PENGEMBANGAN WILAYAH PERBATASAN SEBAGAI UPAYA PEMERATAAN PEMBANGUNAN WILAYAH DI INDONESIA | Budianta | SMARTek 628 2220 1 PB

PENG EMBA NG A N WILA YA H PERBA TA SA N

SEBA G A I UPA YA PEMERA TA A N PEMBA NG UNA N WILA YA H DI INDO NESIA Aziz Bud ia nta *

Abstrac t

The a im o f Na tio na l d e ve lo p me nt is g e ne ra lly to c re a te p ro sp e ro us so c ie ty a nd e q ua l d e ve lo p me nt a ro und Ind o ne sia n, tha t it ha s no t b e e n so lve d ye t. O ne o f the p ro b le ms whic h we ma y e nc o unte rs is the un imp ro ve me nt o f b o rd e r re g io ns in Ind o ne sia te rrito ry whic h is id e ntic a lly with rura l, a g ric ultura l, p o o r a re a s, e tc . In o rd e r tha t it c a n b e we ll d e ve lo p e d , it ne e d s a p p ro p ria te p o lic ie s in the lo c a l sc a le . It d e sig ne d b a se d o n the re sult o f p o te nc y id e ntific a tio n a nd limita tio n fa c to rs in b o rd e r re g io ns.

Ke y words : d e ve lo p me nt, re g io n, re g io na l d e ve lo p me nt, b o rd e r re g io n

A b stra k

Pe m b a ng una n Na sio na l Ne g a ra Ind o ne sia ya ng tujua n um um nya a d a la h untuk m e wujud ka n ke se ja hte ra a n ra kya t d a n p e m e ra ta a nnya d i se luruh wila ya hnya , sa m p a i d e ng a n sa a t ini m a sih b a nya k tim b ul m a sa la h. Sa la h sa tu m a sa la h ya ng m a sih d ijum p a i a d a la h b e lum b e rke m b a ng nya wila ya h p e rb a ta sa n a nta r wila ya h a d m inistra si d a la m Ne g a ra Ind o ne sia . Wila ya h p e rb a ta sa n se la m a ini id e ntik d e ng a n wila ya h p e rd e sa a n, wila ya h p e rta nia n, wila ya h m iskin, d ll. Untuk p e ng e m b a ng a nnya d ip e rluka n ke b ija ksa na a n ya ng se sua i se c a ra lo ka lita , ya ng d isusun b e rd a sa rka n ha sil id e ntifika si p o te nsi d a n ha m b a ta n p e ng e m b a ng a n d i wila ya h p e rb a ta sa n te rse b ut.

Ka ta Kunc i : p e ng e m b a ng a n/ p e m b a ng una n, wila ya h, p e m b a ng una n wila ya h, wila ya h

p e rb a ta sa n

1. Pe nd a hulua n

Pe m b a ng una n Na sio na l Ne g a ra Ind o ne sia se c a ra um um d itujuka n untuk m e wujud ka n ke se ja hte ra a n ke hid up a n m a sya ra ka t se c a ra a d il d a n m e ra ta d ise luruh p e lo so k wila ya h NKRI, b a ik

ya ng ting g a l d i d a e ra h p e rd e sa a n (rura l

a re a ) m a up un d a e ra h p e rko ta a n

(urb a n a re a ). Da la m p e la ksa na a n p e m b a ng una n Na sio na l te rse b ut sa m p a i sa a t ini m a sih b a nya k d ite m uka n m a sa la h ya ng b e lum d a p a t d ip e c a hka n, b e b e ra p a ya ng te rp e nting d ia nta ra nya m a sa la h ke m iskina n, ke se nja ng a n ke m a jua n a nta ra wila ya h d i Ka wa sa n Ba ra t Ind o ne sia (KBI) d a n Ka wa sa n Tim ur Ind o ne sia (KTI), ke se nja ng a n ke m a jua n a nta ra ko ta

-d e sa , m a sa la h ke te na g a -ke rja a n, m a sa la h ling kung a n hid up , d sb . Sa la h sa tu wila ya h ya ng p e rke m b a ng a nnya c ukup te rting g a l d ib a nd ing ka n wila ya h la in a d a la h wila ya h p e rb a ta sa n. Se la m a ini wila ya h p e rb a ta sa n id e ntik d e ng a n d a e ra h p e rd e sa a n, d a e ra h p ing g ira n, d a e ra h te rting g a l, a ta u d a e ra h m iskin ya ng c e nd e rung te rm a rg ina lka n.

Te rd a p a t d ua p e ng e rtia n

wila ya h p e rb a ta sa n d a la m ko nte ks p e m b a ng una n Na sio na l d i Ind o ne sia . Da la m ko nte ks Ne g a ra , wila ya h p e rb a ta sa n m e ling kup i d a e ra h-d a e ra h ya ng b e rb a ta sa n la ng sung d e ng a n w ila ya h te rito ria l ne g a ra te ta ng g a , se d a ng ka n d a la m tulisa n ini w ila ya h p e rb a ta sa n le b ih d ia rtika n se b a g a i

b a g ia n d a ri sua tu w ila ya h a d m inistra si te rte ntu ya ng b e rb a ta sa n la ng sung d e ng a n w ila ya h a d m inistra si la in d i se kita rnya d a la m ke ra ng ka NKRI. Ke d ua tip e w ila ya h p e rb a ta sa n te rse b ut m e rup a ka n b a g ia n inte g ra l

p e la ksa na a n p e m b a ng una n Na sio na l Ne g a ra Ind o ne sia .

Be rb a g a i up a ya d ila kuka n

Pe m e rinta h NKRI untuk le b ih m e m e ra ta ka n p e m b a ng una n d a n ha sil-ha sil p e m b a ng una n ke se luruh p e lo so k Ne g a ra . Da la m ra ng ka p e ng ura ng a n ke tim p a ng a n a nta r w ila ya h, Re nc a na Pe m b a ng una n Ja ng ka Me ne ng a h Na sio na l ( RPJM-Na sio na l) ta hun 2004 – 2009 ( Pe rp re s No . 7/ 2005 ) te la h m e ng a m a na tka n b a h w a p e ng e m b a ng a n d a e ra h te rting g a l te rm a suk w ila ya h p e rb a ta sa n te rinte g ra si d a la m sua tu siste m w ila ya h p e ng e m b a ng a n e ko no m i, m e la lui ke te rka ita n m a ta ra nta i p ro se s p ro d uksi d a n d istrib usi a nta ra w ila ya h-w ila ya h te rting g a l d e ng a n Wila ya h Stra te g is C e p a t Tum b uh.

Fa kta m e nunjukka n sa m p a i

d e ng a n sa a t ini se kto r p e rta nia n m a sih m e rup a ka n se kto r p a ling d o m ina n d i Ind o ne sia d a n m e nja d i m a ta p e nc a ha ria n te rb e sa r p e nd ud uk. Usa ha -usa ha d i se kto r p e rta nia n le b ih b a nya k d ila kuka n d i d a e ra h p e rd e sa a n ( te rm a suk d i d a la m nya w ila ya h p e rb a ta sa n) , o le h ka re na itu p e m b a ha sa n d a la m ra ng ka p e ng e m b a ng a n d a e ra h p e rb a ta sa n tid a k d a p a t d ip isa hka n d e ng a n p e m b a ng una n se kto r p e rta nia n d a n p e m b a ng una n p e rd e sa a n se c a ra um um .

2 . Da e ra h Pe rb a ta sa n d a la m

Ko nte ks Pe m b a ng una n Na sio na l

Pa d a ha ke ka tnya

p e m b a ng una n Na sio na l m e rup a ka n

ra ng ka ia n up a ya p e m b a ng una n b e rke sina m b ung a n ya ng m e lip uti se luruh a sp e k ke hid up a n m a sya ra ka t, b a ng sa , d a n Ne g a ra . Pe m b a ng una n d ila ksa na ka n untuk m e w ujud ka n tujua n Na sio na l se b a g a im a na te rm a ktub d a la m p e m b uka a n UUD 1945, ya itu m e lind ung i se g e na p b a ng sa d a n se luruh tum p a h d a ra h Ind o ne sia , m e m a juka n ke se ja hte ra a n um um , m e nc e rd a ska n ke hid up a n b a ng sa , se rta ikut m e la ksa na ka n ke te rtib a n d unia ya ng b e rd a sa rka n ke m e rd e ka a n, p e rd a m a ia n a b a d i, d a n ke a d ila n so sia l. Pe m b a ng una n Na sio na l d ila ksa na ka n se c a ra te re nc a na , m e nye luruh, te rp a d u, te ra ra h, b e rta ha p , d a n b e rke la njuta n untuk m e m a c u p e ning ka ta n ke m a m p ua n Na sio na l, d a la m ra ng ka m e w ujud ka n ke hid up a n ya ng se ja ja r d a n se d e ra ja t d e ng a n b a ng sa la in ya ng te la h m a ju. Pe m b a ng una n Na sio na l d ila ksa na ka n b e rsa m a o le h m a sya ra ka t d a n p e m e rinta h. Ma sya ra ka t a d a la h p e la ku uta m a p e b a ng una n, d a n p e m e rinta h b e rke w a jib a n untuk m e ng a ra hka n, m e m b im b ing , se rta m e nc ip ta ka n sua sa na ya ng m e nunja ng se hing g a a ka n sa ling m e ng isi, sa ling m e le ng ka p i d a la m ke sa tua n la ng ka h m e nuju te rc a p a inya tujua n p e m b a ng una n Na sio na l.

