Berbagai Dimensi Hubungan Antar Agama di
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
BERBAG AI DIMENSI HUBUNG AN ANTARAG AMA DI INDO NESIA
Mukh1is*
Abstrak
Hub ung a n Anta r Ag a ma (HAA), se c a ra a ka d e mis, a d a la h
sua tu fe no me na ya ng ko mp le ks d a n multi-fa c e t, d a n o le h
ka re na itu d a p a t d itinja u d a n d ia na lisis d a ri b e rb a g a i
a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k itu
me ng ha silka n ke simp ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n
tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa
me munc ulka n simp ula n ya ng b e rb e d a b a hka n mung kin
sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini se la in d ise b a b ka n o le h
ke ra g a ma n p e ma ha ma n d a n p e nd e ka ta n jug a b e rka ita n
d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na mun ya ng
p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng
se p e nuhnya se mp urna , justru d a la m ke ra g a ma n d a n
p e rb e d a a nnya itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta mp a k
ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h.
Tulisa n ini b e rup a ya me mo tre t b e b e ra p a a sp e k d a ri
ko mp le ksita s HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k histo ris,
d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik. Ura ia n d a la m tulisa n ini
se tid a knya me mb e rika n ske tsa se d e rha na wa ja h HAA d a ri
sisi histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik.
Ka ta Kunc i:
Hub ung a n a nta ra g a ma , tip o lo g i,
inkultura si, a kultura si
*
14
sinkre tis,
Drs. M ukhlis, M .Ag a d a la h Do se n Jurusa n Sya ria h STAIN Ma ta ra m
a d a p ta si,
T asamuh Vol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
A. Pe nda hulua n
F
e no me na hub ung a n a nta r a g a ma (HAA) d i Ind o ne sia se ring
me nja d i ko mo d ita s d ip lo ma si p o litik d a la m d a n lua r ne g e ri.
Ke tika b e rwujud ke rukuna n d a n ke ha rmo nisa n, ini me nja d i tra d e m a rk
p a ra p e ja b a t ne g a ra te rka it, te rma suk p re sid e n, d a la m d ip lo ma si d a n
re to rika p o litik na sio na l d a n inte ma sio na l untuk me ng und a ng re sp e k
d a ri ma nc a ne g a ra . Te ta p i, ke tika fe no me na ini ta mp il (d ise ng a ja ? )
d a la m wujud ke c urig a a n, ke te g a ng a n b a hka n ko nflik d a n "p e ra ng ",
a d a jug a ke lo mp o k ke p e nting a n te rte ntu me nja d ika nnya tra d e m a rk,
na sio na l d a n inte ma sio na l; ma ka na d a sinis d a n ke c a ma n p un ha rus
d ite rima b a ng sa Ind o ne sia .
Le p a s d a ri ha l itu, se c a ra a ka d e mis, HAA a d a la h sua tu fe no me na
ya ng ko mp le ks d a n multi-fa c e t, d a n o le h ka re na itu d a p a t d itinja u d a n
d ia na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i
a sp e k itu me ng ha silka n ke simp ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n
tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa me munc ulka n
simp ula n ya ng b e rb e d a b a hka n mung kin sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini
se la in d ise b a b ka n o le h ke ra g a ma n p e ma ha ma n d a n p e nd e ka ta n
jug a b e rka ita n d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na mun
ya ng p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng
se p e nuhnya se mp urna , justru d a la m ke ra g a ma n d a n p e rb e d a a nnya
itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta mp a k ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h.
Be b e ra p a a sp e k d a ri ko mp le ksita s a sp e k HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k
histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik ya ng d ikup a s d a la m tulisa n ini
se yo g ya nya d ip a ha mi d a la m ko nte ks ke ra g a ma n tinja ua n te rha d a p
sua tu ko mp le ksita s fe no me na .
B. Wa ja h Histo ris
Ag a ma -a g a ma ya ng a d a d i Ind o ne sia 1 se mua nya b e ra sa l d a ri
lua r ya ng ha d ir me ng g a ntika n a g a ma lo ka l, a nimisme d a n d ina misme .
Ke ha d ira n a g a ma -a g a ma itu d i Ind o ne sia ,2 p a d a a wa lnya me rup a ka n
se sua tu ya ng a sing d i ha d a p a n tra d isi lo ka l d a n a ta u a g a ma ya ng
le b ih d ulu ha d ir. Ke mud ia n se mua te rlib a t d a la m p ro se s inte ra ksi, b a ik
b e rsifa t p o sitif ma up un ne g a tif, me nuju ke ma p a na n e ksiste nsi
ma sing -ma sing . Pro se s inte ra ksi a nta r a g a ma se c a ra umum me ng a mb il
p o la sinkre tisme (p e ng g a b ung a n a ja ra n d a n p ra kte k a g a ma -a g a ma ),
a d a p ta si (me nye sua ika n d e ng a n c e nd e rung p a d a sisi la hiria hnya ),
a kultura si (tumb uh d a n b e rke mb a ng b e rsa ma ), a ta u inkultura si
(tumb uh d a n b e rke mb a ng d i d a la m)."3 Di sa mp ing ke e mp a t p o la ya ng
d a p a t d inila i p o sitif (inklusif) ini, te ntu a d a p o la inte ra ksi ya ng ne g a tif
(e kslusif) b e rup a p e rse te rua n d a n ko nflik.
15
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Se mua a g a ma d i Ind o ne sia , ke c ua li Kriste n,4 p a d a d a sa rnya
me ng a la mi e mp a t p o la inte ra ksi p o sitif, ya ng b e rb e d a ha nya la h
p e no njo la n p a d a b e ntuk-b e ntuk te rte ntu d a ri inte ra ksi itu. Ag a ma
Hind u d a n Bud ha sa ng a t me no njo l b e ntuk sinkre tisme nya . Ag a ma Isla m
le b ih me no njo l b e ntuk a kultura si d a n inkultura sinya . Ag a ma Kriste n d a n
Ka to lik le b ih me no njo l b e ntuk a d a p ta sinya , se d e mikia n ja uh se hing g a
kita b suc i d a n isi p e rib a d a ta nnya p un ta mp il d a la m b a ha sa lo ka l.
Pe rte mua n a g a ma -a g a ma ini, se la in b e rp o la p o sitif se p e rti
d iung ka p d i a ta s, jug a b e rp o la ne g a tif. Me skip un a g a ma ha nya sa la h
sa tu fa kto r ya ng te rlib a t, p e rtika ia n a nta ra ke ra ja a n Ma ta ra m Kuno
(b e ra g a ma Hind u) d i Ja wa Te ng a h d a n ke ra ja a n-ke ra ja a n d i p a nta i
uta ra ya ng b e ra g a ma Isla m (De ma k, G re sik, Sura b a ya ) p a d a a b a d XVI
d a n XVII,5 d a p a t me nja d i c o nto h ke te g a ng a n a nta r a g a ma . De mikia n
p ula , ja uh se b e lumnya , p ro se s me mud a r d a n ke mud ia n runtuhnya
ke ra ja a n Sriwija ya (b e ra g a ma Bud ha ) d i Pula u Suma te ra d a n
Ma ja p a hit (b e ra g a ma Hind u) d i Pula u Ja wa d i sa tu p iha k, se rta
b e rke mb a ng d a n ke mud ia n ma p a nnya p e ng a ruh d a n ke kua sa a n
Isla m d i p iha k la in, me nurut p e nulis, a d a la h jug a ind ika si b e rmua ta n
ke te g a ng a n a nta r (ko munita s) a g a ma .
Pe rse te rua n ya ng p a ling ta ja m d a la m se ja ra h a g a ma -a g a ma d i
Ind o ne sia a d a la h a nta ra Isla m d a n Kriste n. Isla m ya ng te la h
b e rke mb a ng
lua s
dan
me miliki
ko munita s
se ttle d
dan
ke ra ja a n-ke ra ja a n ya ng ma p a n b e rha d a p a n d e ng a n Kriste n ya ng
d a ta ng b e rsa ma g e lo mb a ng ko lo nia lisme ya ng jug a me mb a wa misi
a g a ma (kriste nisa si d unia ). Se ja k p e rta ma me ng inja kka n ka ki d i
Ind o ne sia , Kriste n ya ng d ija ng kiti sind ro ma c rusa d e d a n d ib e b a ni
e va ng e lisa si d unia me nd a p a t ta nta ng a n ke ra s d a ri uma t Isla m.
Le b ih-le b ih la g i se la ma b e rla ng sung nya ko lo nia lisme (Po rtug is, Sp a nyo l
d a n Be la nd a ), p e me luk Kriste n d iistime wa ka n o le h p e nja ja h untuk
me nja d i te na g a a d ministra si a ta u milite r me re ka ; d a n d a la m
p e rse lisiha n a nta ra ka um a g a ma d a n ka um a d a t, p e nja ja h le b ih
b e rp iha k ke p a d a ka um a d a t.6 Akib a tnya , se ntime n na sio na lisme d a n
a g a ma d i ka la ng a n uma t Isla m b e rc a mp ur b a ur, se hing g a p e ra ng
me la wa n p e nja ja h id e ntik d e ng a n p e ra ng a g a ma . Di Ac e h, misa lnya ,
p e ra ng me la wa n Be la nd a d ise b ut p e ra ng me la wa n ka p e (ka fir).
Ke nya ta a n histo ris te rse b ut me nja d i sua tu b e b a n ya ng
me mp e ng a ruhi hub ung a n b a ik Isla m-Kriste n d i Ind o ne sia . Ba hka n
b a nya k p e rso a la n hub ung a n d a n ko nflik ke d ua a g a ma itu d e wa sa ini
ha nya d a p a t d ip a ha mi b ila me ne ng o k ke mb a li ke a ka r-a ka r histo rik
te rse b ut. Aka r ko nflik Isla m-Kriste n b e rsumb u p a d a "tig a ha l, ya itu
ko lo nia lisme , e va ng e lisa si d a n o rie nta lisme ".7
16
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Bila d ip e ta ka n, ma ka hub ung a n Isla m-Kriste n d i Ind o ne sia ja uh
le b ih me ng a nd ung p e rso a la n-p e rso a la n p e lik d ib a nd ing ka n d e ng a n
hub ung a n Isla m-Hind u-Bud ha a ta u "Kriste n-Hind u-Bud ha ". Sa la h sa tu
se b a b nya , me nurut p e nulis, a d a la h a d a nya b e b a n histo rik te rse b ut d i
a ta s.
C . Wa ja h Do ktrine r
Tinja ua n d a ri a sp e k d o ktrine r d ima ksud ka n untuk me ng ung ka p
unsur-unsur a ja ra n a g a ma ya ng d ija d ika n d a sa r o le h p e me luknya
untuk b e rhub ung a n d e ng a n a g a ma la in, b a ik se c a ra p o sitif ma up un
ne g a tive . Da la m ka ita n ini p e nulis b e rp a nd a ng a n b a hwa a ja ra n d a sa r
a g a ma (d a la m kita b suc i), se b a g a i ke b e na ra n "a b so lut" ya ng
ha ke ka tnya tid a k te rja ng ka u o le h ma nusia , b e rnila i ne tra l, tid a k p o sitif
a ta u ne g a tif, tid a k inklusif a ta u e ksklusif. Ya ng me mb a wa nya ke p a d a
sa la h sa tu nila i te rse b ut a d a la h inte rp re ta si p e me luk a g a ma a ta snya .
Ag a ma Hind u me mp unya i a ja ra n "TAT TWAM ASI" ya ng se c a ra
ha rfia h b e ra rti "d ia (ta t) a d a la h (twa m) ka mu (a si)". Se c a ra ke se luruha n
me ng a nd ung : p e ng e rtia n "d ia a d a la h ka mu d a n ka mu a d a la h d ia "
ya ng me nc e rminka n sua tu a ja ra n ya ng tid a k me mb e d a ka n se sa ma
ma nusia d a la m se g a la se g i ke hid up a n. Ad a jug a a ja ra n TRIKAYA
PARISUDHA ya ng me ng a ja rka n tig a p e rila ku ma nusia ya ng ha rus
d isuc ika n, ya itu m a na hc ika (b e rp ikir ya ng b a ik), wa c ika (b e rka ta ya ng
b a ik), d a n ka yika (b e rb ua t ya ng b a ik). Sa tu la g i a ja ra n Hind u ya ng
c ukup te rke na l, AHIMSA, ya itu a ja ra n ya ng me muji sia p a p un ya ng
tid a k me la kuka n p e ng a nia ya a n a ta u p e mb unuha n te rha d a p se sa ma
c ip ta a n Tuha n le b ih-le b ih te rha d a p ma nusia .8
Ag a ma Bud ha b e rd a sa rka n a ja ra n c inta ka sih. Da la m hub ung a n
a nta r a g a ma uma t Bud ha b e rp e d o ma n p a d a kita b DHARMA b a b 14
p a sa l 182 ya ng b e rb unyi : "Ja ng a nla h b e rb ua t ke ja ha ta n;
Se mp urna ka nla h p e rb ua ta n b a ik; Suc ika n ha ti d a n p ikira n; Itula h
a ja ra n se mua Bud ha ". Jug a De la p a n Ja la n Uta ma ya ng se ring d ise b ut
Ja la n Te ng a h, ya itu: 1) Pa nd a ng a n ya ng b e na r, 2) Pikira n ya ng b e na r;
3) Uc a p a n ya ng b e na r; 4) Pe rb ua ta n ya ng b e na r; 5) Ma ta
p e nc a ha ria n ya ng b e na r; 6) Da ya up a ya ya ng b e na r; 7) Pe rha tia n
ya ng b e na r; d a n 8) Ko nse ntra si ya ng b e na r.9
Aja ra n Hind u d a n Bud ha te rse b ut d i a ta s tid a k se c a ra te g a s d a n
e ksp lisit me nye b utka n a ta u me nje la ska n e ksiste nsi, ke d ud uka n d a n nila i
a g a ma la in se rta b a g a ima na b e rinte ra ksi d e ng a nnya . Aja ra n-a ja ra n
te rse b ut le b ih b e rsifa t e tis d a n umum. Na mun uma t Hind u d a n Bud ha
b isa me nja d ika nnya se b a g a i la nd a sa n d o ktrine r untuk b e rhub ung a n
d e ng a n a g a ma la in.
