

      10 5 900

      2

      6

      12

      6

      1

      750C H O +750H O +H S +2250CO +750H O + H S  2250CH

      6 12 6 (S) 2 (l) 2 (l) 4(g) 2(g) 2 (g) 2 (g)

      (Sompong dkk., 2009) ( Hr )

      2 H S yang terbentuk dari hasil pembusukan oleh mikroorganisme pada fasa cair

      2

      terionisasi menjadi fasa gas (Speece, R.E., 1996) H H S = 568 kal/ mol

      l

      2 H H S = 4.463 kal/ mol v

      2 H H O = 1.436 kal/ mol l

      2 H H O= 9.729 kal/ mol v

      2

      (Perry,1999)

      o o o

      Hr =750. H C H O - ( H C H O + H H O )

      1 f

      6 12 6(s) f

      5 10 5(s) f 2 (l)

      = (750 x -208,15)

    • – (-158,4273-57,8) = -155.745,9227 kkal/mol = -651.640.940,6 kJ/kmol

      F karbohidra t awal F karbohidra t sisa -

      r =

    1 BM karbohidra t

      193 . 185 183 . 735 

      =

      135 . 000 = 0,07 kmol/hari

      = [ 2250. ° CH + 2250. ° CO ] ° C H O ] ΔH r

      2 ΔH 4(g) ΔH 2(g) – [750.ΔH

      6 12 6 (S) f f f

    • [H H S - H H S] + [H H O - H H O ]

      v 2 l 2 v 2 (g) l 2 (l)

      = [(2250x -17,89) + (2250x -94,05)]

    • – (750x -208,15) + (4,463 - 0,568) + (9,729
    • – 1,436) kkal/mol = -95.470,312 kkal/mol = -399.447.785,4 kJ/kmol

      F glukosa awal F - glukosa sisa r =

    2 BM glukosa

      18.256,037 43  17 . 958 , 2657

      =

      180

      1,654287 kmol/hari

       = r. Hr = (r . Hr ) + (r . Hr ) = (-45.614.865,84) + (-660.801.271,9)

      1

      1

      2

      2

      = - 706.416.137,8 kJ/hari Panas masuk bioreaktor penghasil biogas (R-201) = panas keluar bioreaktor penghasil hidrogen (R-203) pada alur 8 = 41.582.907,9783 kJ

      

    303 303 303

      9

      9

      9 Entalpi biogas = N CpdT + N CpdT + N CpdT CH4 CO2 H2O

      

      

    298 298 298

    303

      9

    • N CpdT

    H2S

       298

      Tabel LB.13 Perhitungan Temperatur Keluar dari Bioreaktor (R-203)

      F N N x ∫CpdT (kJ)

      Alur Komponen ∫Cp dT

      (kg/ hari) (kmol/ hari) CH 2.525,5175 157,8448 180,1007 28.427,96575

    4 CO 4.430,4986 100,69315 186,2256 18.751,63743

      2

      9 H O 33,0001 1.83333 168,0356 308,0662752

      2 H S 0,9287 0,02726 170,0020 4,634012683

      2 Q (kJ/ hari) 47.492,3035 out

      328 328 328