Pe m b a ng una n Na sio na l

m e lip uti p e m b a ng una n d a e ra h ya ng d ila ksa na ka n d a la m ra ng ka p e m b a ng una n m a nusia Ind o ne sia se utuhnya d a n p e m b a ng una n se luruh m a sya ra ka t Ind o ne sia . Ha l ini b e ra rti p e m b a ng una n d a e ra h ha rus m e ra ta d i se luruh w ila ya h d a n d ise le ng g a ra ka n d a ri, o le h, d a n untuk ra kya t. Se c a ra um um p e m b a ng una n Na sio na l Ind o ne sia b e rtujua n untuk: ( a ) Me w ujud ka n ke se im b a ng a n a nta r d a e ra h d a la m

ha l ting ka t p e rtum b uha nnya ; (b ) Me m p e rko ko h ke sa tua n e ko no m i Na sio na l, se rta (c ) Me m e liha ra e fisie nsi p e rtum b uha n Na sio na l. Po e rno m o sid i H (1975) d a la m Listiya h M (1996) m e nya ta ka n b a hwa sa la h sa tu d ia nta ra ke tig a tujua n te rse b ut m e rup a ka n se ntra l, ya itu ke se im b a ng a n a nta r d a e ra h d a la m ha l p e rtum b uha n. Ke se im b a ng a n a nta r d a e ra h a ka n m e m e nuhi ke a d ila n so sia l, m e ng ura ng i ke se nja ng a n p e rtum b uha n a nta r d a e ra h, d a n m e rup a ka n b a g ia n untuk m e nc a p a i p e m e ra ta a n p e m b a ng una n ke se luruh w ila ya h Ind o ne sia se b a g a i p e m a nta p a n p e rwujud a n Wa w a sa n Nusa nta ra .

Da la m ra ng ka p e m e ra ta a n p e m b a ng una n ke se luruh wila ya h, te la h d iup a ya ka n p e la ksa na a n O to no m i Da e ra h (O to d a ) d e ng a n m e m p e rtim b a ng ka n ke m a m p ua n p e m b a ng una n d a e ra h ya ng b e rsa ng kuta n. Da la m p e la ksa na a n p e m b a ng una n m a sih d ip e rluka n p e rha tia n ya ng le b ih b e sa r khususnya ke p a d a d a e ra h ya ng te rb e la ka ng , d a e ra h ya ng p a d a t d a n d a e ra h ya ng sa ng a t kura ng p e nd ud uknya , d a e ra h tra nsm ig ra si, d a e ra h te rp e nc il d a n d a e ra h p e rb a ta sa n, se rta d a e ra h ya ng m e miliki c iri kha s se p e rti d a e ra h te rte ntu d i KTI. Ha l te rse b ut sud a h te rc a ntum se ja k m a sih d ib e rla kuka nnya G a ris-G a ris Be sa r Ha lua n Ne g a ra (G BHN) ta hun 1993. Pe m b a ng una n d a e ra h se b a g a i b a g ia n inte g ra l d a ri p e m b a ng una n Na sio na l, d ila ksa na ka n se c a ra se ra si, te rp a d u, d a n b e rke la njuta n, b e rha sil g una d a n b e rd a ya g una , p a d a tia p ting ka t p e m e rinta ha n. Pe la ksa na a n p e m b a ng una n d a e ra h d iup a ya ka n se sua i d e ng a n p o te nsi d a n p rio rita s d a e ra h ya ng b e rsa ng kuta n.

Pa d a um um nya te rd a p a t

ke c e nd e rung a n b a hwa d a e ra h ya ng te la h b e rke m b a ng m e nja d i p usa t p e la ya na n (m isa lnya d a e ra h p e rko ta a n), a ka n m e nye ra p le b ih

b a nya k inve sta si d a n inte rve nsi p e m b a ng una n. Pe rtum b uha n sua tu wila ya h a ka n sa ling te rka it d e ng a n p e rke m b a ng a n fa silita s p e la ya na n, d ise b a b ka n p e rtum b uha n wila ya h m e m b utuhka n d ukung a n p e ng a d a a n d a n p e rlua sa n p e la ya na n. Ke te rse d ia a n p e la ya na n d i sua tu wila ya h te rse b ut p a d a g ilira nnya a ka n m e nstim ulir p e rtum b uha n wila ya h. Ha l ini

d ise b a b ka n ke b ija ksa na a n p e m b a ng una n wila ya h b e rja la n

b e rsa m a -sa m a d e ng a n p e rwujud a n p e la ya na n so sia l, e ko no m i, d a n infra struktur wila ya h la innya .

Se ja k d im ula inya Re p e lita VI te la h d ig a riska n b a hwa ko o rd ina si ke se luruha n p e m b a ng una n d i d a e ra h p e rlu m e nc a kup se g i sp a sia l ya ng a ka n m e m b e rika n d a sa r p a d a m a sing -m a sing ka wa sa n, b a ik p a d a ka wa sa n khusus, ka wa sa n p e rd e sa a n, te rm a suk d a la m ha l ini wila ya h p e rb a ta sa n a nta r p ro p insi. Da la m ra ng ka p e m e ra ta a n p e m b a ng una n wila ya h se c a ra inte rna l, d a e ra h p e rb a ta sa n m e rup a ka n b a g ia n wila ya h ya ng p e rlu m e nd a p a tka n p e rha tia n khusus ka re na b e b e ra p a ke c e nd e rung a n ya ng te rja d i d i d a e ra h p e rb a ta sa n, d a la m ha l p e rtum b uha n d a n p e rke m b a ng a nnya ya itu: (a ) Pe rtum b uha n d a e ra h p e rb a ta sa n c e nd e rung la m b a t, d a n (b ) Da e ra h p e rb a ta sa n c e nd e rung kura ng m a m p u b e rke m b a ng se c a ra o p tim a l ka re na ke te rb a ta sa n a nta ra la in: (i) la ha n p a d a um um nya m a rg ina l, (ii) ja uh d a ri p usa t ke g ia ta n, d a n (iii) inve sta si d a n inte rve nsi d a ri lua r sa ng a t te rb a ta s.

3. Tip e - Tip e Da e ra h Pe rb a ta sa n

Wila ya h p e rb a ta sa n m e rup a ka n wila ya h p e rte m ua n a nta ra d ua wila ya h a d m inistra si, na m un sum b e rd a ya a la m

(na tura l re so urc e s) d a n m a sya ra ka tnya b isa m e nja d i b a g ia n ko m p le m e nte r p a d a sa tu sa tua n siste m fung sio na l b a g i p e ng e m b a ng a n wila ya h ya ng d id ukung

o le h siste m p ra sa ra na wila ya h b e rsa m a . Be rd a sa rka n p e ne litia n ya ng d ila kuka n o le h Ba p p e d a Pro vinsi D.I Yo g ya ka rta b e ke rja sa m a d e ng a n Le m b a g a Pe ne litia n P4N UG M ta hun 1993, wila ya h p e rb a ta sa n d a p a t d ike lo m p o kka n d a la m 3 (tig a ) tip e (Listiya h M, 1996), ya itu:

a . Wila ya h b untu, d ic irika n o le h: (1)

p o sisi p a d a ujung ja ring a n a ta u b a hka n b e lum te rja ng ka u o le h siste m ja ring a n ya ng m e ra ng ka i te m p a t te rse b ut d e ng a n p usa t p e la ya na n hira rkhi te re nd a h d a la m siste m wila ya h ya ng m e m b a wa hinya a ta u d e ng a n p e rko ta a n la in; (2) te rle ta k p a d a la ha n m a rg ina l ka re na sifa t g e o lo g i wila ya hnya (se p e rti: m o rfo lo g i, le re ng , b a tua n, d a n ta na h); (3) ke p a d a ta n p e nd ud uk re nd a h; d a n (4) p ro ye k p e ng e m b a ng a n sa ng a t te rb a ta s ka re na fa kto r e ko lo g is;

b . Wila ya h p e rb a ta sa n ja lur p e rife r,

d ic irika n o le h: (1) te rle wa ti siste m ja ring a n ja la n ya ng m e ra ng ka i te m p a t te rse b ut d e ng a n siste m wila ya h ya ng m e m b a wa hinya , m a up un d e ng a n siste m se b e ra ng p e rb a ta sa n; (2) te rle ta k p a d a wila ya h d e ng a n ke g ia ta n e ko no m i se d a ng ; d a n (3) p ro sp e k p e ng e m b a ng a n sa ng a t te rg a ntung wila ya h ya ng se c a ra la ng sung te ra ng ka i m e nja d i sa tu ke sa tua n wila ya h a ta u ke sa tua n siste m ja ring a n d e ng a n wila ya h te rse b ut;

c . Wila ya h p e rb a ta sa n ko nta k ting g i,

d ic irika n o le h: (1) p o sisi a nta r wila ya h uta m a ; (2) inte nsita s ke g ia ta n e ko no m i p a d a sa tu sisi a ta u p a d a ke d ua sisi p e m b a ta s; (3) ke p a d a ta n p e nd ud uk re la tif ting g i; d a n (4) te rd a p a t a g lo m e ra si p e nd ud uk d a n p usa t p e la ya na n ya ng m e la ya ni ke b utuha n p e nd ud uk p a d a ke d ua sisi p e rb a ta sa n.

4. Pe rm a sa la ha n Da e ra h Pe rb a ta sa n

Be b e ra p a p e rm a sa la ha n ya ng se c a ra um um d ijum p a i d i d a e ra h p e rb a ta sa n m e lip uti: (a ) Se ring tim b ul p e rm a sa la ha n d a la m ha l ke b ija ksa na a n ya ng ha rus d ite ra p ka n; (b ) Te rd a p a t ke c e nd e rung a n tum b uh le b ih la m b a t (untuk tip e wila ya h p e rb a ta sa n a d a n b ); (c ) Be ntura n d ua ke p e nting a n b e rb e d a a nta r d ua wila ya h; d a n (d ) Be lum a d a ke sa tua n d a la m p e re nc a na a n wila ya h p e rb a ta sa n itu se nd iri ya ng m e nim b ulka n ke tid a kse ra sia n p e rse p si d a n a sp ira si p e m b a ng una n, ya ng ke m ud ia n a ka n b e ra kib a t p a d a ke tid a kse ra sia n p ro g ra m -p ro g ra m p e m b a ng una n, b a ik ya ng d ila ksa na ka n o le h m a sya ra ka t m a up un o le h p e m e rinta h d i d a e ra h p e rb a ta sa n te rse b ut.