17
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Ag a ma Kriste n jug a tid a k me miliki a ja ra n ya ng ko nkrit te nta ng
hub ung a n a nta r a g a ma . "Kita b Injil tid a k p e rna h b e rb ic a ra me ng e na i
ke rukuna n a nta r uma t b e ra g a ma se c a ra e ksp lisit."10 Na mun d e mikia n
a d a b e b e ra p a p e rnya ta a n Injil ya ng b isa d ip a ha mi d a n d ija d ika n
la nd a sa n, se p e rti Ma te us p a sa l 22 a ya t 37-40 ya ng a nta ra la in
me ng a ja rka n a g a r me ng a sihi se sa ma ma nusia se b a g a ima na
me ng a sihi d iri se nd iri. Jug a Ma te us p a sa l 7 a ya t 12 ya ng me ng a ja rka n,
b a hwa : "Se g a la se sua tu ya ng ka mu ke he nd a ki sup a ya o ra ng la in
b e rb ua t ke p a d a mu, p e rb ua tla h d e mikia n jug a ke p a d a me re ka . Itula h
isi se luruh hukum Ta ura t d a n Kita b p a ra na b i."11 Do rthe is Wo p a ri
(Pro te sta n) me nunjukka n le b ih b a nya k la g i p e rnya ta a n Injil ya ng d a p a t
d ip a ha mi me mb e rika n p e ng a ja ra n te nta ng ke rukuna n, se p e rti Ma zmur
133:1; Luka s 6:31; Ma tius 7:12; 1 Yo ha ne s 4:7-8; Ro ma 12:10, 14, 17, 18,
21; Ro ma 15:7; Ib e ra ni 10:25; Yo ha ne s 13:34-35; d a n Ma rkus 12:30-31.12
Di sa mp ing itu, d a la m Injil jug a te rd a p a t p e rnya ta a n ya ng
b e rnua nsa e ksklusif, se p e rti Kisa h p a ra Ra sul 4:12, Ma rkus 16:16, Ma tius
12:30 d a n te ruta ma Yo ha ne s 14:6.13 Yo ha ne s 14:6 te la h d ita fsirka n
d a la m ma kna b a hwa "Aku a d a la h sa tu-sa tunya ja la n ke se la ma ta n"
ya ng ke mud ia n me la hirka n d o ktrin e xtra e c c e le sia m nulla sa lus (d i lua r
G e re ja tid a k a d a ke se la ma ta n).14 Do ktrin ini b a nya k d ikritik o le h p a ra
te o lo g Kriste n se nd iri ya ng ke mud ia n me la ta rb e la ka ng i d ia d a ka nnya
Ko nsili Va tika n II (1962-1965), ya ng a nta ra la in me ng ha silka n Dig nita tis
Hum a na e , p e rnya ta a n te nta ng ke b e b a sa n b e ra g a ma d a n No stra
Ae ta te , p e rnya ta a n hub ung a n g e re ja d e ng a n no n-Kristia ni.15
Ag a ma Isla m, me nurut p e nulis, a d a la h sa tu-sa tunya a g a ma ya ng
kita b suc inya (a l-Q ur'a n) me mp unya i a tura n ya ng e ksp lisit te nta ng a p a
d a n b a g a ima na hub ung a n (b a c a : ke rukuna n) a nta r a g a ma b a ik
d e ng a n a g a ma se rump un (Ya hud i d a n Kriste n) ma up un b uka n.
Aya t-a ya t a l-Q ura n ya ng e ksp lisit b e rka ita n d e ng a n ha l ini c ukup
b a nya k d a n je la s, me skip un uma t Isla m tid a k se ra g a m d a la m
me ma ha minya .
Aya t-a ya t a t-Q ur'a n ya ng d ip a ha mi me nja d i la nd a sa n mo tiva si
uma t Isla m te rha d a p ke rukuna n hid up a nta r uma t b e ra g a ma a nta ra
la in Sura t a l-Mumta ha na h (60):8-9, a l-Ba q a ra h (2):256, Yunus (10):99,
a l-Ka hfi (18):29, a l-Ka firun (109):6, Ali Imra n (3):64, a l-Syura (42):1516 d a n
a ya t-a ya t la in ya ng me miliki sp irit ya ng sa ma d e ng a n a ya t-a ya t
te rse b ut. Fa sta b iq u a l-kha irâ t ya ng d inya ta ka n d a la m a l-Q ur'a n
(a l-Ba q a ra h (2):148 d a n a l-Ma id a h (5):48) me rup a ka n p rinsip d a sa r
d a la m hub ung a n a nta r a g a ma .17
Pe nulis b e rp a nd a ng a n b a hwa a sp e k d o ktrine r, khususnya te nta ng
ke e sa a n Tuha n, ke b e na ra n d a n ke se la ma ta n, d a la m hub ung a n a nta r
18
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
a g a ma a d a la h a sp e k ya ng p a ling krusia l, ka re na la ng sung b e rke na a n
d e ng a n sisi ya ng sa ng a t vita l d a la m struktur ke b e ra g a ma a n se se o ra ng .
Untuk ka sus Ind o ne sia , d a ri p e rsp e ktif p e nulis se b a g a i se o ra ng muslim,
p o ko k p e rso a la nnya a d a la h b a hwa Isla m me mb ua t d iko to mi a nta ra
a g a ma sa ma wi (a g a ma la ng it, b e rd a sa rka n wa hyu Tuha n me la lui
na b i-na b i) d a n a g a ma a rd li (a g a ma b umi, d ib ua t o le h ma nusia
se nd iri).18 Ag a ma Hind u d a n Bud ha d ip a nd a ng se b a g a i a g a ma a rd li
d a n o le h ka re na nya tid a k me miliki ke b e na ra n d a n ke se la ma ta n Ila hi.
Ag a ma Kriste n, me skip un. te rma suk a g a ma sa ma wi, na mun te la h
me nyimp a ng d a ri ta uhid me la lui "ke tuha na n Ye sus" d a la m ko nse p
Trinita s. Se c a ra umum d iko to mi ini me ma ng me nye b a b ka n p e rb e d a a n
ya ng te g a s d a la m p a nd a ng a n-d unia (wo rld vie w) d a n sika p te rha d a p
p e nc ip ta a n d a n se ja ra h, wa hyu d a n ke se la ma ta n.19
Pe rta nya a n se la njutnya a d a la h, "ma mp uka h muslim, Ind o ne sia
me ng e sa mp ing ka n p e rso a la n d o ktrine r te rse b ut untuk ke mud ia n
b e rhub ung a n me sra d e ng a n uma t a g a ma la in? "; a ta u "Bisa ka h
d ila kuka n re inte rp re ta si d o ktrin Isla m b e rke na a n d e ng a n ha l-ha l krusia l
te rse b ut ? ". Ata u ja ng a n-ja ng a n p a d a a sp e k d o ktrine r me ma ng
musta hil a d a hub ung a n d a n d ia lo g a nta ra a g a ma .20
D. Wa ja h So sio lo g is
Se ka ra ng
ma nusia
hid up p a d a
ja ma n inte rd e p e nd e nsi
(ke sa ling te rg a ntung a n) d i ma na se tia p o ra ng a ta u ke lo mp o k se ma kin
sa ling me na ruh ke p e rc a ya a n d e mi p e me nuha n ke b utuha n-ke b utuha n
e ko no mi, so sia l d a n sp iritua l. Ha l ini se c a ra la ng sung b e rte nta ng a n
d e ng a n situa si ma sa sila m ke tika o ra ng p a d a umumnya b e rsika p
"c ukup i d iri se nd iri" (se lf suffic ie nt). Ma sya ra ka t kini se ma kin ko mp le ks
d a n ma sa la h-ma sa la h ya ng d imunc ulka nnya c e nd e rung me nia d a ka n
ko nse p se lf suffic ie nt te rse b ut.21 Se b e na rnya inte rd e p e nd e nsi a d a la h
ma nife sta si d a ri re a lita s a sa si nia nusia se b a g a i ma khluk ya ng
b e rma sya ra ka t, zo o n p o litic o n .
Na mun d e mikia n p o la hub ung a n inte rd e p e nd e n itu b isa
me ng ha d a p i ke nd a la b e sa r ke tika te rlib a t d i d a la mnya unsur nila i ya ng
sa ng a t me nye ntuh e mo si ma nusia , se p e rti a g a ma ,22 b e rc a mp ur b a ur
d e ng a n ke nya ta a n-ke nya ta a n so sia l te rte ntu ya ng me mic u d isinte g ra si
d a n ko nflik. Pe mic u d isinte g ra si d a n ko nflik ya ng sa ng a t umum d i
Ind o ne sia a d a la h ke se nja ng a n, ke timp a ng a n d a n ke tid a ka d ila n so sia l,
e ko no mi d a n p o litik.
Di sisi la in, a d a sa tu ke nya ta a n so sia l ke b e ra g a ma a n d i Ind o ne sia ,
ya kni b a hwa ma yo rita s p e nd ud uk (87,2 %) a d a la h p e me luk Isla m d a n
19
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
mino rita s sisa nya te rd iri d a ri p e me luk Ka to lik (3,6 %), Pro te sta n (6,0 11/ o ),
Hind u (1,8 %), Bud ha (1,0 %), d a n. la innya (0,3 %).23 Ke nya ta a n ini
re nta n untuk me wujud ka n (a ta u b a hka n te la h te rwujud ) ko mp le ks
ma yo rita s-mino rita s (ma jo rity-mino rity c o mp le x) d i ka la ng a n p e me luk
a g a ma d i Ind o ne sia . Diko to mi ma yo rita s-mino rita s ya ng d a sa r
p e ng g o lo ng a nnya a d a la h ra s, suku / b a ng sa (na sio na lity), a g a ma
a ta u b a ha sa tid a k se la lu b e rwujud d a la m ko mp o sisi jumla h p e nd ud uk,
te ta p i b isa b e rwujud d a la m p e ra n d a n d o mina si d a la m se kto r-se kto r
ke hid up a n te rte ntu. O le h ka re na itu, sa ng a t mung kin te rja d i ma yo rita s
jumla h ta p i mino rita s p e ra n d a n p o sisi; mino rita s me nd o mina si
ma yo rita s; ma yo rita s sub o rd ina si mino rita s.24 Ha l inila h ya ng p a ling
p o te nsia l me nimb ulka n d isinte g ra si d a n ko nflik.
Ke nya ta a n ya ng te rja d i d i Ind o ne sia , p a d a a sp e k ke hid up a n
te rte ntu, a d a la h mino rita s me nd o mina si ma yo rita s a ta u ma yo rita s
sub o rd ina si mino rita s. Pa d a ma sa p e nja ja ha n, b a ng sa Ind o ne sia (±70
juta jiwa ) d a la m b id a ng p o litik d ikua sa i o le h Be la nd a (±300 rib u), d a la m
b id a ng e ko no mi o le h g o lo ng a n C ina (±2 juta ), Ara b , Ind ia d a n
se b a g a inya (±400 rib u). Se te la h ke me rd e ka a n g o lo ng a n me ne ng a h ke
a ta s d a la m p e rd a g a ng a n ma sih d ikua sa i o le h C ina , d a n p a d a ma sa
O rd e Ba ru me re ka jug a me ng ua sa i d a la m b id a ng ind ustri.25 Ke nya ta a n
itu te la h me nimb ulka n ke c e mb urua n so sia l. Bila b e rc a mp ur d e ng a n
id e ntifika si d a n se ntime n ke a g a ma a n ma ka munc ulla h ke c e mb urua n
so sia l d a n a g a ma se ka lig us ya ng me mic u d isinte g rita s d a n ko nflik.