Te la h d ite g a ska n b a hwa p e la ksa na a n p e m b a ng una n d i d a e ra h ha rus se la ra s d e ng a n p o te nsi d a n p e lua ng p e ng e m b a ng a n, d a n se ja la n d e ng a n p rio rita s ya ng te la h d ig a riska n o le h p e ra tura n ya ng b e rla ku p a d a m a sing -m a sing wila ya h. Khusus untuk wila ya h p e rb a ta sa n, d ip e rluka n ko o rd ina si ya ng m a ta ng a nta ra d ua wila ya h a d m inistra si untuk m e m a d uka n d ua a ta u le b ih ke p e nting a n ya ng b e rb e d a . Untuk m e nc a p a i o p tim a lisa si p e m b a ng una n d i wila ya h p e rb a ta sa n, te rle b ih d a hulu p e rlu d ike ta hui ka ra kte ristik wila ya hnya , d e ng a n m e la kuka n id e ntifika si p o te nsi, ke nd a la , d a n p e lua ng p e ng e m b a ng a nnya . De ng a n d e m ikia n m a ka p e nyusuna n re nc a na p e ng e m b a ng a n wila ya h p e rb a ta sa n te rse b ut a ka n m e ng ha silka n re nc a na inte rve nsi p e m b a ng una n, b a ik d a la m b e ntuk p ro g ra m a ta u p ro ye k ya ng b e rha sil g una d a n b e rd a ya g una . Pa d a u m u m n y a d a e ra h -d a e ra h p e rb a ta sa n te rm a su k ke d a la m krite ria d e sa m iskin d e n g a n p e rtu m b u h a n c e n d e ru n g le b ih la m b a t d ib a n d in g ka n d e n g a n d e sa -d e sa d i se kita rn y a . Be b e ra p a

fa kto r p e n y e b a b la m b a tn y a p e rtu m b u h a n d e sa -d e sa d i d a e ra h p e rb a ta sa n d ia n ta ra n y a : ( a ) Be lu m

d ite m u -ke n a lin y a se c a ra m e n d a la m d a n m e n y e lu ru h

m e n g e n a i p o te n si so sia l-e ko n o m i m a sy a ra ka t d i d a e ra h p e rb a ta sa n , y a n g p a d a d a sa rn y a m e ru p a ka n fa kto r p e n d u ku n g ke ta h a n a n m a sy a ra ka t d i w ila y a h p e rb a ta sa n te rse b u t; ( b ) Le m a h n y a ke m a m p u a n p e la y a n a n so sia l d a n e ko n o m i m a sy a ra ka t d i w ila ya h p e rb a ta sa n d ib a n d in g ka n d e n g a n ju m la h p e n d u d u k y a n g h a ru s d ila y a n i; d a n ( c ) Ku ra n g te rd istrib u sin y a se c a ra m e ra ta p e la y a n a n so sia l d a n e ko n o m i d i w ila y a h p e rb a ta sa n d ilih a t a ta s d a sa r lo ka si a ta u a g ih a n ke ru a n g a n

( sp a tia l d istrib utio n) ( Listiy a h M inia rti, 1 9 9 6 ) .

Di sa m p in g fa kto r-fa kto r

te rse b u t, la m b a tn y a p e rke m b a n g a n d a e ra h -d a e ra h

p e rb a ta sa n ju g a m a sih d ita m b a h la g i o le h im b a s d a m p a k ke se n ja n g a n a n ta ra d e sa – ko ta , se p e rti inv e sta si e ko n o m i ( d a la m b id a n g in fra stru ktu r d a n ke le m b a g a a n ) y a n g c e n d e ru n g te rko n se n tra si d i d a e ra h p e rko ta a n , y a n g b e ra kib a t p a d a le b ih c e p a tn y a w ila y a h p e rko ta a n tu m b u h d a n b e rke m b a n g , se d a n g ka n w ila y a h p e rd e sa a n

re la tif te rting g a l ( urb a n b ia s).

Ke te rtin g g a la n tin g ka t ke m a ju a n w ila y a h p e rd e sa a n ju g a d ise b a b ka n o le h m a sih re n d a h n y a p ro d u ktiv ita s, kw a lita s p e ta n i, d a n p e rta n ia n , te rb a ta sn y a a kse s p e ta n i te rh a d a p su m b e rd a y a p e rm o d a la n , se rta re n d a h n y a kw a lita s d a n kw a n tita s in fra stru ktu r p e rta n ia n d a n p e rd e sa a n . Se b a g a i

a kib a tn y a ke se ja h te ra a n m a sy a ra ka t d i p e rd e sa a n , y a n g

m e n c a ku p se kita r 6 0 p e rse n

p e n d u d u k In d o n e sia , kh u su sn y a p e ta n i m a sih sa n g a t re n d a h te rc e rm in d a ri ju m la h p e n g a n g g u ra n d a n ju m la h p e n d u d u k m iskin y a n g le b ih b e sa r d ib a n d in g ka n w ila y a h p e rko ta a n ( A n o n im u s, 2 0 0 5 ) .

5 . Da e ra h Pe rb a ta sa n d a n

Pe m b a ng una n Pe rd e sa a n

Da e ra h p e rb a ta sa n y a n g p a d a u m u m n y a b e ru p a w ila y a h p e rd e sa a n a d a la h m e ru p a ka n b a g ia n d a ri Sa tu a n Wila y a h Pe n g e m b a n g a n ( SW P) y a n g d ih a ra p ka n a ka n tu m b u h d a n b e rke m b a n g se ja ja r d e n g a n d a e ra h la in . Da la m ko n te ks

ke w ila y a h a n , te rd a p a t ke c e n d e ru n g a n d i d a e ra h

p e rb a ta sa n p e rtu m b u h a n w ila y a h n y a le b ih la m b a t d ib a n d in g ka n d e n g a n w ila y a h b u ka n p e rb a ta sa n , h a l in i d ise b a b ka n a d a n y a iso la si fisik u n tu k d a e ra h p e rb a ta sa n y a n g se ka lig u s m e ru p a ka n w ila y a h p e d a la m a n d a n te rja d in y a iso la si p e rh a tia n d a ri p e m e rin ta h y a n g le b ih tin g g i se rta se ring te rja d i b e n tu ra n d a ri ke b ija ksa n a a n y a n g b e rb e d a d a la m p e ru n tu kka n la h a n d i d a e ra h p e rb a ta sa n ( M u b y a rto , d kk ( 1 9 9 1 ) d a la m Listiy a h M ( 1 9 9 6 ) ) . Te rja d in y a ko n flik-ko n flik d i d a e ra h p e rb a ta sa n te rse b u t se c a ra la n g su n g m a u p u n tid a k la n g su n g a ka n m e n g h a m b a t p e rtu m b u h a n d a n p e rke m b a n g a n w ila y a h te rse b u t.

Be rka ita n d e n g a n

p e n d e ka ta n ke ru a n g a n p a d a stu d i g e o g ra fi, u n tu k m e n g e m b a n g ka n w ila y a h p e rb a ta sa n y a n g p a d a u m u m n y a b e ru p a p e rd e sa a n , su a tu ke b ija ksa n a a n p e m b a n g u n a n ke ru a n g a n su d a h se h a ru sn y a m e m p ro m o sika n p e rtu m b u h a n

p u sa t-p u sa t p e la y a n a n p e rd e sa a n y a n g d a p a t m e n g h u b u n g ka n p u sa t-p u sa t a ta u ko ta -ko ta d e n g a n d a e ra h b u rilo ka te rm a su k d a e ra h d i

se p a n ja n g p e rb a ta sa n . Ke b ija ksa n a a n ini h a ru s d ile n g ka p i

d e n g a n ( Hu ism a n , 1 9 8 7 ) : ( a ) Ekste n sifika si p a sa r u n tu k m e n a m p u n g ke le b ih a n p ro d u ksi p e rta n ia n d a n o u tp u t d a e ra h p e rd e sa a n y a n g la in ; ( b ) Pe n g a g ih a n in p u t y a n g d ib u tu h ka n u n tu k p ro d u ksi p e rta n ia n y a n g te la h m e n in g ka t te rse b u t ( se p e rti b e n ih , p u p u k, d sb ) ; ( c ) Pe n g a g ih a n p e la y a n a n -p e la y a n a n se p e rti p e la y a n a n ke se h a ta n , p e n d id ika n , p e rse d ia a n a ir b e rsih , a n g ku ta n u m u m , d a n te n tu sa ja p e n y e b a ra n p e la y a n a n e ko n o m i y a n g le b ih lu a s d a n m e ra ta ; ( d ) Pe n c ip ta a n ke se m p a ta n la p a n g a n ke rja b a ru b a ik d i b id a n g p ro d u ksi se ku n d e r y a n g b e rh u b u n g a n d e n g a n p e rta n ia n m a u p u n je n is in d u stri p e rd e sa a n la in n y a ; d a n ( e ) M e m p e rla m b a t la ju m ig ra si d e sa -ko ta .

Ke b ija ksa n a a n y a n g

m e m p ro m o sika n p e rtu m b u h a n p u sa t-p u sa t ke g ia ta n p e rd e sa a n a ka n e fe ktif a p a b ila d ip a c u d e n g a n p e rtu m b u h a n d a n p e m b e n a h a n p ra sa ra n a d a n sa ra n a so sia l d a n e ko n o m i y a n g m a m p u m e n d u ku n g p e rtu m b u h a n e ko n o m i w ila y a h . Pe d e sa a n se b a g a i hira rkh i b e rtin g ka t tig a y a itu se b a g a i p u sa t p e la y a n a n

d e sa ( v illa g e se rv ic e c e ntre s),

m e ru p a ka n titik to la k d a ri p e re n c a n a a n su a tu ke g ia ta n d a la m ko n te ks p e m b a n g u n a n w ila y a h a ta u p ro g ra m p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n te rp a d u .