Da la m ska la lo ka l d a n ke d a e ra ha n, ma sa la h ini me nja d i le b ih
g e nting . Ma sa la h ini munc ul se b a g a i e kse s d a ri se ma kin mud a h d a n
la nc a rnya mo b ilita s d a n d o misili d a ri d a n ke sua tu d a e ra h, b a hka n a d a
ya ng b e rla ng sung se c a ra re smi me la lui p ro g ra m tra nsmig ra si. Da la m
p e rke mb a ng a n se la njutnya , se c a ra tid a k d isa d a ri, ke g ia ta n ini
me nc ip ta ka n p o la risa si ke lo mp o k p e nd a ta ng (mino rita s) d a n
ma sya ra ka t a sli se te mp a t (ma yo rita s) ya ng no ta -b e ne b e rb e d a d a la m
sa tu a ta u ke se luruha n unsur SARA (suku, a g a ma , ra s, d a n
a nta rg o lo ng a n). Ke tika ke lo mp o k p e nd a ta ng , ya ng ka re na fa kto r
mo tiva si untuk survive d a n e ksis a ta u te rka d a ng ka re na ke b e rp iha ka n
p o lic y p e me rinta h, le b ih b e rha sil d a n me ng ua sa i d a la m b id a ng
e ko no mi, p e nd id ika n d a n p o litik, ma ka ke c e mb urua n p un munc ul.
Ke tika ke c e mb urua n ini b e rb a ur d e ng a n id e ntifika si d a n se ntime n SARA
(te ruta ma a g a ma ) ma ka ya ng te rja d i a d a la h ke te g a ng a n d a n ko nflik
b a ik ya ng b e rsifa t re a listis ma up un tid a k.26
Me nurut p e nulis, ka sus-ka sus ke rusuha n b e la ka ng a n ini ya ng
sa ng a t me ng g a ng u d a n me rusa k ke te ntra ma n d a n ke ha rmo nisa n HAA
b isa d ije la ska n d a ri p e rsp e ktif te rse b ut. Se b ut sa ja misa lnya ke rusuha n d i
20
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Ke ta p a ng , Kup a ng , Timo r Timur, Amb o n, Sa mb a s d a n Po ntia na k ya ng
te rja d i p a d a ta hun 1998 d a n 1999. Th. Suma rta na me nc a ta t,27 b a hwa
a nta ra b ula n Ja nua ri 1995 hing g a Se p te mb e r 1997 te rja d i 23 ka sus
ke rusuha n d i ma na se b a g ia n a ta u se mua unsur SARA se la lu me nja d i
fa kto r ya ng te rlib a t.
Ha l p e nting ya ng ing in d ike muka ka n d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h
b a hwa a sp e k so sia l d a la m HAA d i Ind o ne sia sa ng a t ko mp le ks. O le h
ka re na itu p e na ng a na n "ko nflik a nta r a g a ma " ha rus d ila kuka n me la lui
p e nd e ka ta n ho listik d e ng a n te ruta ma me mp e rha tika n p o te nsi
m a jo rity-m ino rity c o m p le x b a ik p a d a ska la na sio na l ma up un lo ka l
ke d a e ra ha n.
E. Wa ja h Po litik
Ba g i ne g a ra Re p ub lik Ind o ne sia ya ng me miliki rib ua n p ula u d a n
c o ra k ma sya ra ka t d a n b ud a ya ya ng p lura listik, id io m p o litik ya ng
p a ling ke ra p d id e ng ung ka n d a n d iuta ma ka n a d a la h p e rsa tua n,
ke sa tua n d a n na sio na lisme . Di b a wa h p a yung d a n se ja la n d e ng a n
id io m-id io m inila h ko nd isi p lura listik b a ng sa ini, te rma suk d a n te ruta ma
p lura lita s a g a ma , ha rus d iinte rp re ta si d a n d ija la ni. Da la m ko nte ks inila h
d a p a t d ip a ha mi p e ristiwa -p e ristiwa p e nting ya ng a d a ka ita nnya
d e ng a n p lua rita s d a n HAA. Misa lnya , p e ng ha p usa n tujuh ka ta p a d a
Pia g a m Ja ka rta (Ke tuha na n, d e ng a n ke wa jib a n me nja la nka n sya ri'a t
Isla m b a g i p e me luknya ) d a n d irub a h me nja d i Ke tuha na n Ya ng
Ma ha e sa . Pe ristiwa ini ke mud ia n d ikla im se b a g a i wujud to le ra nsi uma t
Isla m.
Pa d a ma sa O rd e La ma , a ta s d a sa r id io m-id io m ya ng sa ma ,
Pre sid e n Suka rno b e re ksp e rime n me mp e rke na lka n d o ktrin NASAKO M
(Na sio na lisme , Ag a ma , Ko munisme ). Do ktrin ini d a la m d irinya
me ng a nd ung ke le ma ha n, ka re na me nc o b a me ng g a b ung ka n d ua
unsur ya ng me miliki jiwa ya ng b e rte nta ng a n, ya itu a g a ma d a n
ko munisme . Akhimya d o ktrin ini tid a k ma mp u b e rta ha n d a n justru
me mic u p e rp e c a ha n. Pa d a ma sa O rd e Ba ru, e ksp e rime n b a ru
d ila kuka n me la lui p e mb e ntuka n b a d a n ko nsulta si a nta r uma t
b e ra g a ma (PHDI, WALUBI, KWI, DG I d a n MUI) d a n b e rb a g a i fo rum
d ia lo g a nta r uma t b e ra g a ma . Ma sa ini jug a d ita nd a i d e ng a n
d ic a na ng ka nnya Trilo g i Ke rukuna n Uma t Be ra g a ma .28 Eksp e rime n ini, d i
sa mp ing me mb a wa d a mp a k p o sitif jug a me nimb ulka n b a nya k
ma sa la h krusia l d a n ko ntro ve rsia l.
Sa tu ha l ya ng ing in d ig a risb a wa hi d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h
b a hwa HAA d a la m ne g a ra Ind o ne sia ya ng p lura listik p a sti b e rd ime nsi
d a n me nya tu d e ng a n p e rso a la n p o litik. Da la m ka ita n ini munc ul ma sa la h
krusia l d a n ko ntro ve rsia l ya ng hing g a se ka ra ng , me nurut p e nulis, b e lum
21
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
a d a ja wa b a n ya ng tunta s d a n b isa d ite rima o le h se mua p iha k te rka it.
Ma sa la h itu b e rka ita n d e ng a n ta rik me na rik ke p e nting a n ne g a ra d a n
a g a ma . Pe rta nya a nnya a d a la h "se ja uh ma na ka h ne g a ra b o le h
me ng a tur a g a ma ? " a ta u jika d ib a lik "d a la m ha l a p a sa ja d a n hing g a
b a ta s ma na a g a ma me ng ijinka n d irinya d ia tur o le h ne g a ra ? ".
Be ta p a krusia l d a n ko ntro ve rsia lnya p e rso a la n te rse b ut d a la m
ko nte ks HAA d i Ind o ne sia , d a p a t d iliha t d a ri ka sus SK Me nte ri Ag a ma
No . 70 ta hun 1978 te nta ng p e d o ma n p e nyia ra n a g a ma 29 d a n SK
Me nte ri Ag a ma No . 77 ta hun 1978 te nta ng b a ntua n lua r ne g e ri
ke p a d a le mb a g a -le mb a g a ke a g a ma a n d i Ind o ne sia .30 Te rha d a p
ke d ua SK Me nte ri Ag a ma ini uma t Isla m (MUI), Hind u (PHDI) d a n Bud ha
me nd ukung se p e nuhnya ; se d a ng ka n Ka to lik d a n Kriste n ma sing -ma sing
me ta lui MAWI d a n DG I me no la k d e ng a n a la sa n tid a k se sua i d e ng a n
ke b e b a sa n a g a ma . Ba hka n d ia d a ka n sid a ng istime wa DG I b e rsa ma
MAWI p a d a ta ng g a l 19-21 O kto b e r 1978 d i Ja ka rta ya ng ha silnya
me mp e rte g a s p e no la ka n te rse b ut.31 Pe ristiwa ini o le h se b a g ia n o ra ng
d ip a nd a ng b e rimp lika si ja uh hing g a se ka ra ng d a n me nye b a b ka n
fo rum-fo rum d ia lo g a nta r a g a ma d i Ind o ne sia me nja d i kura ng e fe ktif.32
Sisi la in d a ri simb io sa a g a ma d a n p o litik ya ng b e rp o te nsi ne g a tif
(d isinte g ra si) a d a la h a filia si (ya ng d ifo rma lka n) uma t b e ra g a ma
ke p a d a p a rta i p o litik. Pa rta i-p a rta i p o litik ya ng b e ra sa ska n a g a ma
a d a la h ya ng p a ling re nta n me nimb ulka n g a ng g ua n d a la m ko nte ks
HAA. Pe ng a la ma n ini te la h d ira sa ka n o le h b a ng sa Ind o ne sia p a d a
O rd e
La ma ,
d ima na
p e rse te rua n
id io lo g i
dan
a g a ma
me mp o ra k-p o ra nd a ka n ke hid up a n b a ng sa . Pa d a O rd e Ba ru jumla h
p a rta i p o litik d ise d e rha na ka n me nja d i ha nya tig a . Na mun ka re na
p e nye d e rha na a n (fusi) te rse b ut b e rd a sa rka n ho mo g e nita s a g a ma
a ta u id io lo g i, ma ka ko nflik p o litik se ring ka li d ite rje ma hka n se b a g a i
"ko nflik" a g a ma d a n a ta u id io lo g i. Da n kini p a d a e ra re fo rma si ke mb a li
p a rta i-p a rta i p o litik munc ul d e ng a n na ma d a n id e ntita s a g a ma ya ng
te g a s. Da la m p a nd a ng a n p e nulis, ke nya ta a n ini me ng a nd ung p o te nsi
b e sa r d isinte g ra si uma t b e ra g a ma , tid a k ha nya a nta r uma t b e ra g a ma
te ta p i jug a intra uma t sua tu a g a ma .
Se hub ung a n d e ng a n ha l te rse b ut, me nurut p e nulis, d a la m
ra ng ka me mb ina hub ung a n d a n d ia lo g a nta ra a g a ma ya ng se ha t
d a la m ko nte ks p e rp o litika n na sio na l, se ha rusnya uma t b e ra g a ma tid a k
me ng g una ka n na ma , a trib ut d a n simb o l-simb o l ke a g a ma a n ke d a la m
p a rta i p o litik. Ka re na p o litik re nta n d e ng a n ko nflik, ma ka p e ng g una a n
na ma , a trib ut d a n simb o l-simb o l a g a ma a ka n le b ih se nsitif d a n
me nye re t ke p a d a ko nflik a g a ma .
22
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
F. Ke sim pula n
Be b e ra p a ha l ya ng ing in d isimp ulka n d a ri p a p a ra n d i a ta s
a d a la h:
1. Re nta ng p a nja ng se ja ra h HAA d i Ind o ne sia se la in me wa riska n
ha l-ha l ya ng b a ik ya ng p e rlu d ila njutka n a ta u d iting ka tka n
se ka ra ng , jug a me wa riska n b e b a n ya ng me nja d i "d uri d a la m
d a g ing ", te ruta ma a nta ra Isla m d a n Kriste n. Pe rso a la n ini
me rup a ka n d a mp a k p siko lo g is ko lo nia lisme ya ng d ip a nd a ng d a ri
id e ntifika si d a n se ntime n ke a g a ma a n.
2. Do ktrin a g a ma -a g a ma (b a c a : kita b suc i) p a d a d a sa mya b e mila i
ne tra l d a la m ko nte ks HAA. Inte rp re ta si uma t p e me luk a g a ma ya ng
me ng isinya d e ng a n nila i e kslusif (b a hka n hing g a ke ta ra f ya ng
p a ling e kstrim) a ta u se b a liknya inklusif (b a hka n hing g a ke ta ra f
ya ng p a ling e kstrim). Inte rp re ta si ini b e rsifa t fluktua tif d a la m se ja ra h
d a n d ip e ng a ruhi o le h ko nte ks ke se ja ra ha nnya .
3. Ke re ta ka n HAA d i Ind o ne sia , se c a ra so sio lo g is, b a ik d i ting ka t
na sio na l ma up un d a e ra h, sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h m a jo rity-m ino rily
c o m p le x ya ng me ng g una ka n id e ntifika si d a n se ntime n SARA. O le h
ka re na itu p e na ng a na nnya ha rus me mp e rha tika n ha l te rse b ut d a n
d ila kuka n d e ng a n p e nd e ka ta n ya ng ho listik.
4. Pe rso a la n p o litik d a la m HAA b e rka ita n d e ng a n d ua ma sa la h
uta ma , ya itu: Pe rta m a , Pa nd a ng a n a g a ma te nta ng ha l-ha l a ta u
b a ta s te rja uh d a ri wila ya h ke a g a ma a n ya ng b o le h d ia tur o le h
Ne g a ra . Ke d ua , Simb o l-simb o l ke a g a ma a n ya ng d ilib a tka n a ta u
d ip e ra la t d a la m p e rc a tura n p o litik p ra ktis. Se hub ung a n d e ng a n ha l
ke d ua , se ha rusnya p e rjua ng a n me ne g a kka n nila i-nila i unive rsa l
d a la m
se mua
a g a ma
d iuta ma ka n,
b uka n
p e rjua ng a n
me ne g a kka n fo rma lisme a g a ma te rte ntu.
Ura ia n d a la m tulisa n ini b e rsifa t a sp e ktua l d a n p e rsp e ktua l, ma ka
ma sih b a nya k p e rso a la n HAA ya ng b isa d iliha t d a ri a sp e k ya ng la in
a ta u sa ma ta p i d a ri p e rsp e ktif ya ng b e rb e d a .Ke kura ng a n d a n
ke te rb a ta sa n d a la m ma ka la h ini tid a k me ng ura ng i ha ra p a n p e nulis
b a hwa ma ka la h ini b e rma nfa a t a d a nya . Amie n.
G o mo ng Sa kura IV/ VI/ 3 Ma ta ra m, 1 Muha rra m 1420 H / 17 Ap ril 1999 M.
C a ta ta n:
1 Pa d a e ra O rd e Ba ru d iso sia lisa sika n se c a ra na sio na l, b a hka n m e la lui b uku a ja r d i se ko la h m ula i
ting ka t d a sa r hing g a m e ne ng a h d a n ting g i, b a hwa ha nya lim a a g a m a ya ng d ia kui re sm i e ksiste nsinya
d i Ind o ne sia , ya itu Hind u, Bund ha , Isla m , Kriste n d a n Ka to lik. Se la in ke lim a a g a m a itu d ip a nd a ng
se b a g a i a g a m a ile g a l. Ha l ini ke m ud ia n d iub a h p a d a e ra re fo rm a si ya ng tid a k ha nya m e ng a kui
e ksiste nsi a g a m a fo rm a l (b a c a : m e m iliki siste m p e rib a d a ta n, na b i d a n kita b suc i) te ta p i jug a
23
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
ke p e rc a ya a n-ke p e rc a ya a n tra d isio na l. Se la in istila h re sm i d a n tid a k re sm i, d i ka la ng a n um a t Isla m
jug a d ike na l istila h a g a m a sa m a wi d a n a g a m a a rd li, ya ng te ntu sa ja b e rnua nsa p e yo ra tif
m e nd e skrid itka n a g a m a d i lua r Isla m . Ko ntro ve rsi m e ng e na i m a sa la h ini d ip a p a rka n d a la m sub jud ul
Wa ja h Do ktrine r d a la m tulisa n ini.
2 Se ja ra h ke ha d ira n p e rta m a a g a m a -a g a m a itu d i Ind o ne sia a d a la h se ja ra h ya ng ko ntro ve rsia l,
tid a k a d a ke se p a ka ta n d i ka la ng a n se ja ra wa n. Na m un, se c a ra um um , uruta n ke ha d ira n
a g a m a -a g a m a itu d ia wa li o le h Hind u ke m ud ia n Bud ha , Isla m , Ka to lik d a n Kriste n.
3 A. M . Ha rd ja na , Pe ng ha ya ta n Ag a ma : ya ng O te ntik & Tid a k O te ntik, (Yo g ya ka rta : Ka nisius,
1995), c e t. V, ha l. 103-105
4 Kriste n d i Ind o ne sia tid a k m e ng a la m i sikre tism e . Sinkre tism e Kriste n m e nc a p a i p unc a knya ke tika
b e rte m u ke b ud a ya a n p a g a nism e Yuna ni p a d a a b a d I d a n II. Se te la h m a sa itu, te p a tnya se te la h
Ko nsili Nic e a ta hun 325 M , Kriste n b e rke m b a ng se b a g a i a g a m a ya ng sa ng a t e kslusif te rha d a p nila i
d a n a g a m a la in. Ag a m a ini ke m ud ia n b e rub a h sika p m e nja d i le b ih te rb uka se te la h d ia d a ka n Ko nsili
Va tika n II 1963.
5 M e nurut a na lisis C liffo rt G e e rtz p e ristiwa ini m e m p unya im p lika si ya ng sa ng a t ja uh b e rup a
a ntip a ti d a n sa ling m e ng hind a r a nta ra ke lo m p o k sa ntri d a n p riya yi. Liha t C liffo rt G e e rtz, "Ag a m a d i
Ja wa : Ko nflik d a n Inte g ra si" d a la m Ag a ma : d a la m Ana lisa d a n Inte rp re ta si So sio lo g is, e d ito r Ro la nd
Ro b e rtso n, te j. o le h A. F. Sa ifud d in (Ja ka rta : Ra ja G ra find o Pe rsa d a , 1995), ha l. 208
6 Liha t O la f Sc hum a nn, "C hristia n-M uslim Enc o unte r in Ind o ne sia " d a la m C hristia n-Muslim
Enc o unte rs, e d ito r Y. Y. Ha d d a d a nd W. Z. Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995), ha l. 288
7 M a hm o ud Ayo ub , "Aka r-a ka r ko nflik M uslim -Kriste n: Pe rsp e ktif M uslim Tim ur Te ng a h" d a la m Ata s
Na ma Ag a ma : Wa c a na Ag a ma d a la m Dia lo g "Be b a s" Ko nflik, e d ito r And ito (Ba nd ung : Pusta ka
Hid a ya h, 1998), ha l. 192
8 Liha t I Ka d e Ng ura h Sum e rd a na , "M o tiva si Ag a m a Hind u te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa ma So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982), ha l. 131-136
9 Dikutip d a ri Princ e p s Pa rta Wija ya , "M o tiva si Ag a m a Bud ha te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia ..., ha l. 140-141
10
A. So e d a rm into , "M o tiva si Ag a m a Ka to lik te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia …, ha l. 109
11
Be ra g a m a ,
Ib id .
12
Liha t Do rte is Wo p a ri, "M o tiva si Ag a m a Kriste n Pro te sta n te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia …, ha l. 118-120
13 Anto nie We sse ls, "So me Bib lic a l C o nsid e ra tio n Re le va nt to the Enc o unte r b e twe e n Tra d itio ns",
d a la m Ha d d a d a nd Ha d d a d (e d .), C hristia n-Muslim ..., ha l. 54
14 Liha t Sa yye d Husse n Na sr, "C o m m e nt o n a Fe w The o lo g ic a l Issue s in the Isla m ic -C hristia n
Dia lo g ue ", d a la m Ha d d a d a nd Ha d d a d , C hristia n-Muslim ..., ha l. 459. Liha t jug a "Isla m ic C hristia n
Dia lo g ue , Pro b le m a nd O b sta c le s to b e Po nd e re d a nd O ve rc o m e ", d a la m Juma l o f the Muslim Wo rld ,
Ha rtfo rd Se m ina ry, Vo l. LXXXVIII No . 3-4, 1998, ha l. 219
15 Liha t M usta ha d kk (p e nyunting ), Bing ka i Te o lo g i Ke hid up a n Uma t Be ra g a ma d i Ind o ne sia ,
(Ja ka rta : De p a g . RI, 1997), 98-110
16
K. H. Yusuf A. Aziz, "M o tiva si Ag a m a Isla m te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia ..., ha t. 149-153. Liha t p ula
Ha sb ulla h M ursyid d kk. (e d ito r), Ma sa la h Hub ung a n a nta r Uma t Be ra g a ma d i Ind o ne sia (Ja ka rta :
De p a g . RI, 1979), ha l. 72.
17 Liha t Isa J. Bo ulla ta , "Fa sta b iq u a l-kha ira t: a Q ur'a nic Princ ip le o f Inte rfa ith Re la tio ns" d a la m
Ha d d a d a nd Ha d d a d (e d .), C hristia n-Muslim …, ha l. 44
18 Ka re l A. Ste e nb rink m e nye b utnya d e ng a n re lig io ns o f re ve la tio n d a n re lig io ns. Liha t Ste e nb rink,
"Ind o ne sia n Po litic s a nd a M uslim The o lo g y o f Re lig io ns: 1965-1990", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .), Re lig io ns
in In d o n e sia n C o n te xt, ( Yo g ya ka rta : Pp s IA IN Su n a n Ka lija g a , 1998) , h a l. 23. M a h m o u d
24
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
A yyo u b m e nye b utnya d e ng a n the p ro p he tic re lig io ns d a n the wisd o m re lig io ns. Liha t d a la m "Q ue st
fo r M e a ning : the Ro le o f Re lig io n in Hum a n Histo ry", re p ro b y Dja m 'a nnuri M a y 1998, ha l. 11
19
M a hm o ud Ayyo ub , "Q ue st fo r...", ha l. 11
20
Da ri p e rsp e ktif o ra ng Kriste n ini m e m a ng tid a k m ung kin d ila kuka n. Liha t Vic to r Ta nja , "M usta hil
Ad a Dia lo g Te o lo g is" d a la m m a ja la h UM AT, No . 14 Thn. 1. 8-1-1996
21 H. Fra zie r M o o re , Hub ung a n M a sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n M a sa la h, te rj. o le h Lila wa ti Trim o
d a n De d d y Dj. M a lik, jilid 1 (Ba nd ung : Re m a ja Ka rya , 1988), ha l, 3
22 Da la m ka ita n ini a g a m a m e m a ng m e m p uya i ka ra kte r so sia l ya ng m e nd ua , ya kni m e nd ukung
inte g ra si d a n m e m ic u d isinte g ra si a ta u ko nflik
23 Da ta b e rd a sa rka n se nsus p e nd ud uk ta hun 1990, Liha t M ub a ro k (p e nyusun), Ra ng kuma n Pe ta
Ke a g a ma a n d i Ind o ne sia , (Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
24 Liha t Amo ld M . Ro se , "M ino rity", d a la m Inte ma tio na l Enc yc lo p d ia o f the So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r
Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The M a c m illa n a nd The Fre e Pre ss, 1972), ha l. 365
25
Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina Aksa ra , 1989), c e t. X1, ha l.
288
26 Ko nflik re a lisits, ya itu ko nflik la ng sung d a n d itujuka n ke p a d a ha l a ta u m a sa la h ya ng
d iko nflikka n; se d a ng ka n ko nflik tid a k re a listis, ya itu ko nflik d e ng a n m e ng a lihka n sa sa ra n a ta u d e ng a n
m e la kuka n p e ng -ka m b ing hita m -a n. Liha t Le wis A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The
Fre e Pre ss, 1956), ha l. 41
27 Th. Sum a rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .),
Re lig io ns in ..., ha l. 89
28 Trilo g i itu m e nc a kup (1) Ke rukuna n inte m um a t sua tu a g a m a , (2) Ke rukuna n a nta r um a t
b e ra g a m a , (3) Ke rukuna n a nta ra um a t b e ra g a m a d a n p e m e rinta h. Ko nse p trilo g i ini d ike m uka ka n
o le h M e nte ri Ag a m a Ala m sya h Ra tu Pe rwira ne g a ra d a la m p id a to nya d i Pe sa ntre n Isla m Sura la ya ,
Ta sikm a la ya , ta ng g a l 10 Juni 1978. Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n Ke me rd e ka a n Be ra g a ma d a la m
Isla m Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a ma (Sura b a ya : Bina Ilm u, 1978), ha l. 374
29 Anta ra la in isinya (d iktum ke d ua ) a d a la h, b a hwa p e nyia ra n a g a m a tid a k d ib e na rka n jika : (a )
d itujuka n ke p a d a o ra ng ya ng te la h m e m e luk sua tu a g a m a la in, (b ) d ila kuka n d e ng a n b ujuka n /
p e m b e ria n m a te ri, ua ng , p a ka ia n, m a ka na n, m inum a n, o b a t-o b a ta n d ll, (c ) d ila kuka n d e ng a n
p e nye b a ra n p a m p hle t, b ulc tin, m a ja la h, b uku d ll ke p a d a um a t / o ra ng ya ng b e ra g a m a la in, (d )
d ila kuka n d e ng a n m a suk-ke lua r (d o o r to d o o r) rum a h o ra ng ya ng te la h m e m c luk a g a m a la in d e ng a n
d a lih a p a p un. Se le ng ka p nya liha t SK Me na g . No . 70 ta hun 1978.
30 Anta ra la in isinya (p a sa l 2) a d a la h b a hwa b a ntua n lua r ne g e ri b a g i le m b a g a -le m b a g a
ke a g a m a a n ha nya d a p a t d ila ksa na ka n se te la h m e nd a p a t p e rse tujua n/ re ko m e nd a si d a n m e la lui
M c ntc ri Ag a m a . Se le ng ka p nya liha t SK Me nte ri Ag a m a No . 77 ta hun 1978
31
Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n..., ha l, 378-380 d a n 386-386
32
Huse in Um a r, "Dia lo g Ha nya Untuk Be rm a nis-m a nis", d a la m m a ja la h UM AT No . 14 Thn. 1, 8
Ja nua ri 1996
25
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
DAFTAR PUSTAKA
A. M. Ha rd ja na , Pe ng ha ya ta n Ag a m a : ya ng O te ntik & Tid a k O te ntik,
(Yo g ya ka rta : Ka nisius, 1995), c e t. V
A. So e d a rminto , "Mo tiva si Ag a ma Ka to lik te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ",
d a la m
Pro ye k
Binruhia
De p a g .