Pe re n c a n a a n

p e n g e m b a n g a n w ila y a h p a d a h a ke ka tn y a m e ru p a ka n ke la n ju ta n

d a ri p ro g ra m p e m b a n g u n a n y a n g

b e ru p a y a m e n in g ka tka n p e m a n fa a ta n su m b e rd a y a a g a r

le b ih b e rm a n fa a t u n tu k m e n d u ku n g ke la n g su n g a n h id u p m a n u sia d a n m a kh lu k h id u p la in n y a . Da la m p e rke m b a n g a n n y a su a tu w ila y a h se c a ra stru ktu r so sia l d a n e ko n o m in y a a ka n d ite n tu ka n o le h p o te n si su m b e rd a y a a la m , su m b e rd a y a m a n u sia , d a n a sp e k

ke le m b a g a a n te ru ta m a m e n y a n g ku t te kn o lo g i, ke sia p a n

a p a ra t, d a n su m b e r p e n d a n a a n ( Su g a n d y ( 1 9 8 7 ) d a la m Listiy a h M ( 1 9 9 6 ) ) . In te ra ksi d i a n ta ra ko m p o n e n te rse b u t p a d a g ilira n n y a a ka n b e rp e n g a ru h te rh a d a p p e rtu m b u h a n su a tu w ila y a h . Pe m a h a m a n te rh a d a p p o te n si y a n g se b e n a rn y a a d a p a d a su a tu w ila y a h sa n g a t d ip e rlu ka n a g a r in te ra ksi y a n g te rja d i a d a la h in te ra ksi ya n g se im b a n g d a n p e rtu m b u h a n w ila y a h te rse b u t b e n a r-b e n a r b e rb a sis d a ri p o te n si w ila y a h n y a se n id iri.

Da la m ka ita n n y a d e n g a n p e n g e m b a n g a n w ila y a h d e sa -d e sa p e rb a ta sa n a g a r d a p a t se ra si d e n g a n ko n d isi d e sa p e rlu d ilih a t p o te n si d e sa y a n g a d a . Po te n si d e sa a d a la h su m b e r-su m b e r a la m i d a n su m b e r-su m b e r m a n u sia w i y a n g d a p a t d im a n fa a tka n u n tu k ke la n g su n g a n h id u p m a sy a ra ka t d e sa se te m p a t. Po te n si d e sa te rse b u t d a p a t d ib e d a ka n d a la m p o te n si fisik d a n n o n fisik ( Bin ta rto , 1 9 8 3 ) .

Un tu k m e m u d a h ka n

id e n tifika si p o te n si m e n u ru t Dire kto ra t Ta ta Ko ta d a n Ta ta Da e ra h , Dirje n C ip ta Ka ry a DPU 1 9 9 0 , m a ka p o te n si w ila y a h d a p a t d ike lo m p o kka n m e n ja d i: ( a ) Po te n si su m b e rd a y a a la m y a n g b e ru p a la h a n y a n g su b u r, h a sil h u ta n ,

p e rta m b a n g a n d a n e n e rg i, d sb ; ( b ) Po te n si su m b e rd a y a m a n u sia b e ru p a te n a g a ke rja , ke a h lia n , p a rtisip a si, ke ka y a a n , se rta ke le m b a g a a n so sia l; d a n ( c ) Po te n si ru a n g y a n g d a p a t b e ru p a le ta k d a e ra h y a n g stra te g is. Da la m o p e ra sio n a l d i la p a n g a n , ko m p o n e n p o te n si te rse b u t d a p a t b e rke m b a n g se su a i d e n g a n tu ju a n ke g ia ta n p e re n c a n a a n .

Po te n si d e sa tid a k sa m a , ka re n a lin g ku n g a n g e o g ra fi d a n ke a d a a n p e n d u d u kn y a b e rb e d a , lu a s ta n a h , m a c a m ta n a h , d a n tin g ka t ke su b u ra n ta n a h y a n g tid a k sa m a . Su m b e r a ir d a n ta ta a ir y a n g b e rb e d a m e n y e b a b ka n c a ra p e n y e su a ia n a ta u c o ra k ke h id u p a n y a n g b e rb e d a . Da la m h a l ini m a ju m u n d u rn y a d e sa d a p a t te rg a n tu n g p a d a b e b e ra p a fa kto r a n ta ra la in : ( a ) Po te n si d e sa y a n g m e n c a ku p p o te n si su m b e rd a y a a la m , p o te n si p e n d u d u k w a rg a d e sa b e se rta p a m o n g n y a ; ( b ) In te ra ksi a n ta ra d e sa d e n g a n ko ta , a n ta ra d e sa d e n g a n d e sa , te rc a ku p d i d a la m n y a p e rke m b a n g a n fa silita s p e la y a n a n so sia l d a n e ko n o m i d a n in fra stru ktu rn y a ; d a n ( c ) Lo ka si d e sa te rh a d a p d a e ra h -d a e ra h d i se kita rn y a .

Pe rb e d a a n p o te n si d e sa a ka n m e m p e n g a ru h i tin g ka t p e rke m b a n g a n su a tu d a e ra h . Un tu k m e la ku ka n p e n ila ia n te rh a d a p ting ka t p e rke m b a n g a n d e sa d a p a t d ila ku ka n d e n g a n m e la ku ka n a n a lisis su m b e rd a y a w ila y a h m e la lui a n a lisis in te r d a n in tra re g io n a l. A n a lisis in te r re g io n a l y a itu d e n g a n m e m b a n d in g ka n p e rke m b a n g a n d a ri se tia p su b w ila y a h d ilih a t d a ri a sp e k su m b e rd a y a , ka ra kte ristik so sia l d a n e ko n o m i a ta u p e rb a n d in g a n ko m p o n e n w ila y a h d a ri d a e ra h

p e re n c a n a a n . Un tu k m e n ila i tin g ka t p e rke m b a n g a n w ila y a h d a p a t d in y a ta ka n d a la m b e n tu k in d e ks y a n g d ise b u t se b a g a i ind e ks tin g ka t p e rke m b a n g a n w ila y a h . In d e ks in i d ig u n a ka n u n tu k m e n g u ku r p e rb e d a a n tin g ka t a ta u d e ra ja d p e rke m b a n g a n w ila y a h b e rb a sis p a d a so sia l d a n e ko n o m i w ila y a h . Te kn ik p e rh itu n g a n in d e ks te rd iri d a ri b e b e ra p a la n g ka h , y a itu : ( a ) M e n e n tu ka n v a ria b e l d a n in d ika to r so sia l-e ko n o m i b e se rta p a ra m e te r m a sin g -m a sin g ; ( b ) M e n g u m p u lka n d a n m e n g isi d a ta ke d a la m ta b e l; ( c ) Pe m b e ria n b o b o t; ( d ) M e n g hitu n g in d e ks p e rke m b a n g a n se tia p u nit w ila y a h p e re n c a n a a n ; d a n ( e ) In te rp re ta si ha si b e rd a sa r n ila i to ta l ind e ks.

Ke b a n y a ka n d i Ne g a ra

Se d a n g Be rke m b a n g / NSB

( d e v e lo p ing c o untrie s), ju ra n g

p e m isa h p e rtu m b u h a n d a p a t d ilih a t d i a n ta ra ke m a ju a n so sia l d a n e ko n o m i p u sa t-p u sa t p e rko ta a n y a n g re la tif m a ju d e n g a n d a e ra h -d a e ra h p e rd e sa a n a ta u p e d a la m a n d a n se ka lig u s p e rb a ta sa n y a n g ku ra n g m a ju . Sa la h sa tu se b a b n y a a d a la h tid a k a d a n y a fa silita s-fa silita s d a n ja sa d i d a e ra h te rse b u t. A p a b ila a d a , tid a k te rd istrib u si se c a ra m e ra ta d a n m a sih b e ra d a d i b a w a h d a y a la y a n n y a ( IDA P, 1 9 8 5 ) .

Pe la y a n a n e ko n o m i d a la m

h u b u n g a n n y a d e n g a n p e re n c a n a a n p e n g e m b a n g a n

w ila y a h p e rd e sa a n d a p a t d ib a g i a ta s p e la y a n a n p e n d u ku n g p e rta n ia n d a n p e la y a n a n la in n y a y a n g b e rh u b u n g a n d e n g a n fu n g si

p e n g e m b a n g a n p o te n si su m b e rd a y a w ila y a h . Se kto r

p e rta n ia n m e n c a ku p su b se kto r p e rta n ia n ta n a m a n p a n g a n , ta n a m a n p e rke b u n a n , p e rika n a n ,

d a n p e te rn a ka n . Se d a n g ka n y a n g d im a ksu d d e n g a n p e la y a n a n -p e la y a n a n -p e n d u ku n g -p e rta n ia n a d a la h b e rb a g a i p e la y a n a n p e rta n ia n te rh a d a p p e rta n ia n itu se n d iri, y a n g m e lip u ti p e n e litia n , p e n y u lu h a n , d a n d istrib usi in p u t.

Da la m d a sa w a rsa te ra kh ir ini

stra te g i y a n g d iku m a n d a n g ka n PBB d a n Ba n k Du nia d a la m b id a n g

p e m b a n g u n a n kh u su sn y a p e rd e sa a n d ifo ku ska n p a d a te ka t

u n tu k m e m e ra n g i ke m iskin a n , d a n

m e n g u ra n g i ke se n ja n g a n p e rtu m b u h a n a n ta ra d e sa d a n

ko ta . Da la m p e rn y a ta a n n y a Ba n k Du nia ( 1 9 8 5 ) m e n g u n g ka p ka n b a h w a p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n

d ia rtika n ” ...a stra te g y d e sig ne d to

im p ro v e the e c o no m ic a nd so c ia l

life o f the rura l p o o r”. Ha l ini

m e n g a n d u n g p e n g e rtia n b a h w a a sp e k so sia l d a n e ko n o m i y a n g

m e n y a n g ku t p e n in g ka ta n p e n d a p a ta n m a sy a ra ka t d e sa le b ih

d iu ta m a ka n d a rip a d a a sp e k fisik ling ku n g a n b in a a n p e rd e sa a n , se la in itu u p a y a ini le b ih d ite ka n ka n p a d a p ro se s p e ru b a h a n y a n g b e rke sin a m b u n g a n . Stra te g i d i a ta s d ija b a rka n d a la m e m p a t a sp e k u ta m a y a itu : ( a ) Pe n d a y a g u n a a n p o te n si su m b e rd a y a a la m ; ( b ) Pe n c ip ta a n d a n d iv e rsiv ika si la p a n g a n p e ke rja a n b a ru , kh u su sn y a se kto r n o n p e rta n ia n , u n tu k m e n in g ka tka n p e n d a p a ta n d a n m e n g u ra n g i ke tim p a n g a n ; ( c ) Pe n in g ka ta n kw a lita s su m b e rd a y a m a n u sia m e la lui ja lu r p e n d id ika n d a n ke tra m p ila n fo rm a l m a u p u n in fo rm a l; d a n ( d ) Pe n d a y a g u n a a n

in fra stru ktu r ke le m b a g a a n p e rd e sa a n . Up a y a ini h a ru s d iiku ti

d e n g a n p e n y e d ia a n in fra stru ktu r fisik, so sia l d a n e ko n o m i b e se rta p e m e ra ta a n d a n p e n y e b a ra n n y a , se h in g g a m a m p u m e n in g ka tka n a kse sib ilita s d a e ra h p e rd e sa a n

te rh a d a p p u sa t-p u sa t p e m b a n g u n a n se ka lig us m e n g a ta si

ke te ra sin g a n u n tu k se b a g ia n w ila y a h p e rb a ta sa n .