RI,
Ke rja sa m a
So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Anto nie We sse ls, "So me Bib lic a l C o nsid e ra tio n Re le va nt to the
Enc o unte r b e twe e n Tra d itio ns", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs,
e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d
(Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Amo ld M. Ro se , "Mino rity", d a la m Inte ma tio na l Enc yc lo p d ia o f the
So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The Ma c milla n a nd
The Fre e Pre ss, 1972)
C liffo rt G e e rtz, "Ag a ma d i Ja wa : Ko nflik d a n Inte g ra si" d a la m Ag a m a :
d a la m Ana lisa d a n Inte rp re ta si So sio lo g is, e d ito r Ro la nd Ro b e rtso n,
te j. o le h A. F. Sa ifud d in (Ja ka rta : Ra ja G ra find o Pe rsa d a , 1995)
Do rte is Wo p a ri, "Mo tiva si Ag a ma Kriste n Pro te sta n te rha d a p Ke rukuna n
Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n
Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
H. Fra zie r Mo o re , Hub ung a n Ma sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n Ma sa la h ,
te rj. o le h Lila wa ti Trimo d a n De d d y Dj. Ma lik, jilid 1 (Ba nd ung :
Re ma ja Ka rya , 1988)
Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina
Aksa ra , 1989), c e t. X1
Ha sb ulla h Mursyid d kk. (e d ito r), Ma sa la h Hub ung a n a nta r Um a t
Be ra g a m a d i Ind o ne sia (Ja ka rta : De p a g . RI, 1979)
Huse in Uma r, "Dia lo g Ha nya Untuk Be rma nis-ma nis", d a la m ma ja la h
UMAT No . 14 Thn. 1, 8 Ja nua ri 1996
I Ka d e Ng ura h Sume rd a na , "Mo tiva si Ag a ma Hind u te rha d a p
Ke rukuna n Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n
Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a
So sia l Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Isa J. Bo ulla ta , "Fa sta b iq u a l-kha ira t: a Q ur'a nic Princ ip le o f Inte rfa ith
Re la tio ns", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne
26
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity
Pre ss o f Flo rid a , 1995)
K. H. Yusuf A. Aziz, "Mo tiva si Ag a ma Isla m te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ",
d a la m
Pro ye k
Binruhia
De p a g .
RI,
Ke rja sa m a
So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Ka re l A. Ste e nb rink, "Ind o ne sia n Po litic s a nd a Muslim The o lo g y o f
Re lig io ns: 1965-1990", d a la m Dja m'a nnuri (e d .), Re lig io ns in
Ind o ne sia n C o nte xt (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998)
Le wis A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The Fre e Pre ss,
1956)
Ma hmo ud Ayo ub , "Aka r-a ka r ko nflik Muslim-Kriste n: Pe rsp e ktif Muslim
Timur Te ng a h" d a la m Ata s Na m a Ag a m a : Wa c a na Ag a m a d a la m
Dia lo g "Be b a s" Ko nflik, e d ito r And ito (Ba nd ung : Pusta ka Hid a ya h,
1998)
Ma hmo ud Ayyo ub , "Q ue st fo r Me a ning : the Ro le o f Re lig io n in Huma n
Histo ry", re p ro b y Dja m'a nnuri (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a ,
Ma y 1998)
Mub a ro k (p e nyusun), Ra ng kum a n Pe ta Ke a g a m a a n d i Ind o ne sia ,
(Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
Musta ha d kk (p e nyunting ), Bing ka i Te o lo g i Ke hid up a n Um a t Be ra g a m a
d i Ind o ne sia , (Ja ka rta : De p a g . RI, 1997)
O la f Sc huma nn, "C hristia n-Musliin Enc o unte r in Ind o ne sia " d a la m
C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d
a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Princ e p s Pa rta Wija ya , "Mo tiva si Ag a ma Bud ha te rha d a p Ke rukuna n
Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n
Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Sa yye d Husse n Na sr, "C o mme nt o n a Fe w The o lo g ic a l Issue s in the
Isla mic -C hristia n Dia lo g ue ", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs,
e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d
(Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Sa yye d Husse n Na sr, "Isla mic C hristia n Dia lo g ue , Pro b le m a nd O b sta c le s
to b e Po nd e re d a nd O ve rc o me ", d a la m Jum a l o f the Muslim
Wo rld , Ha rtfo rd Se mina ry, Vo l. LXXXVIII No . 3-4, 1998
Sura t Ke p utusa n Me nte ri Ag a ma No . 70 ta hun 1978 te nta ng Pe d o ma n
Pe nyia ra n Ag a ma
27
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Sura t Ke p utusa n Me nte ri Ag a ma No . 77 ta hun 1978 te nta ng Ba ntua n
Lua r Ne g e n ke p a d a Le mb a g a Ke a g a ma a n d i Ind o ne sia
Th. Suma rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n",
d a la m Dja m'a nnuri (e d .), Re lig io ns in Ind o ne sia n C o nte xt
(Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998)
Uma r Ha syim, To le ra nsi d a n Ke me rd e ka a n Be ra g a m a d a la m Isla m
Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a m a (Sura b a ya :
Bina Ilmu, 1978)
Vic to r Ta nja , "Musta hil Ad a Dia lo g Te o lo g is" d a la m ma ja la h UMAT, No .
14 Thn. 1. 8-1-1996
28
BERBAG AI DIMENSI HUBUNG AN ANTARAG AMA DI INDO NESIA
Mukh1is*
Abstrak
Hub ung a n Anta r Ag a ma (HAA), se c a ra a ka d e mis, a d a la h
sua tu fe no me na ya ng ko mp le ks d a n multi-fa c e t, d a n o le h
ka re na itu d a p a t d itinja u d a n d ia na lisis d a ri b e rb a g a i
a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k itu
me ng ha silka n ke simp ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n
tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa
me munc ulka n simp ula n ya ng b e rb e d a b a hka n mung kin
sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini se la in d ise b a b ka n o le h
ke ra g a ma n p e ma ha ma n d a n p e nd e ka ta n jug a b e rka ita n
d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na mun ya ng
p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng
se p e nuhnya se mp urna , justru d a la m ke ra g a ma n d a n
p e rb e d a a nnya itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta mp a k
ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h.
Tulisa n ini b e rup a ya me mo tre t b e b e ra p a a sp e k d a ri
ko mp le ksita s HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k histo ris,
d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik. Ura ia n d a la m tulisa n ini
se tid a knya me mb e rika n ske tsa se d e rha na wa ja h HAA d a ri
sisi histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik.
Ka ta Kunc i:
Hub ung a n a nta ra g a ma , tip o lo g i,
inkultura si, a kultura si
*
14
sinkre tis,
Drs. M ukhlis, M .Ag a d a la h Do se n Jurusa n Sya ria h STAIN Ma ta ra m
a d a p ta si,
T asamuh Vol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
A. Pe nda hulua n
F
e no me na hub ung a n a nta r a g a ma (HAA) d i Ind o ne sia se ring
me nja d i ko mo d ita s d ip lo ma si p o litik d a la m d a n lua r ne g e ri.
Ke tika b e rwujud ke rukuna n d a n ke ha rmo nisa n, ini me nja d i tra d e m a rk
p a ra p e ja b a t ne g a ra te rka it, te rma suk p re sid e n, d a la m d ip lo ma si d a n
re to rika p o litik na sio na l d a n inte ma sio na l untuk me ng und a ng re sp e k
d a ri ma nc a ne g a ra . Te ta p i, ke tika fe no me na ini ta mp il (d ise ng a ja ? )
d a la m wujud ke c urig a a n, ke te g a ng a n b a hka n ko nflik d a n "p e ra ng ",
a d a jug a ke lo mp o k ke p e nting a n te rte ntu me nja d ika nnya tra d e m a rk,
na sio na l d a n inte ma sio na l; ma ka na d a sinis d a n ke c a ma n p un ha rus
d ite rima b a ng sa Ind o ne sia .
Le p a s d a ri ha l itu, se c a ra a ka d e mis, HAA a d a la h sua tu fe no me na
ya ng ko mp le ks d a n multi-fa c e t, d a n o le h ka re na itu d a p a t d itinja u d a n
d ia na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i
a sp e k itu me ng ha silka n ke simp ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n
tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa me munc ulka n
simp ula n ya ng b e rb e d a b a hka n mung kin sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini
se la in d ise b a b ka n o le h ke ra g a ma n p e ma ha ma n d a n p e nd e ka ta n
jug a b e rka ita n d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na mun
ya ng p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng
se p e nuhnya se mp urna , justru d a la m ke ra g a ma n d a n p e rb e d a a nnya
itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta mp a k ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h.
Be b e ra p a a sp e k d a ri ko mp le ksita s a sp e k HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k
histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik ya ng d ikup a s d a la m tulisa n ini
se yo g ya nya d ip a ha mi d a la m ko nte ks ke ra g a ma n tinja ua n te rha d a p
sua tu ko mp le ksita s fe no me na .
B. Wa ja h Histo ris
Ag a ma -a g a ma ya ng a d a d i Ind o ne sia 1 se mua nya b e ra sa l d a ri
lua r ya ng ha d ir me ng g a ntika n a g a ma lo ka l, a nimisme d a n d ina misme .
Ke ha d ira n a g a ma -a g a ma itu d i Ind o ne sia ,2 p a d a a wa lnya me rup a ka n
se sua tu ya ng a sing d i ha d a p a n tra d isi lo ka l d a n a ta u a g a ma ya ng
le b ih d ulu ha d ir. Ke mud ia n se mua te rlib a t d a la m p ro se s inte ra ksi, b a ik
b e rsifa t p o sitif ma up un ne g a tif, me nuju ke ma p a na n e ksiste nsi
ma sing -ma sing . Pro se s inte ra ksi a nta r a g a ma se c a ra umum me ng a mb il
p o la sinkre tisme (p e ng g a b ung a n a ja ra n d a n p ra kte k a g a ma -a g a ma ),
a d a p ta si (me nye sua ika n d e ng a n c e nd e rung p a d a sisi la hiria hnya ),
a kultura si (tumb uh d a n b e rke mb a ng b e rsa ma ), a ta u inkultura si
(tumb uh d a n b e rke mb a ng d i d a la m)."3 Di sa mp ing ke e mp a t p o la ya ng
d a p a t d inila i p o sitif (inklusif) ini, te ntu a d a p o la inte ra ksi ya ng ne g a tif
(e kslusif) b e rup a p e rse te rua n d a n ko nflik.
15
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Se mua a g a ma d i Ind o ne sia , ke c ua li Kriste n,4 p a d a d a sa rnya
me ng a la mi e mp a t p o la inte ra ksi p o sitif, ya ng b e rb e d a ha nya la h
p e no njo la n p a d a b e ntuk-b e ntuk te rte ntu d a ri inte ra ksi itu. Ag a ma
Hind u d a n Bud ha sa ng a t me no njo l b e ntuk sinkre tisme nya . Ag a ma Isla m
le b ih me no njo l b e ntuk a kultura si d a n inkultura sinya . Ag a ma Kriste n d a n
Ka to lik le b ih me no njo l b e ntuk a d a p ta sinya , se d e mikia n ja uh se hing g a
kita b suc i d a n isi p e rib a d a ta nnya p un ta mp il d a la m b a ha sa lo ka l.
Pe rte mua n a g a ma -a g a ma ini, se la in b e rp o la p o sitif se p e rti
d iung ka p d i a ta s, jug a b e rp o la ne g a tif. Me skip un a g a ma ha nya sa la h
sa tu fa kto r ya ng te rlib a t, p e rtika ia n a nta ra ke ra ja a n Ma ta ra m Kuno
(b e ra g a ma Hind u) d i Ja wa Te ng a h d a n ke ra ja a n-ke ra ja a n d i p a nta i
uta ra ya ng b e ra g a ma Isla m (De ma k, G re sik, Sura b a ya ) p a d a a b a d XVI
d a n XVII,5 d a p a t me nja d i c o nto h ke te g a ng a n a nta r a g a ma . De mikia n
p ula , ja uh se b e lumnya , p ro se s me mud a r d a n ke mud ia n runtuhnya
ke ra ja a n Sriwija ya (b e ra g a ma Bud ha ) d i Pula u Suma te ra d a n
Ma ja p a hit (b e ra g a ma Hind u) d i Pula u Ja wa d i sa tu p iha k, se rta
b e rke mb a ng d a n ke mud ia n ma p a nnya p e ng a ruh d a n ke kua sa a n
Isla m d i p iha k la in, me nurut p e nulis, a d a la h jug a ind ika si b e rmua ta n
ke te g a ng a n a nta r (ko munita s) a g a ma .
Pe rse te rua n ya ng p a ling ta ja m d a la m se ja ra h a g a ma -a g a ma d i
Ind o ne sia a d a la h a nta ra Isla m d a n Kriste n. Isla m ya ng te la h
b e rke mb a ng
lua s
dan
me miliki
ko munita s
se ttle d
dan
ke ra ja a n-ke ra ja a n ya ng ma p a n b e rha d a p a n d e ng a n Kriste n ya ng
d a ta ng b e rsa ma g e lo mb a ng ko lo nia lisme ya ng jug a me mb a wa misi
a g a ma (kriste nisa si d unia ). Se ja k p e rta ma me ng inja kka n ka ki d i
Ind o ne sia , Kriste n ya ng d ija ng kiti sind ro ma c rusa d e d a n d ib e b a ni
e va ng e lisa si d unia me nd a p a t ta nta ng a n ke ra s d a ri uma t Isla m.
Le b ih-le b ih la g i se la ma b e rla ng sung nya ko lo nia lisme (Po rtug is, Sp a nyo l
d a n Be la nd a ), p e me luk Kriste n d iistime wa ka n o le h p e nja ja h untuk
me nja d i te na g a a d ministra si a ta u milite r me re ka ; d a n d a la m
p e rse lisiha n a nta ra ka um a g a ma d a n ka um a d a t, p e nja ja h le b ih
b e rp iha k ke p a d a ka um a d a t.6 Akib a tnya , se ntime n na sio na lisme d a n
a g a ma d i ka la ng a n uma t Isla m b e rc a mp ur b a ur, se hing g a p e ra ng
me la wa n p e nja ja h id e ntik d e ng a n p e ra ng a g a ma . Di Ac e h, misa lnya ,
p e ra ng me la wa n Be la nd a d ise b ut p e ra ng me la wa n ka p e (ka fir).
Ke nya ta a n histo ris te rse b ut me nja d i sua tu b e b a n ya ng
me mp e ng a ruhi hub ung a n b a ik Isla m-Kriste n d i Ind o ne sia . Ba hka n
b a nya k p e rso a la n hub ung a n d a n ko nflik ke d ua a g a ma itu d e wa sa ini
ha nya d a p a t d ip a ha mi b ila me ne ng o k ke mb a li ke a ka r-a ka r histo rik
te rse b ut. Aka r ko nflik Isla m-Kriste n b e rsumb u p a d a "tig a ha l, ya itu
ko lo nia lisme , e va ng e lisa si d a n o rie nta lisme ".7
16
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Bila d ip e ta ka n, ma ka hub ung a n Isla m-Kriste n d i Ind o ne sia ja uh
le b ih me ng a nd ung p e rso a la n-p e rso a la n p e lik d ib a nd ing ka n d e ng a n
hub ung a n Isla m-Hind u-Bud ha a ta u "Kriste n-Hind u-Bud ha ". Sa la h sa tu
se b a b nya , me nurut p e nulis, a d a la h a d a nya b e b a n histo rik te rse b ut d i
a ta s.
C . Wa ja h Do ktrine r
Tinja ua n d a ri a sp e k d o ktrine r d ima ksud ka n untuk me ng ung ka p
unsur-unsur a ja ra n a g a ma ya ng d ija d ika n d a sa r o le h p e me luknya
untuk b e rhub ung a n d e ng a n a g a ma la in, b a ik se c a ra p o sitif ma up un
ne g a tive . Da la m ka ita n ini p e nulis b e rp a nd a ng a n b a hwa a ja ra n d a sa r
a g a ma (d a la m kita b suc i), se b a g a i ke b e na ra n "a b so lut" ya ng
ha ke ka tnya tid a k te rja ng ka u o le h ma nusia , b e rnila i ne tra l, tid a k p o sitif
a ta u ne g a tif, tid a k inklusif a ta u e ksklusif. Ya ng me mb a wa nya ke p a d a
sa la h sa tu nila i te rse b ut a d a la h inte rp re ta si p e me luk a g a ma a ta snya .
Ag a ma Hind u me mp unya i a ja ra n "TAT TWAM ASI" ya ng se c a ra
ha rfia h b e ra rti "d ia (ta t) a d a la h (twa m) ka mu (a si)". Se c a ra ke se luruha n
me ng a nd ung : p e ng e rtia n "d ia a d a la h ka mu d a n ka mu a d a la h d ia "
ya ng me nc e rminka n sua tu a ja ra n ya ng tid a k me mb e d a ka n se sa ma
ma nusia d a la m se g a la se g i ke hid up a n. Ad a jug a a ja ra n TRIKAYA
PARISUDHA ya ng me ng a ja rka n tig a p e rila ku ma nusia ya ng ha rus
d isuc ika n, ya itu m a na hc ika (b e rp ikir ya ng b a ik), wa c ika (b e rka ta ya ng
b a ik), d a n ka yika (b e rb ua t ya ng b a ik). Sa tu la g i a ja ra n Hind u ya ng
c ukup te rke na l, AHIMSA, ya itu a ja ra n ya ng me muji sia p a p un ya ng
tid a k me la kuka n p e ng a nia ya a n a ta u p e mb unuha n te rha d a p se sa ma
c ip ta a n Tuha n le b ih-le b ih te rha d a p ma nusia .8
Ag a ma Bud ha b e rd a sa rka n a ja ra n c inta ka sih. Da la m hub ung a n
a nta r a g a ma uma t Bud ha b e rp e d o ma n p a d a kita b DHARMA b a b 14
p a sa l 182 ya ng b e rb unyi : "Ja ng a nla h b e rb ua t ke ja ha ta n;
Se mp urna ka nla h p e rb ua ta n b a ik; Suc ika n ha ti d a n p ikira n; Itula h
a ja ra n se mua Bud ha ". Jug a De la p a n Ja la n Uta ma ya ng se ring d ise b ut
Ja la n Te ng a h, ya itu: 1) Pa nd a ng a n ya ng b e na r, 2) Pikira n ya ng b e na r;
3) Uc a p a n ya ng b e na r; 4) Pe rb ua ta n ya ng b e na r; 5) Ma ta
p e nc a ha ria n ya ng b e na r; 6) Da ya up a ya ya ng b e na r; 7) Pe rha tia n
ya ng b e na r; d a n 8) Ko nse ntra si ya ng b e na r.9
Aja ra n Hind u d a n Bud ha te rse b ut d i a ta s tid a k se c a ra te g a s d a n
e ksp lisit me nye b utka n a ta u me nje la ska n e ksiste nsi, ke d ud uka n d a n nila i
a g a ma la in se rta b a g a ima na b e rinte ra ksi d e ng a nnya . Aja ra n-a ja ra n
te rse b ut le b ih b e rsifa t e tis d a n umum. Na mun uma t Hind u d a n Bud ha
b isa me nja d ika nnya se b a g a i la nd a sa n d o ktrine r untuk b e rhub ung a n
d e ng a n a g a ma la in.
17
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Ag a ma Kriste n jug a tid a k me miliki a ja ra n ya ng ko nkrit te nta ng
hub ung a n a nta r a g a ma . "Kita b Injil tid a k p e rna h b e rb ic a ra me ng e na i
ke rukuna n a nta r uma t b e ra g a ma se c a ra e ksp lisit."10 Na mun d e mikia n
a d a b e b e ra p a p e rnya ta a n Injil ya ng b isa d ip a ha mi d a n d ija d ika n
la nd a sa n, se p e rti Ma te us p a sa l 22 a ya t 37-40 ya ng a nta ra la in
me ng a ja rka n a g a r me ng a sihi se sa ma ma nusia se b a g a ima na
me ng a sihi d iri se nd iri. Jug a Ma te us p a sa l 7 a ya t 12 ya ng me ng a ja rka n,
b a hwa : "Se g a la se sua tu ya ng ka mu ke he nd a ki sup a ya o ra ng la in
b e rb ua t ke p a d a mu, p e rb ua tla h d e mikia n jug a ke p a d a me re ka . Itula h
isi se luruh hukum Ta ura t d a n Kita b p a ra na b i."11 Do rthe is Wo p a ri
(Pro te sta n) me nunjukka n le b ih b a nya k la g i p e rnya ta a n Injil ya ng d a p a t
d ip a ha mi me mb e rika n p e ng a ja ra n te nta ng ke rukuna n, se p e rti Ma zmur
133:1; Luka s 6:31; Ma tius 7:12; 1 Yo ha ne s 4:7-8; Ro ma 12:10, 14, 17, 18,
21; Ro ma 15:7; Ib e ra ni 10:25; Yo ha ne s 13:34-35; d a n Ma rkus 12:30-31.12
Di sa mp ing itu, d a la m Injil jug a te rd a p a t p e rnya ta a n ya ng
b e rnua nsa e ksklusif, se p e rti Kisa h p a ra Ra sul 4:12, Ma rkus 16:16, Ma tius
12:30 d a n te ruta ma Yo ha ne s 14:6.13 Yo ha ne s 14:6 te la h d ita fsirka n
d a la m ma kna b a hwa "Aku a d a la h sa tu-sa tunya ja la n ke se la ma ta n"
ya ng ke mud ia n me la hirka n d o ktrin e xtra e c c e le sia m nulla sa lus (d i lua r
G e re ja tid a k a d a ke se la ma ta n).14 Do ktrin ini b a nya k d ikritik o le h p a ra
te o lo g Kriste n se nd iri ya ng ke mud ia n me la ta rb e la ka ng i d ia d a ka nnya
Ko nsili Va tika n II (1962-1965), ya ng a nta ra la in me ng ha silka n Dig nita tis
Hum a na e , p e rnya ta a n te nta ng ke b e b a sa n b e ra g a ma d a n No stra
Ae ta te , p e rnya ta a n hub ung a n g e re ja d e ng a n no n-Kristia ni.15
Ag a ma Isla m, me nurut p e nulis, a d a la h sa tu-sa tunya a g a ma ya ng
kita b suc inya (a l-Q ur'a n) me mp unya i a tura n ya ng e ksp lisit te nta ng a p a
d a n b a g a ima na hub ung a n (b a c a : ke rukuna n) a nta r a g a ma b a ik
d e ng a n a g a ma se rump un (Ya hud i d a n Kriste n) ma up un b uka n.
Aya t-a ya t a l-Q ura n ya ng e ksp lisit b e rka ita n d e ng a n ha l ini c ukup
b a nya k d a n je la s, me skip un uma t Isla m tid a k se ra g a m d a la m
me ma ha minya .
Aya t-a ya t a t-Q ur'a n ya ng d ip a ha mi me nja d i la nd a sa n mo tiva si
uma t Isla m te rha d a p ke rukuna n hid up a nta r uma t b e ra g a ma a nta ra
la in Sura t a l-Mumta ha na h (60):8-9, a l-Ba q a ra h (2):256, Yunus (10):99,
a l-Ka hfi (18):29, a l-Ka firun (109):6, Ali Imra n (3):64, a l-Syura (42):1516 d a n
a ya t-a ya t la in ya ng me miliki sp irit ya ng sa ma d e ng a n a ya t-a ya t
te rse b ut. Fa sta b iq u a l-kha irâ t ya ng d inya ta ka n d a la m a l-Q ur'a n
(a l-Ba q a ra h (2):148 d a n a l-Ma id a h (5):48) me rup a ka n p rinsip d a sa r
d a la m hub ung a n a nta r a g a ma .17
Pe nulis b e rp a nd a ng a n b a hwa a sp e k d o ktrine r, khususnya te nta ng
ke e sa a n Tuha n, ke b e na ra n d a n ke se la ma ta n, d a la m hub ung a n a nta r
18
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
a g a ma a d a la h a sp e k ya ng p a ling krusia l, ka re na la ng sung b e rke na a n
d e ng a n sisi ya ng sa ng a t vita l d a la m struktur ke b e ra g a ma a n se se o ra ng .
Untuk ka sus Ind o ne sia , d a ri p e rsp e ktif p e nulis se b a g a i se o ra ng muslim,
p o ko k p e rso a la nnya a d a la h b a hwa Isla m me mb ua t d iko to mi a nta ra
a g a ma sa ma wi (a g a ma la ng it, b e rd a sa rka n wa hyu Tuha n me la lui
na b i-na b i) d a n a g a ma a rd li (a g a ma b umi, d ib ua t o le h ma nusia
se nd iri).18 Ag a ma Hind u d a n Bud ha d ip a nd a ng se b a g a i a g a ma a rd li
d a n o le h ka re na nya tid a k me miliki ke b e na ra n d a n ke se la ma ta n Ila hi.
Ag a ma Kriste n, me skip un. te rma suk a g a ma sa ma wi, na mun te la h
me nyimp a ng d a ri ta uhid me la lui "ke tuha na n Ye sus" d a la m ko nse p
Trinita s. Se c a ra umum d iko to mi ini me ma ng me nye b a b ka n p e rb e d a a n
ya ng te g a s d a la m p a nd a ng a n-d unia (wo rld vie w) d a n sika p te rha d a p
p e nc ip ta a n d a n se ja ra h, wa hyu d a n ke se la ma ta n.19
Pe rta nya a n se la njutnya a d a la h, "ma mp uka h muslim, Ind o ne sia
me ng e sa mp ing ka n p e rso a la n d o ktrine r te rse b ut untuk ke mud ia n
b e rhub ung a n me sra d e ng a n uma t a g a ma la in? "; a ta u "Bisa ka h
d ila kuka n re inte rp re ta si d o ktrin Isla m b e rke na a n d e ng a n ha l-ha l krusia l
te rse b ut ? ". Ata u ja ng a n-ja ng a n p a d a a sp e k d o ktrine r me ma ng
musta hil a d a hub ung a n d a n d ia lo g a nta ra a g a ma .20
D. Wa ja h So sio lo g is
Se ka ra ng
ma nusia
hid up p a d a
ja ma n inte rd e p e nd e nsi
(ke sa ling te rg a ntung a n) d i ma na se tia p o ra ng a ta u ke lo mp o k se ma kin
sa ling me na ruh ke p e rc a ya a n d e mi p e me nuha n ke b utuha n-ke b utuha n
e ko no mi, so sia l d a n sp iritua l. Ha l ini se c a ra la ng sung b e rte nta ng a n
d e ng a n situa si ma sa sila m ke tika o ra ng p a d a umumnya b e rsika p
"c ukup i d iri se nd iri" (se lf suffic ie nt). Ma sya ra ka t kini se ma kin ko mp le ks
d a n ma sa la h-ma sa la h ya ng d imunc ulka nnya c e nd e rung me nia d a ka n
ko nse p se lf suffic ie nt te rse b ut.21 Se b e na rnya inte rd e p e nd e nsi a d a la h
ma nife sta si d a ri re a lita s a sa si nia nusia se b a g a i ma khluk ya ng
b e rma sya ra ka t, zo o n p o litic o n .