6 . Stra te g i Pe ng e m b a ng a n Da e ra h Pe rb a ta sa n

Un tu k m e n g a ta si

p e rm a sa la h a n d i d a e ra h p e rb a ta sa n , tid a k d a p a t d ile p a ska n d e n g a n p e m b a n g u n a n p e rta n ia n d a n d a e ra h p e rd e sa a n se c a ra u m u m . Da la m u p a y a

m e n g u ra n g i ke se n ja n g a n p e rke m b a n g a n a n ta r w ila y a h ,

RPJM Na sio n a l 2 0 0 4 – 2 0 0 9 te la h m e n g g a riska n b a h w a sa sa ra n p e m b a n g u n a n y a n g d ila ku ka n a d a la h m e n in g ka tka n p e ra n p e rd e sa a n se b a g a i b a sis p e rtu m b u h a n e ko n o m i a g a r

m a m p u m e n in g ka tka n ke se ja h te ra a n m a sy a ra ka t d i

p e d e sa a n , m e n in g ka tka n p e m b a n g u n a n p a d a d a e ra h

-d a e ra h te rb e la ka n g -d a n te rtin g g a l, m e n in g ka tka n p e rke m b a n g a n w ila y a h y a n g d id o ro n g o le h d a y a sa in g ka w a sa n d a n p ro d u k-p ro d u k u n g g u la n d a e ra h , se rta m e n in g ka tka n ke se im b a n g a n p e rtu m b u h a n p e m b a n g u n a n a n ta r ko ta -ko ta m e tro p o lita n , b e sa r, m e n e n g a h , d a n ke c il d e n g a n

m e m p e rh a tika n ke se ra sia n p e m a n fa a ta n ru a n g d a n p e n a ta g u n a a n ta n a h .

G u n a m e n c a p a i sa sa ra n te rse b u t, te la h d isu su n p rio rita s p e m b a n g u n a n d a n a ra h ke b ija ka n p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n d a n p e n g u ra n g a n ke tim p a n g a n p e m b a n g u n a n a n ta r w ila y a h .

Pe m b a n g u n a n p e rd e sa a n

d ila ku ka n d e n g a n m e n g e m b a n g ka n d iv e rsifika si

ke g ia ta n e ko n o m i p e rd e sa a n ; m e n in g ka tka n p ro m o si d a n

p e m a sa ra n p ro d u k-p ro d u k p e rta n ia n d a n p e rd e sa a n la in n y a ;

m e m p e rlu a s a kse s m a sy a ra ka t p e rd e sa a n ke su m b e r d a y a -su m b e r d a y a p ro d u ktif, p e la y a n a n p u b lik d a n p a sa r; m e n in g ka tka n ke b e rd a y a a n m a sy a ra ka t p e rd e sa a n m e la lui p e n in g ka ta n

kw a lita s p e n d u d u kn y a , p e n g u a ta n ke le m b a g a a n d a n m o d a l so sia l

m a sy a ra ka t p e rd e sa a n ; m e n in g ka tka n ke se ja h te ra a n m a sy a ra ka t p e rd e sa a n se rta m e m inim a lka n risiko ke re n ta n a n ; se rta m e n g e m b a n g ka n p ra kte k-p ra kte k b u d id a y a k-p e rta n ia n d a n u sa h a n o n p e rta n ia n y a n g ra m a h ling ku n g a n d a n b e rke la n ju ta n .

Se d a n g ka n p e n g u ra n g a n

ke tim p a n g a n p e m b a n g u n a n w ila y a h d ila ku ka n d e n g a n : ( a )

m e n d o ro n g p e rc e p a ta n p e m b a n g u n a n d a n p e rtu m b u h a n

w ila y a h - w ila y a h stra te g is d a n c e p a t tu m b u h y a n g se la m a in i m a sih b e lu m b e rke m b a n g se c a ra o p tim a l, se h in g g a d a p a t m e n ja d i m o to r p e n g g e ra k b a g i w ila y a h -w ila y a h te rtin g g a l d i se kita rn y a d a la m su a tu ‘ siste m w ila y a h p e n g e m b a n g a n e ko n o m i’ y a n g sin e rg is; ( b ) m e n ing ka tka n ke b e rp ih a ka n p e m e rin ta h u n tu k m e n g e m b a n g ka n w ila y a h - w ila y a h te rtin g g a l d a n te rp e n c il se h in g g a w ila y a h - w ila y a h te rse b u t d a p a t tu m b u h d a n b e rke m b a n g se c a ra le b ih c e p a t d a n d a p a t m e n g e ja r ke te rtin g g a la n p e m b a n g u n a n n y a d e n g a n d a e ra h la in ; ( c ) m e n g e m b a n g ka n w ila y a h - w ila y a h p e rb a ta sa n d e n g a n m e n g u b a h a ra h ke b ija ka n p e m b a n g u n a n y a n g se la m a ini c e n d e ru n g b e ro rie n ta si

inw a rd lo o king m e n ja d i o utw a rd lo o king, se h in g g a ka w a sa n te rse b u t d a p a t d im a n fa a tka n se b a g a i p in tu g e rb a n g a ktiv ita s e ko n o m i d a n p e rd a g a n g a n d e n g a n n e g a ra

te ta n g g a , b a ik d e n g a n m e n g g u n a ka n p e n d e ka ta n p e m b a n g u n a n m e la lui p e n in g ka ta n

ke se ja h te ra a n ( p ro sp e rity

a p p ro a c h) m a u p u n ke a m a n a n

( se c urity a p p ro a c h); ( d )

m e n y e im b a n g ka n p e rtu m b u h a n p e m b a n g u n a n a n ta r ko ta -ko ta m e tro p o lita n , b e sa r, m e n e n g a h , d a n ke c il se c a ra h ira rkis d a la m su a tu ‘ siste m p e m b a n g u n a n p e rko ta a n n a sio n a l;’ ( e ) m e n in g ka tka n ke te rka ita n ke g ia ta n e ko n o m i y a n g b e ra d a d i w ila y a h p e rd e sa a n d e n g a n y a n g b e ra d a d i

p e rko ta a n ; ( f) m e n g o p e ra sio n a lisa sika n ’ Re n c a n a

Ta ta Ru a n g ’ se su a i d e n g a n h ira rki p e re n c a n a a n ( RTRW-Na sio n a l, Pu la u , Pro v in si, RTRW-Ka b u p a te n / Ko ta ) se b a g a i a c u a n ko o rd in a si d a n sin kro n isa si p e m b a n g u n a n a n ta r se kto r d a n a n ta r w ila ya h .

Un tu k m e n g u ra n g i

ke se n ja n g a n a n ta r w ila y a h la n g ka h p rio rita s ja n g ka p e n d e k y a n g d ila ku ka n m e n itik b e ra tka n p a d a

p e rc e p a ta n p e m b a n g u n a n in fra stru ktu r, y a n g d ila ku ka n a n ta ra

la in d e n g a n : ( i) p e n y e d ia a n sa ra n a irig a si, a ir b e rsih , d a n sa n ita si d a sa r te ru ta m a d a e ra h -d a e ra h la n g ka su m b e r a ir b e rsih ; ( ii) p e m b a n g u n a n ja la n , je m b a ta n , d a n d e rm a g a te ru ta m a d a e ra h te riso la si d a n te rtin g g a l; ( iii) re d istrib u si su m b e r d a n a ke p a d a d a e ra h -d a e ra h y a n g m e m iliki p e n d a p a ta n re n d a h d e n g a n in stru m e n Da n a A lo ka si Kh u su s ( DA K) ( Sri M u ly a n i Ind ra w a ti, 2 0 0 5 ) .

7 . Ke sim p ula n

a .G u n a m e n d u ku n g

p e n g e m b a n g a n w ila y a h p e rb a ta sa n m a sih p e rlu d ila kuka n

p e ne litia n m e nd a la m untuk m e ne m u-ke na li fa kto r-fa kto r p e nye b a b la m b a tnya p e rtum b uha n d a e ra h p e rb a ta sa n

d a la m b e rb a g a i a sp e k ke w ila ya ha n. Be b e ra p a a sp e k p e nting ya ng p e rlu d ika ji le b ih la njut d ia nta ra nya : ( 1 ) Ka ra kte ristik p o te nsi w ila ya h ( te ruta m a p o te nsi fisik w ila ya h ) ; ( 2 ) Ko nd isi so sia l-e ko no m i se rta

so sia l-b ud a ya p e nd ud uk se te m p a t; ( 3) Je nis, ke te rse d ia a n,

d a n d a ya la ya n d a ri b e rb a g a i m a c a m p ra sa ra na d a n sa ra n a p e la ya na n p e nd ud uk; se rta ( 4 ) Ke b ija ksa na a n p e m b a ng una n d a e ra h p e rb a ta sa n d a n

p e rum usa n stra te g i p e ng e m b a ng a n ya ng te p a t

se c a ra um um d a n lo ka lita ;

b .Da la m RPJM-Na sio na l ta hun 2004

– 2009 p e ng e m b a ng a n d a e ra h p e rd e sa a n d a n p e ng ura ng a n ke tim p a ng a n a nta r w ila ya h ( te rm a suk d i d a la m nya d a e ra h p e rb a ta sa n ) m e rup a ka n p rio rita s d a n a ra h ke b ija ka n p e m b a ng una n ya ng d itujuka n

untuk m e ning ka tka n ke se ja hte ra a n ra kya t;

c .Pe ng e m b a ng a n d a n/ a ta u

p e m b a ng una n d a e ra h p e rb a ta sa n jug a id e ntik d e ng a n

p e m b a ng una n p e rd e sa a n ya ng b e rb a sis p a d a se kto r usa ha

p e rta nia n. Da la m im p le m e nta sinya m a sih b a nya k

te rd a p a t ke sulita n untuk m e m a d uka n b e rb a g a i m a c a m p ro g ra m d a n p ro ye k p e m e rinta h d a e ra h ya ng d ike lo la o le h b e rb a g a i m a c a m insta nsi te rka it, se hing g a m a sih te rke sa n te rd a p a t

tum p a ng tind ih ( o v e rla p ing )

p ro g ra m d a n p ro ye k p e m e rinta h. Pa d a ha l untuk m e ng ha silka n ke m a jua n ya ng c ukup sig nifika n

d i d a e ra h p e rb a ta sa n d ip e rluka n sine rg i d a n ke te rp a d ua n p ro g ra m d a n p ro ye k insta nsio na l.