Na mun d e mikia n p o la hub ung a n inte rd e p e nd e n itu b isa
me ng ha d a p i ke nd a la b e sa r ke tika te rlib a t d i d a la mnya unsur nila i ya ng
sa ng a t me nye ntuh e mo si ma nusia , se p e rti a g a ma ,22 b e rc a mp ur b a ur
d e ng a n ke nya ta a n-ke nya ta a n so sia l te rte ntu ya ng me mic u d isinte g ra si
d a n ko nflik. Pe mic u d isinte g ra si d a n ko nflik ya ng sa ng a t umum d i
Ind o ne sia a d a la h ke se nja ng a n, ke timp a ng a n d a n ke tid a ka d ila n so sia l,
e ko no mi d a n p o litik.
Di sisi la in, a d a sa tu ke nya ta a n so sia l ke b e ra g a ma a n d i Ind o ne sia ,
ya kni b a hwa ma yo rita s p e nd ud uk (87,2 %) a d a la h p e me luk Isla m d a n
19
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
mino rita s sisa nya te rd iri d a ri p e me luk Ka to lik (3,6 %), Pro te sta n (6,0 11/ o ),
Hind u (1,8 %), Bud ha (1,0 %), d a n. la innya (0,3 %).23 Ke nya ta a n ini
re nta n untuk me wujud ka n (a ta u b a hka n te la h te rwujud ) ko mp le ks
ma yo rita s-mino rita s (ma jo rity-mino rity c o mp le x) d i ka la ng a n p e me luk
a g a ma d i Ind o ne sia . Diko to mi ma yo rita s-mino rita s ya ng d a sa r
p e ng g o lo ng a nnya a d a la h ra s, suku / b a ng sa (na sio na lity), a g a ma
a ta u b a ha sa tid a k se la lu b e rwujud d a la m ko mp o sisi jumla h p e nd ud uk,
te ta p i b isa b e rwujud d a la m p e ra n d a n d o mina si d a la m se kto r-se kto r
ke hid up a n te rte ntu. O le h ka re na itu, sa ng a t mung kin te rja d i ma yo rita s
jumla h ta p i mino rita s p e ra n d a n p o sisi; mino rita s me nd o mina si
ma yo rita s; ma yo rita s sub o rd ina si mino rita s.24 Ha l inila h ya ng p a ling
p o te nsia l me nimb ulka n d isinte g ra si d a n ko nflik.
Ke nya ta a n ya ng te rja d i d i Ind o ne sia , p a d a a sp e k ke hid up a n
te rte ntu, a d a la h mino rita s me nd o mina si ma yo rita s a ta u ma yo rita s
sub o rd ina si mino rita s. Pa d a ma sa p e nja ja ha n, b a ng sa Ind o ne sia (±70
juta jiwa ) d a la m b id a ng p o litik d ikua sa i o le h Be la nd a (±300 rib u), d a la m
b id a ng e ko no mi o le h g o lo ng a n C ina (±2 juta ), Ara b , Ind ia d a n
se b a g a inya (±400 rib u). Se te la h ke me rd e ka a n g o lo ng a n me ne ng a h ke
a ta s d a la m p e rd a g a ng a n ma sih d ikua sa i o le h C ina , d a n p a d a ma sa
O rd e Ba ru me re ka jug a me ng ua sa i d a la m b id a ng ind ustri.25 Ke nya ta a n
itu te la h me nimb ulka n ke c e mb urua n so sia l. Bila b e rc a mp ur d e ng a n
id e ntifika si d a n se ntime n ke a g a ma a n ma ka munc ulla h ke c e mb urua n
so sia l d a n a g a ma se ka lig us ya ng me mic u d isinte g rita s d a n ko nflik.
Da la m ska la lo ka l d a n ke d a e ra ha n, ma sa la h ini me nja d i le b ih
g e nting . Ma sa la h ini munc ul se b a g a i e kse s d a ri se ma kin mud a h d a n
la nc a rnya mo b ilita s d a n d o misili d a ri d a n ke sua tu d a e ra h, b a hka n a d a
ya ng b e rla ng sung se c a ra re smi me la lui p ro g ra m tra nsmig ra si. Da la m
p e rke mb a ng a n se la njutnya , se c a ra tid a k d isa d a ri, ke g ia ta n ini
me nc ip ta ka n p o la risa si ke lo mp o k p e nd a ta ng (mino rita s) d a n
ma sya ra ka t a sli se te mp a t (ma yo rita s) ya ng no ta -b e ne b e rb e d a d a la m
sa tu a ta u ke se luruha n unsur SARA (suku, a g a ma , ra s, d a n
a nta rg o lo ng a n). Ke tika ke lo mp o k p e nd a ta ng , ya ng ka re na fa kto r
mo tiva si untuk survive d a n e ksis a ta u te rka d a ng ka re na ke b e rp iha ka n
p o lic y p e me rinta h, le b ih b e rha sil d a n me ng ua sa i d a la m b id a ng
e ko no mi, p e nd id ika n d a n p o litik, ma ka ke c e mb urua n p un munc ul.
Ke tika ke c e mb urua n ini b e rb a ur d e ng a n id e ntifika si d a n se ntime n SARA
(te ruta ma a g a ma ) ma ka ya ng te rja d i a d a la h ke te g a ng a n d a n ko nflik
b a ik ya ng b e rsifa t re a listis ma up un tid a k.26
Me nurut p e nulis, ka sus-ka sus ke rusuha n b e la ka ng a n ini ya ng
sa ng a t me ng g a ng u d a n me rusa k ke te ntra ma n d a n ke ha rmo nisa n HAA
b isa d ije la ska n d a ri p e rsp e ktif te rse b ut. Se b ut sa ja misa lnya ke rusuha n d i
20
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Ke ta p a ng , Kup a ng , Timo r Timur, Amb o n, Sa mb a s d a n Po ntia na k ya ng
te rja d i p a d a ta hun 1998 d a n 1999. Th. Suma rta na me nc a ta t,27 b a hwa
a nta ra b ula n Ja nua ri 1995 hing g a Se p te mb e r 1997 te rja d i 23 ka sus
ke rusuha n d i ma na se b a g ia n a ta u se mua unsur SARA se la lu me nja d i
fa kto r ya ng te rlib a t.
Ha l p e nting ya ng ing in d ike muka ka n d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h
b a hwa a sp e k so sia l d a la m HAA d i Ind o ne sia sa ng a t ko mp le ks. O le h
ka re na itu p e na ng a na n "ko nflik a nta r a g a ma " ha rus d ila kuka n me la lui
p e nd e ka ta n ho listik d e ng a n te ruta ma me mp e rha tika n p o te nsi
m a jo rity-m ino rity c o m p le x b a ik p a d a ska la na sio na l ma up un lo ka l
ke d a e ra ha n.
E. Wa ja h Po litik
Ba g i ne g a ra Re p ub lik Ind o ne sia ya ng me miliki rib ua n p ula u d a n
c o ra k ma sya ra ka t d a n b ud a ya ya ng p lura listik, id io m p o litik ya ng
p a ling ke ra p d id e ng ung ka n d a n d iuta ma ka n a d a la h p e rsa tua n,
ke sa tua n d a n na sio na lisme . Di b a wa h p a yung d a n se ja la n d e ng a n
id io m-id io m inila h ko nd isi p lura listik b a ng sa ini, te rma suk d a n te ruta ma
p lura lita s a g a ma , ha rus d iinte rp re ta si d a n d ija la ni. Da la m ko nte ks inila h
d a p a t d ip a ha mi p e ristiwa -p e ristiwa p e nting ya ng a d a ka ita nnya
d e ng a n p lua rita s d a n HAA. Misa lnya , p e ng ha p usa n tujuh ka ta p a d a
Pia g a m Ja ka rta (Ke tuha na n, d e ng a n ke wa jib a n me nja la nka n sya ri'a t
Isla m b a g i p e me luknya ) d a n d irub a h me nja d i Ke tuha na n Ya ng
Ma ha e sa . Pe ristiwa ini ke mud ia n d ikla im se b a g a i wujud to le ra nsi uma t
Isla m.
Pa d a ma sa O rd e La ma , a ta s d a sa r id io m-id io m ya ng sa ma ,
Pre sid e n Suka rno b e re ksp e rime n me mp e rke na lka n d o ktrin NASAKO M
(Na sio na lisme , Ag a ma , Ko munisme ). Do ktrin ini d a la m d irinya
me ng a nd ung ke le ma ha n, ka re na me nc o b a me ng g a b ung ka n d ua
unsur ya ng me miliki jiwa ya ng b e rte nta ng a n, ya itu a g a ma d a n
ko munisme . Akhimya d o ktrin ini tid a k ma mp u b e rta ha n d a n justru
me mic u p e rp e c a ha n. Pa d a ma sa O rd e Ba ru, e ksp e rime n b a ru
d ila kuka n me la lui p e mb e ntuka n b a d a n ko nsulta si a nta r uma t
b e ra g a ma (PHDI, WALUBI, KWI, DG I d a n MUI) d a n b e rb a g a i fo rum
d ia lo g a nta r uma t b e ra g a ma . Ma sa ini jug a d ita nd a i d e ng a n
d ic a na ng ka nnya Trilo g i Ke rukuna n Uma t Be ra g a ma .28 Eksp e rime n ini, d i
sa mp ing me mb a wa d a mp a k p o sitif jug a me nimb ulka n b a nya k
ma sa la h krusia l d a n ko ntro ve rsia l.
Sa tu ha l ya ng ing in d ig a risb a wa hi d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h
b a hwa HAA d a la m ne g a ra Ind o ne sia ya ng p lura listik p a sti b e rd ime nsi
d a n me nya tu d e ng a n p e rso a la n p o litik. Da la m ka ita n ini munc ul ma sa la h
krusia l d a n ko ntro ve rsia l ya ng hing g a se ka ra ng , me nurut p e nulis, b e lum
21
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
a d a ja wa b a n ya ng tunta s d a n b isa d ite rima o le h se mua p iha k te rka it.
Ma sa la h itu b e rka ita n d e ng a n ta rik me na rik ke p e nting a n ne g a ra d a n
a g a ma . Pe rta nya a nnya a d a la h "se ja uh ma na ka h ne g a ra b o le h
me ng a tur a g a ma ? " a ta u jika d ib a lik "d a la m ha l a p a sa ja d a n hing g a
b a ta s ma na a g a ma me ng ijinka n d irinya d ia tur o le h ne g a ra ? ".
Be ta p a krusia l d a n ko ntro ve rsia lnya p e rso a la n te rse b ut d a la m
ko nte ks HAA d i Ind o ne sia , d a p a t d iliha t d a ri ka sus SK Me nte ri Ag a ma
No . 70 ta hun 1978 te nta ng p e d o ma n p e nyia ra n a g a ma 29 d a n SK
Me nte ri Ag a ma No . 77 ta hun 1978 te nta ng b a ntua n lua r ne g e ri
ke p a d a le mb a g a -le mb a g a ke a g a ma a n d i Ind o ne sia .30 Te rha d a p
ke d ua SK Me nte ri Ag a ma ini uma t Isla m (MUI), Hind u (PHDI) d a n Bud ha
me nd ukung se p e nuhnya ; se d a ng ka n Ka to lik d a n Kriste n ma sing -ma sing
me ta lui MAWI d a n DG I me no la k d e ng a n a la sa n tid a k se sua i d e ng a n
ke b e b a sa n a g a ma . Ba hka n d ia d a ka n sid a ng istime wa DG I b e rsa ma
MAWI p a d a ta ng g a l 19-21 O kto b e r 1978 d i Ja ka rta ya ng ha silnya
me mp e rte g a s p e no la ka n te rse b ut.31 Pe ristiwa ini o le h se b a g ia n o ra ng
d ip a nd a ng b e rimp lika si ja uh hing g a se ka ra ng d a n me nye b a b ka n
fo rum-fo rum d ia lo g a nta r a g a ma d i Ind o ne sia me nja d i kura ng e fe ktif.32
Sisi la in d a ri simb io sa a g a ma d a n p o litik ya ng b e rp o te nsi ne g a tif
(d isinte g ra si) a d a la h a filia si (ya ng d ifo rma lka n) uma t b e ra g a ma
ke p a d a p a rta i p o litik. Pa rta i-p a rta i p o litik ya ng b e ra sa ska n a g a ma
a d a la h ya ng p a ling re nta n me nimb ulka n g a ng g ua n d a la m ko nte ks
HAA. Pe ng a la ma n ini te la h d ira sa ka n o le h b a ng sa Ind o ne sia p a d a
O rd e
La ma ,
d ima na
p e rse te rua n
id io lo g i
dan
a g a ma
me mp o ra k-p o ra nd a ka n ke hid up a n b a ng sa . Pa d a O rd e Ba ru jumla h
p a rta i p o litik d ise d e rha na ka n me nja d i ha nya tig a . Na mun ka re na
p e nye d e rha na a n (fusi) te rse b ut b e rd a sa rka n ho mo g e nita s a g a ma
a ta u id io lo g i, ma ka ko nflik p o litik se ring ka li d ite rje ma hka n se b a g a i
"ko nflik" a g a ma d a n a ta u id io lo g i. Da n kini p a d a e ra re fo rma si ke mb a li
p a rta i-p a rta i p o litik munc ul d e ng a n na ma d a n id e ntita s a g a ma ya ng
te g a s. Da la m p a nd a ng a n p e nulis, ke nya ta a n ini me ng a nd ung p o te nsi
b e sa r d isinte g ra si uma t b e ra g a ma , tid a k ha nya a nta r uma t b e ra g a ma
te ta p i jug a intra uma t sua tu a g a ma .