8 . Da fta r Pusta ka

A no nim us, 2000. G a ris-G a ris Be sa r

Ha lua n Ne g a ra Ta hun

1999 - 2004. C e ta ka n I.

Sura b a ya : A rko la .

________, 2005. Pe ra tura n Pre sid e n

No . 7 Ta hun 2005 te nta ng Re nc a na Pe m b a ng una n Ja ng ka Me ne ng a h Na sio na l ( RPJM-Na sio na l)

Ta hun 2004 - 2009.

Ja ka rta : Ke se kre ta ria ta n Ne g a ra

________, 2008. Ka jia n Im p le m e nta si

Ke b ija ka n

Pe ng e m b a ng a n W ila y a h Stra te g is C e p a t Tum b uh

d a la m Ra ng ka Me nd o ro ng

Pe ng e m b a ng a n W ila y a h

Te rting g a l. Ma re t 2008.

Ja ka rta : Dire kto ra t Ka w a sa n Khusus d a n Da e ra h Te rting g a l Ke m e nte ria n Ne g a ra PPN/ Ba p p e na s

C o nye rs, D. d a n P. Hills, 1984. A n

Intro d uc tio n to De v e lo p m e nt Pla nning in

the Third W o rld.

C hic e ste r.

ESC A P, 1979. G uid e line s fo r Rura l

C e nte r Pla nning. Ne w

Yo rk: Unite d Na tio ns Huism a n, He nk, 1987. Pe re nc a na a n

Pe la ya na n d a n Pusa t

Pe la ya na n, RRDP Se rie s

Num b e r VII. Yo g ya ka rta : Fa k. G e o g ra fi UG M

Listiya h Minia rti, 1996. Pe ra na n Po te nsi Pra sa ra na d a n

Sa ra na So sia l d a n Eko no m i d a la m Pe ng e m b a ng a n Wila ya h

Pe rb a ta sa n d i Ka b . G unung Kid ul Pro v insi D.I.

Yo g ya ka rta , Skrip si S1.

Yo g ya ka rta : Fa k. G e o g ra fi UG M

Sri Mulya ni Ind ra w a ti, 2005. La p o ra n

Pe rke m b a ng a n

Pe nc a p a ia n Tujua n Pe m b a ng una n Mile nium ( Mille nnium De v e lo p m e nt G o a ls/MDG s) Ne g a ra Ind o ne sia Ta hun 2005

Sum a a tm a d ja , Nursid , 1988. Stud i

G e o g ra fi: Sua tu Pe nd e ka ta n d a n A na lisa

Ke rua ng a n, C e ta ka n I.

p u sa t-p u sa t p e la y a n a n p e rd e sa a n y a n g d a p a t m e n g h u b u n g ka n p u sa t-p u sa t a ta u ko ta -ko ta d e n g a n d a e ra h b u rilo ka te rm a su k d a e ra h d i

se p a n ja n g p e rb a ta sa n . Ke b ija ksa n a a n ini h a ru s d ile n g ka p i

d e n g a n ( Hu ism a n , 1 9 8 7 ) : ( a ) Ekste n sifika si p a sa r u n tu k m e n a m p u n g ke le b ih a n p ro d u ksi p e rta n ia n d a n o u tp u t d a e ra h p e rd e sa a n y a n g la in ; ( b ) Pe n g a g ih a n in p u t y a n g d ib u tu h ka n u n tu k p ro d u ksi p e rta n ia n y a n g te la h m e n in g ka t te rse b u t ( se p e rti b e n ih , p u p u k, d sb ) ; ( c ) Pe n g a g ih a n p e la y a n a n -p e la y a n a n se p e rti p e la y a n a n ke se h a ta n , p e n d id ika n , p e rse d ia a n a ir b e rsih , a n g ku ta n u m u m , d a n te n tu sa ja p e n y e b a ra n p e la y a n a n e ko n o m i y a n g le b ih lu a s d a n m e ra ta ; ( d ) Pe n c ip ta a n ke se m p a ta n la p a n g a n ke rja b a ru b a ik d i b id a n g p ro d u ksi se ku n d e r y a n g b e rh u b u n g a n d e n g a n p e rta n ia n m a u p u n je n is in d u stri p e rd e sa a n la in n y a ; d a n ( e ) M e m p e rla m b a t la ju m ig ra si d e sa -ko ta .

Ke b ija ksa n a a n y a n g m e m p ro m o sika n p e rtu m b u h a n p u sa t-p u sa t ke g ia ta n p e rd e sa a n a ka n e fe ktif a p a b ila d ip a c u d e n g a n p e rtu m b u h a n d a n p e m b e n a h a n p ra sa ra n a d a n sa ra n a so sia l d a n e ko n o m i y a n g m a m p u m e n d u ku n g p e rtu m b u h a n e ko n o m i w ila y a h . Pe d e sa a n se b a g a i hira rkh i b e rtin g ka t tig a y a itu se b a g a i p u sa t p e la y a n a n d e sa ( v illa g e se rv ic e c e ntre s), m e ru p a ka n titik to la k d a ri p e re n c a n a a n su a tu ke g ia ta n d a la m ko n te ks p e m b a n g u n a n w ila y a h a ta u p ro g ra m p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n te rp a d u .

Pe re n c a n a a n

p e n g e m b a n g a n w ila y a h p a d a h a ke ka tn y a m e ru p a ka n ke la n ju ta n

d a ri p ro g ra m p e m b a n g u n a n y a n g

b e ru p a y a m e n in g ka tka n p e m a n fa a ta n su m b e rd a y a a g a r

le b ih b e rm a n fa a t u n tu k m e n d u ku n g ke la n g su n g a n h id u p m a n u sia d a n m a kh lu k h id u p la in n y a . Da la m p e rke m b a n g a n n y a su a tu w ila y a h se c a ra stru ktu r so sia l d a n e ko n o m in y a a ka n d ite n tu ka n o le h p o te n si su m b e rd a y a a la m , su m b e rd a y a m a n u sia , d a n a sp e k

ke le m b a g a a n te ru ta m a m e n y a n g ku t te kn o lo g i, ke sia p a n

a p a ra t, d a n su m b e r p e n d a n a a n ( Su g a n d y ( 1 9 8 7 ) d a la m Listiy a h M ( 1 9 9 6 ) ) . In te ra ksi d i a n ta ra ko m p o n e n te rse b u t p a d a g ilira n n y a a ka n b e rp e n g a ru h te rh a d a p p e rtu m b u h a n su a tu w ila y a h . Pe m a h a m a n te rh a d a p p o te n si y a n g se b e n a rn y a a d a p a d a su a tu w ila y a h sa n g a t d ip e rlu ka n a g a r in te ra ksi y a n g te rja d i a d a la h in te ra ksi ya n g se im b a n g d a n p e rtu m b u h a n w ila y a h te rse b u t b e n a r-b e n a r b e rb a sis d a ri p o te n si w ila y a h n y a se n id iri.

Da la m ka ita n n y a d e n g a n p e n g e m b a n g a n w ila y a h d e sa -d e sa p e rb a ta sa n a g a r d a p a t se ra si d e n g a n ko n d isi d e sa p e rlu d ilih a t p o te n si d e sa y a n g a d a . Po te n si d e sa a d a la h su m b e r-su m b e r a la m i d a n su m b e r-su m b e r m a n u sia w i y a n g d a p a t d im a n fa a tka n u n tu k ke la n g su n g a n h id u p m a sy a ra ka t d e sa se te m p a t. Po te n si d e sa te rse b u t d a p a t d ib e d a ka n d a la m p o te n si fisik d a n n o n fisik ( Bin ta rto , 1 9 8 3 ) .

Un tu k m e m u d a h ka n id e n tifika si p o te n si m e n u ru t Dire kto ra t Ta ta Ko ta d a n Ta ta Da e ra h , Dirje n C ip ta Ka ry a DPU 1 9 9 0 , m a ka p o te n si w ila y a h d a p a t d ike lo m p o kka n m e n ja d i: ( a ) Po te n si su m b e rd a y a a la m y a n g b e ru p a la h a n y a n g su b u r, h a sil h u ta n ,

p e rta m b a n g a n d a n e n e rg i, d sb ; ( b ) Po te n si su m b e rd a y a m a n u sia b e ru p a te n a g a ke rja , ke a h lia n , p a rtisip a si, ke ka y a a n , se rta ke le m b a g a a n so sia l; d a n ( c ) Po te n si ru a n g y a n g d a p a t b e ru p a le ta k d a e ra h y a n g stra te g is. Da la m o p e ra sio n a l d i la p a n g a n , ko m p o n e n p o te n si te rse b u t d a p a t b e rke m b a n g se su a i d e n g a n tu ju a n ke g ia ta n p e re n c a n a a n .

Po te n si d e sa tid a k sa m a , ka re n a lin g ku n g a n g e o g ra fi d a n ke a d a a n p e n d u d u kn y a b e rb e d a , lu a s ta n a h , m a c a m ta n a h , d a n tin g ka t ke su b u ra n ta n a h y a n g tid a k sa m a . Su m b e r a ir d a n ta ta a ir y a n g b e rb e d a m e n y e b a b ka n c a ra p e n y e su a ia n a ta u c o ra k ke h id u p a n y a n g b e rb e d a . Da la m h a l ini m a ju m u n d u rn y a d e sa d a p a t te rg a n tu n g p a d a b e b e ra p a fa kto r a n ta ra la in : ( a ) Po te n si d e sa y a n g m e n c a ku p p o te n si su m b e rd a y a a la m , p o te n si p e n d u d u k w a rg a d e sa b e se rta p a m o n g n y a ; ( b ) In te ra ksi a n ta ra d e sa d e n g a n ko ta , a n ta ra d e sa d e n g a n d e sa , te rc a ku p d i d a la m n y a p e rke m b a n g a n fa silita s p e la y a n a n so sia l d a n e ko n o m i d a n in fra stru ktu rn y a ; d a n ( c ) Lo ka si d e sa te rh a d a p d a e ra h -d a e ra h d i se kita rn y a .

Pe rb e d a a n p o te n si d e sa a ka n m e m p e n g a ru h i tin g ka t p e rke m b a n g a n su a tu d a e ra h . Un tu k m e la ku ka n p e n ila ia n te rh a d a p ting ka t p e rke m b a n g a n d e sa d a p a t d ila ku ka n d e n g a n m e la ku ka n a n a lisis su m b e rd a y a w ila y a h m e la lui a n a lisis in te r d a n in tra re g io n a l. A n a lisis in te r re g io n a l y a itu d e n g a n m e m b a n d in g ka n p e rke m b a n g a n d a ri se tia p su b w ila y a h d ilih a t d a ri a sp e k su m b e rd a y a , ka ra kte ristik so sia l d a n e ko n o m i a ta u p e rb a n d in g a n ko m p o n e n w ila y a h d a ri d a e ra h

p e re n c a n a a n . Un tu k m e n ila i tin g ka t p e rke m b a n g a n w ila y a h d a p a t d in y a ta ka n d a la m b e n tu k in d e ks y a n g d ise b u t se b a g a i ind e ks tin g ka t p e rke m b a n g a n w ila y a h . In d e ks in i d ig u n a ka n u n tu k m e n g u ku r p e rb e d a a n tin g ka t a ta u d e ra ja d p e rke m b a n g a n w ila y a h b e rb a sis p a d a so sia l d a n e ko n o m i w ila y a h . Te kn ik p e rh itu n g a n in d e ks te rd iri d a ri b e b e ra p a la n g ka h , y a itu : ( a ) M e n e n tu ka n v a ria b e l d a n in d ika to r so sia l-e ko n o m i b e se rta p a ra m e te r m a sin g -m a sin g ; ( b ) M e n g u m p u lka n d a n m e n g isi d a ta ke d a la m ta b e l; ( c ) Pe m b e ria n b o b o t; ( d ) M e n g hitu n g in d e ks p e rke m b a n g a n se tia p u nit w ila y a h p e re n c a n a a n ; d a n ( e ) In te rp re ta si ha si b e rd a sa r n ila i to ta l ind e ks.

Ke b a n y a ka n d i Ne g a ra

Se d a n g Be rke m b a n g / NSB ( d e v e lo p ing c o untrie s), ju ra n g

p e m isa h p e rtu m b u h a n d a p a t d ilih a t d i a n ta ra ke m a ju a n so sia l d a n e ko n o m i p u sa t-p u sa t p e rko ta a n y a n g re la tif m a ju d e n g a n d a e ra h -d a e ra h p e rd e sa a n a ta u p e d a la m a n d a n se ka lig u s p e rb a ta sa n y a n g ku ra n g m a ju . Sa la h sa tu se b a b n y a a d a la h tid a k a d a n y a fa silita s-fa silita s d a n ja sa d i d a e ra h te rse b u t. A p a b ila a d a , tid a k te rd istrib u si se c a ra m e ra ta d a n m a sih b e ra d a d i b a w a h d a y a la y a n n y a ( IDA P, 1 9 8 5 ) .

Pe la y a n a n e ko n o m i d a la m

h u b u n g a n n y a d e n g a n p e re n c a n a a n p e n g e m b a n g a n

w ila y a h p e rd e sa a n d a p a t d ib a g i a ta s p e la y a n a n p e n d u ku n g p e rta n ia n d a n p e la y a n a n la in n y a y a n g b e rh u b u n g a n d e n g a n fu n g si

p e n g e m b a n g a n p o te n si su m b e rd a y a w ila y a h . Se kto r

p e rta n ia n m e n c a ku p su b se kto r p e rta n ia n ta n a m a n p a n g a n , ta n a m a n p e rke b u n a n , p e rika n a n ,

d a n p e te rn a ka n . Se d a n g ka n y a n g d im a ksu d d e n g a n p e la y a n a n -p e la y a n a n -p e n d u ku n g -p e rta n ia n a d a la h b e rb a g a i p e la y a n a n p e rta n ia n te rh a d a p p e rta n ia n itu se n d iri, y a n g m e lip u ti p e n e litia n , p e n y u lu h a n , d a n d istrib usi in p u t.

Da la m d a sa w a rsa te ra kh ir ini stra te g i y a n g d iku m a n d a n g ka n PBB d a n Ba n k Du nia d a la m b id a n g

p e m b a n g u n a n kh u su sn y a p e rd e sa a n d ifo ku ska n p a d a te ka t

u n tu k m e m e ra n g i ke m iskin a n , d a n

m e n g u ra n g i ke se n ja n g a n p e rtu m b u h a n a n ta ra d e sa d a n

ko ta . Da la m p e rn y a ta a n n y a Ba n k Du nia ( 1 9 8 5 ) m e n g u n g ka p ka n b a h w a p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n d ia rtika n ” ...a stra te g y d e sig ne d to im p ro v e the e c o no m ic a nd so c ia l life o f the rura l p o o r”. Ha l ini m e n g a n d u n g p e n g e rtia n b a h w a a sp e k so sia l d a n e ko n o m i y a n g

m e n y a n g ku t p e n in g ka ta n p e n d a p a ta n m a sy a ra ka t d e sa le b ih

d iu ta m a ka n d a rip a d a a sp e k fisik ling ku n g a n b in a a n p e rd e sa a n , se la in itu u p a y a ini le b ih d ite ka n ka n p a d a p ro se s p e ru b a h a n y a n g b e rke sin a m b u n g a n . Stra te g i d i a ta s d ija b a rka n d a la m e m p a t a sp e k u ta m a y a itu : ( a ) Pe n d a y a g u n a a n p o te n si su m b e rd a y a a la m ; ( b ) Pe n c ip ta a n d a n d iv e rsiv ika si la p a n g a n p e ke rja a n b a ru , kh u su sn y a se kto r n o n p e rta n ia n , u n tu k m e n in g ka tka n p e n d a p a ta n d a n m e n g u ra n g i ke tim p a n g a n ; ( c ) Pe n in g ka ta n kw a lita s su m b e rd a y a m a n u sia m e la lui ja lu r p e n d id ika n d a n ke tra m p ila n fo rm a l m a u p u n in fo rm a l; d a n ( d ) Pe n d a y a g u n a a n

in fra stru ktu r ke le m b a g a a n p e rd e sa a n . Up a y a ini h a ru s d iiku ti

d e n g a n p e n y e d ia a n in fra stru ktu r fisik, so sia l d a n e ko n o m i b e se rta p e m e ra ta a n d a n p e n y e b a ra n n y a , se h in g g a m a m p u m e n in g ka tka n a kse sib ilita s d a e ra h p e rd e sa a n

te rh a d a p p u sa t-p u sa t p e m b a n g u n a n se ka lig us m e n g a ta si

ke te ra sin g a n u n tu k se b a g ia n w ila y a h p e rb a ta sa n .

6 . Stra te g i Pe ng e m b a ng a n Da e ra h Pe rb a ta sa n

Un tu k m e n g a ta si p e rm a sa la h a n d i d a e ra h p e rb a ta sa n , tid a k d a p a t d ile p a ska n d e n g a n p e m b a n g u n a n p e rta n ia n d a n d a e ra h p e rd e sa a n se c a ra u m u m . Da la m u p a y a

m e n g u ra n g i ke se n ja n g a n p e rke m b a n g a n a n ta r w ila y a h ,

RPJM Na sio n a l 2 0 0 4 – 2 0 0 9 te la h m e n g g a riska n b a h w a sa sa ra n p e m b a n g u n a n y a n g d ila ku ka n a d a la h m e n in g ka tka n p e ra n p e rd e sa a n se b a g a i b a sis p e rtu m b u h a n e ko n o m i a g a r

m a m p u m e n in g ka tka n ke se ja h te ra a n m a sy a ra ka t d i

p e d e sa a n , m e n in g ka tka n p e m b a n g u n a n p a d a d a e ra h

-d a e ra h te rb e la ka n g -d a n te rtin g g a l, m e n in g ka tka n p e rke m b a n g a n w ila y a h y a n g d id o ro n g o le h d a y a sa in g ka w a sa n d a n p ro d u k-p ro d u k u n g g u la n d a e ra h , se rta m e n in g ka tka n ke se im b a n g a n p e rtu m b u h a n p e m b a n g u n a n a n ta r ko ta -ko ta m e tro p o lita n , b e sa r, m e n e n g a h , d a n ke c il d e n g a n

m e m p e rh a tika n ke se ra sia n p e m a n fa a ta n ru a n g d a n p e n a ta g u n a a n ta n a h .

G u n a m e n c a p a i sa sa ra n te rse b u t, te la h d isu su n p rio rita s p e m b a n g u n a n d a n a ra h ke b ija ka n p e m b a n g u n a n p e rd e sa a n d a n p e n g u ra n g a n ke tim p a n g a n p e m b a n g u n a n a n ta r w ila y a h .

Pe m b a n g u n a n p e rd e sa a n

d ila ku ka n d e n g a n m e n g e m b a n g ka n d iv e rsifika si

ke g ia ta n e ko n o m i p e rd e sa a n ; m e n in g ka tka n p ro m o si d a n

p e m a sa ra n p ro d u k-p ro d u k p e rta n ia n d a n p e rd e sa a n la in n y a ;

m e m p e rlu a s a kse s m a sy a ra ka t p e rd e sa a n ke su m b e r d a y a -su m b e r d a y a p ro d u ktif, p e la y a n a n p u b lik d a n p a sa r; m e n in g ka tka n ke b e rd a y a a n m a sy a ra ka t p e rd e sa a n m e la lui p e n in g ka ta n

kw a lita s p e n d u d u kn y a , p e n g u a ta n ke le m b a g a a n d a n m o d a l so sia l

m a sy a ra ka t p e rd e sa a n ; m e n in g ka tka n ke se ja h te ra a n m a sy a ra ka t p e rd e sa a n se rta m e m inim a lka n risiko ke re n ta n a n ; se rta m e n g e m b a n g ka n p ra kte k-p ra kte k b u d id a y a k-p e rta n ia n d a n u sa h a n o n p e rta n ia n y a n g ra m a h ling ku n g a n d a n b e rke la n ju ta n .

Se d a n g ka n p e n g u ra n g a n ke tim p a n g a n p e m b a n g u n a n w ila y a h d ila ku ka n d e n g a n : ( a )

m e n d o ro n g p e rc e p a ta n p e m b a n g u n a n d a n p e rtu m b u h a n

w ila y a h - w ila y a h stra te g is d a n c e p a t tu m b u h y a n g se la m a in i m a sih b e lu m b e rke m b a n g se c a ra o p tim a l, se h in g g a d a p a t m e n ja d i m o to r p e n g g e ra k b a g i w ila y a h -w ila y a h te rtin g g a l d i se kita rn y a d a la m su a tu ‘ siste m w ila y a h p e n g e m b a n g a n e ko n o m i’ y a n g sin e rg is; ( b ) m e n ing ka tka n ke b e rp ih a ka n p e m e rin ta h u n tu k m e n g e m b a n g ka n w ila y a h - w ila y a h te rtin g g a l d a n te rp e n c il se h in g g a w ila y a h - w ila y a h te rse b u t d a p a t tu m b u h d a n b e rke m b a n g se c a ra le b ih c e p a t d a n d a p a t m e n g e ja r ke te rtin g g a la n p e m b a n g u n a n n y a d e n g a n d a e ra h la in ; ( c ) m e n g e m b a n g ka n w ila y a h - w ila y a h p e rb a ta sa n d e n g a n m e n g u b a h a ra h ke b ija ka n p e m b a n g u n a n y a n g se la m a ini c e n d e ru n g b e ro rie n ta si inw a rd lo o king m e n ja d i o utw a rd lo o king, se h in g g a ka w a sa n te rse b u t d a p a t d im a n fa a tka n se b a g a i p in tu g e rb a n g a ktiv ita s e ko n o m i d a n p e rd a g a n g a n d e n g a n n e g a ra

te ta n g g a , b a ik d e n g a n m e n g g u n a ka n p e n d e ka ta n p e m b a n g u n a n m e la lui p e n in g ka ta n

ke se ja h te ra a n ( p ro sp e rity a p p ro a c h) m a u p u n ke a m a n a n

( se c urity a p p ro a c h); ( d )

m e n y e im b a n g ka n p e rtu m b u h a n p e m b a n g u n a n a n ta r ko ta -ko ta m e tro p o lita n , b e sa r, m e n e n g a h , d a n ke c il se c a ra h ira rkis d a la m su a tu ‘ siste m p e m b a n g u n a n p e rko ta a n n a sio n a l;’ ( e ) m e n in g ka tka n ke te rka ita n ke g ia ta n e ko n o m i y a n g b e ra d a d i w ila y a h p e rd e sa a n d e n g a n y a n g b e ra d a d i

p e rko ta a n ; ( f) m e n g o p e ra sio n a lisa sika n ’ Re n c a n a

Ta ta Ru a n g ’ se su a i d e n g a n h ira rki p e re n c a n a a n ( RTRW-Na sio n a l, Pu la u , Pro v in si, RTRW-Ka b u p a te n / Ko ta ) se b a g a i a c u a n ko o rd in a si d a n sin kro n isa si p e m b a n g u n a n a n ta r se kto r d a n a n ta r w ila ya h .

Un tu k m e n g u ra n g i ke se n ja n g a n a n ta r w ila y a h la n g ka h p rio rita s ja n g ka p e n d e k y a n g d ila ku ka n m e n itik b e ra tka n p a d a

p e rc e p a ta n p e m b a n g u n a n in fra stru ktu r, y a n g d ila ku ka n a n ta ra

la in d e n g a n : ( i) p e n y e d ia a n sa ra n a irig a si, a ir b e rsih , d a n sa n ita si d a sa r te ru ta m a d a e ra h -d a e ra h la n g ka su m b e r a ir b e rsih ; ( ii) p e m b a n g u n a n ja la n , je m b a ta n , d a n d e rm a g a te ru ta m a d a e ra h te riso la si d a n te rtin g g a l; ( iii) re d istrib u si su m b e r d a n a ke p a d a d a e ra h -d a e ra h y a n g m e m iliki p e n d a p a ta n re n d a h d e n g a n in stru m e n Da n a A lo ka si Kh u su s ( DA K) ( Sri M u ly a n i Ind ra w a ti, 2 0 0 5 ) .

7 . Ke sim p ula n

a .G u n a m e n d u ku n g p e n g e m b a n g a n w ila y a h p e rb a ta sa n m a sih p e rlu d ila kuka n

p e ne litia n m e nd a la m untuk m e ne m u-ke na li fa kto r-fa kto r p e nye b a b la m b a tnya p e rtum b uha n d a e ra h p e rb a ta sa n

d a la m b e rb a g a i a sp e k ke w ila ya ha n. Be b e ra p a a sp e k p e nting ya ng p e rlu d ika ji le b ih la njut d ia nta ra nya : ( 1 ) Ka ra kte ristik p o te nsi w ila ya h ( te ruta m a p o te nsi fisik w ila ya h ) ; ( 2 ) Ko nd isi so sia l-e ko no m i se rta

so sia l-b ud a ya p e nd ud uk se te m p a t; ( 3) Je nis, ke te rse d ia a n,

d a n d a ya la ya n d a ri b e rb a g a i m a c a m p ra sa ra na d a n sa ra n a p e la ya na n p e nd ud uk; se rta ( 4 ) Ke b ija ksa na a n p e m b a ng una n d a e ra h p e rb a ta sa n d a n

p e rum usa n stra te g i p e ng e m b a ng a n ya ng te p a t

se c a ra um um d a n lo ka lita ;

b .Da la m RPJM-Na sio na l ta hun 2004 – 2009 p e ng e m b a ng a n d a e ra h p e rd e sa a n d a n p e ng ura ng a n ke tim p a ng a n a nta r w ila ya h ( te rm a suk d i d a la m nya d a e ra h p e rb a ta sa n ) m e rup a ka n p rio rita s d a n a ra h ke b ija ka n p e m b a ng una n ya ng d itujuka n

untuk m e ning ka tka n ke se ja hte ra a n ra kya t;

c .Pe ng e m b a ng a n d a n/ a ta u p e m b a ng una n d a e ra h p e rb a ta sa n jug a id e ntik d e ng a n

p e m b a ng una n p e rd e sa a n ya ng b e rb a sis p a d a se kto r usa ha

p e rta nia n. Da la m im p le m e nta sinya m a sih b a nya k

te rd a p a t ke sulita n untuk m e m a d uka n b e rb a g a i m a c a m p ro g ra m d a n p ro ye k p e m e rinta h d a e ra h ya ng d ike lo la o le h b e rb a g a i m a c a m insta nsi te rka it, se hing g a m a sih te rke sa n te rd a p a t tum p a ng tind ih ( o v e rla p ing ) p ro g ra m d a n p ro ye k p e m e rinta h. Pa d a ha l untuk m e ng ha silka n ke m a jua n ya ng c ukup sig nifika n

d i d a e ra h p e rb a ta sa n d ip e rluka n sine rg i d a n ke te rp a d ua n p ro g ra m d a n p ro ye k insta nsio na l.

8 . Da fta r Pusta ka

A no nim us, 2000. G a ris-G a ris Be sa r Ha lua n Ne g a ra Ta hun 1999 - 2004. C e ta ka n I. Sura b a ya : A rko la .

________, 2005. Pe ra tura n Pre sid e n No . 7 Ta hun 2005 te nta ng Re nc a na Pe m b a ng una n Ja ng ka Me ne ng a h Na sio na l ( RPJM-Na sio na l) Ta hun 2004 - 2009. Ja ka rta : Ke se kre ta ria ta n Ne g a ra

________, 2008. Ka jia n Im p le m e nta si Ke b ija ka n

Pe ng e m b a ng a n W ila y a h Stra te g is C e p a t Tum b uh

d a la m Ra ng ka Me nd o ro ng

Pe ng e m b a ng a n W ila y a h Te rting g a l. Ma re t 2008. Ja ka rta : Dire kto ra t Ka w a sa n Khusus d a n Da e ra h Te rting g a l Ke m e nte ria n Ne g a ra PPN/ Ba p p e na s

C o nye rs, D. d a n P. Hills, 1984. A n

Intro d uc tio n to De v e lo p m e nt Pla nning in

the Third W o rld. C hic e ste r.

ESC A P, 1979. G uid e line s fo r Rura l C e nte r Pla nning. Ne w Yo rk: Unite d Na tio ns

Huism a n, He nk, 1987. Pe re nc a na a n Pe la ya na n d a n Pusa t Pe la ya na n, RRDP Se rie s Num b e r VII. Yo g ya ka rta : Fa k. G e o g ra fi UG M

Listiya h Minia rti, 1996. Pe ra na n Po te nsi Pra sa ra na d a n

Sa ra na So sia l d a n Eko no m i d a la m Pe ng e m b a ng a n Wila ya h

Pe rb a ta sa n d i Ka b . G unung Kid ul Pro v insi D.I. Yo g ya ka rta , Skrip si S1.

Yo g ya ka rta : Fa k. G e o g ra fi UG M

Sri Mulya ni Ind ra w a ti, 2005. La p o ra n Pe rke m b a ng a n

Pe nc a p a ia n Tujua n Pe m b a ng una n Mile nium ( Mille nnium De v e lo p m e nt G o a ls/MDG s) Ne g a ra Ind o ne sia Ta hun 2005

Sum a a tm a d ja , Nursid , 1988. Stud i

G e o g ra fi: Sua tu Pe nd e ka ta n d a n A na lisa

Ke rua ng a n, C e ta ka n I. Ba nd ung : A lfa b e tha