Se hub ung a n d e ng a n ha l te rse b ut, me nurut p e nulis, d a la m
ra ng ka me mb ina hub ung a n d a n d ia lo g a nta ra a g a ma ya ng se ha t
d a la m ko nte ks p e rp o litika n na sio na l, se ha rusnya uma t b e ra g a ma tid a k
me ng g una ka n na ma , a trib ut d a n simb o l-simb o l ke a g a ma a n ke d a la m
p a rta i p o litik. Ka re na p o litik re nta n d e ng a n ko nflik, ma ka p e ng g una a n
na ma , a trib ut d a n simb o l-simb o l a g a ma a ka n le b ih se nsitif d a n
me nye re t ke p a d a ko nflik a g a ma .
22
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
F. Ke sim pula n
Be b e ra p a ha l ya ng ing in d isimp ulka n d a ri p a p a ra n d i a ta s
a d a la h:
1. Re nta ng p a nja ng se ja ra h HAA d i Ind o ne sia se la in me wa riska n
ha l-ha l ya ng b a ik ya ng p e rlu d ila njutka n a ta u d iting ka tka n
se ka ra ng , jug a me wa riska n b e b a n ya ng me nja d i "d uri d a la m
d a g ing ", te ruta ma a nta ra Isla m d a n Kriste n. Pe rso a la n ini
me rup a ka n d a mp a k p siko lo g is ko lo nia lisme ya ng d ip a nd a ng d a ri
id e ntifika si d a n se ntime n ke a g a ma a n.
2. Do ktrin a g a ma -a g a ma (b a c a : kita b suc i) p a d a d a sa mya b e mila i
ne tra l d a la m ko nte ks HAA. Inte rp re ta si uma t p e me luk a g a ma ya ng
me ng isinya d e ng a n nila i e kslusif (b a hka n hing g a ke ta ra f ya ng
p a ling e kstrim) a ta u se b a liknya inklusif (b a hka n hing g a ke ta ra f
ya ng p a ling e kstrim). Inte rp re ta si ini b e rsifa t fluktua tif d a la m se ja ra h
d a n d ip e ng a ruhi o le h ko nte ks ke se ja ra ha nnya .
3. Ke re ta ka n HAA d i Ind o ne sia , se c a ra so sio lo g is, b a ik d i ting ka t
na sio na l ma up un d a e ra h, sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h m a jo rity-m ino rily
c o m p le x ya ng me ng g una ka n id e ntifika si d a n se ntime n SARA. O le h
ka re na itu p e na ng a na nnya ha rus me mp e rha tika n ha l te rse b ut d a n
d ila kuka n d e ng a n p e nd e ka ta n ya ng ho listik.
4. Pe rso a la n p o litik d a la m HAA b e rka ita n d e ng a n d ua ma sa la h
uta ma , ya itu: Pe rta m a , Pa nd a ng a n a g a ma te nta ng ha l-ha l a ta u
b a ta s te rja uh d a ri wila ya h ke a g a ma a n ya ng b o le h d ia tur o le h
Ne g a ra . Ke d ua , Simb o l-simb o l ke a g a ma a n ya ng d ilib a tka n a ta u
d ip e ra la t d a la m p e rc a tura n p o litik p ra ktis. Se hub ung a n d e ng a n ha l
ke d ua , se ha rusnya p e rjua ng a n me ne g a kka n nila i-nila i unive rsa l
d a la m
se mua
a g a ma
d iuta ma ka n,
b uka n
p e rjua ng a n
me ne g a kka n fo rma lisme a g a ma te rte ntu.
Ura ia n d a la m tulisa n ini b e rsifa t a sp e ktua l d a n p e rsp e ktua l, ma ka
ma sih b a nya k p e rso a la n HAA ya ng b isa d iliha t d a ri a sp e k ya ng la in
a ta u sa ma ta p i d a ri p e rsp e ktif ya ng b e rb e d a .Ke kura ng a n d a n
ke te rb a ta sa n d a la m ma ka la h ini tid a k me ng ura ng i ha ra p a n p e nulis
b a hwa ma ka la h ini b e rma nfa a t a d a nya . Amie n.
G o mo ng Sa kura IV/ VI/ 3 Ma ta ra m, 1 Muha rra m 1420 H / 17 Ap ril 1999 M.
C a ta ta n:
1 Pa d a e ra O rd e Ba ru d iso sia lisa sika n se c a ra na sio na l, b a hka n m e la lui b uku a ja r d i se ko la h m ula i
ting ka t d a sa r hing g a m e ne ng a h d a n ting g i, b a hwa ha nya lim a a g a m a ya ng d ia kui re sm i e ksiste nsinya
d i Ind o ne sia , ya itu Hind u, Bund ha , Isla m , Kriste n d a n Ka to lik. Se la in ke lim a a g a m a itu d ip a nd a ng
se b a g a i a g a m a ile g a l. Ha l ini ke m ud ia n d iub a h p a d a e ra re fo rm a si ya ng tid a k ha nya m e ng a kui
e ksiste nsi a g a m a fo rm a l (b a c a : m e m iliki siste m p e rib a d a ta n, na b i d a n kita b suc i) te ta p i jug a
23
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
ke p e rc a ya a n-ke p e rc a ya a n tra d isio na l. Se la in istila h re sm i d a n tid a k re sm i, d i ka la ng a n um a t Isla m
jug a d ike na l istila h a g a m a sa m a wi d a n a g a m a a rd li, ya ng te ntu sa ja b e rnua nsa p e yo ra tif
m e nd e skrid itka n a g a m a d i lua r Isla m . Ko ntro ve rsi m e ng e na i m a sa la h ini d ip a p a rka n d a la m sub jud ul
Wa ja h Do ktrine r d a la m tulisa n ini.
2 Se ja ra h ke ha d ira n p e rta m a a g a m a -a g a m a itu d i Ind o ne sia a d a la h se ja ra h ya ng ko ntro ve rsia l,
tid a k a d a ke se p a ka ta n d i ka la ng a n se ja ra wa n. Na m un, se c a ra um um , uruta n ke ha d ira n
a g a m a -a g a m a itu d ia wa li o le h Hind u ke m ud ia n Bud ha , Isla m , Ka to lik d a n Kriste n.
3 A. M . Ha rd ja na , Pe ng ha ya ta n Ag a ma : ya ng O te ntik & Tid a k O te ntik, (Yo g ya ka rta : Ka nisius,
1995), c e t. V, ha l. 103-105
4 Kriste n d i Ind o ne sia tid a k m e ng a la m i sikre tism e . Sinkre tism e Kriste n m e nc a p a i p unc a knya ke tika
b e rte m u ke b ud a ya a n p a g a nism e Yuna ni p a d a a b a d I d a n II. Se te la h m a sa itu, te p a tnya se te la h
Ko nsili Nic e a ta hun 325 M , Kriste n b e rke m b a ng se b a g a i a g a m a ya ng sa ng a t e kslusif te rha d a p nila i
d a n a g a m a la in. Ag a m a ini ke m ud ia n b e rub a h sika p m e nja d i le b ih te rb uka se te la h d ia d a ka n Ko nsili
Va tika n II 1963.
5 M e nurut a na lisis C liffo rt G e e rtz p e ristiwa ini m e m p unya im p lika si ya ng sa ng a t ja uh b e rup a
a ntip a ti d a n sa ling m e ng hind a r a nta ra ke lo m p o k sa ntri d a n p riya yi. Liha t C liffo rt G e e rtz, "Ag a m a d i
Ja wa : Ko nflik d a n Inte g ra si" d a la m Ag a ma : d a la m Ana lisa d a n Inte rp re ta si So sio lo g is, e d ito r Ro la nd
Ro b e rtso n, te j. o le h A. F. Sa ifud d in (Ja ka rta : Ra ja G ra find o Pe rsa d a , 1995), ha l. 208
6 Liha t O la f Sc hum a nn, "C hristia n-M uslim Enc o unte r in Ind o ne sia " d a la m C hristia n-Muslim
Enc o unte rs, e d ito r Y. Y. Ha d d a d a nd W. Z. Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995), ha l. 288
7 M a hm o ud Ayo ub , "Aka r-a ka r ko nflik M uslim -Kriste n: Pe rsp e ktif M uslim Tim ur Te ng a h" d a la m Ata s
Na ma Ag a ma : Wa c a na Ag a ma d a la m Dia lo g "Be b a s" Ko nflik, e d ito r And ito (Ba nd ung : Pusta ka
Hid a ya h, 1998), ha l. 192
8 Liha t I Ka d e Ng ura h Sum e rd a na , "M o tiva si Ag a m a Hind u te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa ma So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982), ha l. 131-136
9 Dikutip d a ri Princ e p s Pa rta Wija ya , "M o tiva si Ag a m a Bud ha te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia ..., ha l. 140-141
10
A. So e d a rm into , "M o tiva si Ag a m a Ka to lik te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia …, ha l. 109
11
Be ra g a m a ,
Ib id .
12
Liha t Do rte is Wo p a ri, "M o tiva si Ag a m a Kriste n Pro te sta n te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia …, ha l. 118-120
13 Anto nie We sse ls, "So me Bib lic a l C o nsid e ra tio n Re le va nt to the Enc o unte r b e twe e n Tra d itio ns",
d a la m Ha d d a d a nd Ha d d a d (e d .), C hristia n-Muslim ..., ha l. 54
14 Liha t Sa yye d Husse n Na sr, "C o m m e nt o n a Fe w The o lo g ic a l Issue s in the Isla m ic -C hristia n
Dia lo g ue ", d a la m Ha d d a d a nd Ha d d a d , C hristia n-Muslim ..., ha l. 459. Liha t jug a "Isla m ic C hristia n
Dia lo g ue , Pro b le m a nd O b sta c le s to b e Po nd e re d a nd O ve rc o m e ", d a la m Juma l o f the Muslim Wo rld ,
Ha rtfo rd Se m ina ry, Vo l. LXXXVIII No . 3-4, 1998, ha l. 219
15 Liha t M usta ha d kk (p e nyunting ), Bing ka i Te o lo g i Ke hid up a n Uma t Be ra g a ma d i Ind o ne sia ,
(Ja ka rta : De p a g . RI, 1997), 98-110
16
K. H. Yusuf A. Aziz, "M o tiva si Ag a m a Isla m te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a ,
Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up " d a la m Pro ye k Binruhia ..., ha t. 149-153. Liha t p ula
Ha sb ulla h M ursyid d kk. (e d ito r), Ma sa la h Hub ung a n a nta r Uma t Be ra g a ma d i Ind o ne sia (Ja ka rta :
De p a g . RI, 1979), ha l. 72.
17 Liha t Isa J. Bo ulla ta , "Fa sta b iq u a l-kha ira t: a Q ur'a nic Princ ip le o f Inte rfa ith Re la tio ns" d a la m
Ha d d a d a nd Ha d d a d (e d .), C hristia n-Muslim …, ha l. 44
18 Ka re l A. Ste e nb rink m e nye b utnya d e ng a n re lig io ns o f re ve la tio n d a n re lig io ns. Liha t Ste e nb rink,
"Ind o ne sia n Po litic s a nd a M uslim The o lo g y o f Re lig io ns: 1965-1990", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .), Re lig io ns
in In d o n e sia n C o n te xt, ( Yo g ya ka rta : Pp s IA IN Su n a n Ka lija g a , 1998) , h a l. 23. M a h m o u d
24
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
A yyo u b m e nye b utnya d e ng a n the p ro p he tic re lig io ns d a n the wisd o m re lig io ns. Liha t d a la m "Q ue st
fo r M e a ning : the Ro le o f Re lig io n in Hum a n Histo ry", re p ro b y Dja m 'a nnuri M a y 1998, ha l. 11
19
M a hm o ud Ayyo ub , "Q ue st fo r...", ha l. 11
20
Da ri p e rsp e ktif o ra ng Kriste n ini m e m a ng tid a k m ung kin d ila kuka n. Liha t Vic to r Ta nja , "M usta hil
Ad a Dia lo g Te o lo g is" d a la m m a ja la h UM AT, No . 14 Thn. 1. 8-1-1996
21 H. Fra zie r M o o re , Hub ung a n M a sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n M a sa la h, te rj. o le h Lila wa ti Trim o
d a n De d d y Dj. M a lik, jilid 1 (Ba nd ung : Re m a ja Ka rya , 1988), ha l, 3
22 Da la m ka ita n ini a g a m a m e m a ng m e m p uya i ka ra kte r so sia l ya ng m e nd ua , ya kni m e nd ukung
inte g ra si d a n m e m ic u d isinte g ra si a ta u ko nflik
23 Da ta b e rd a sa rka n se nsus p e nd ud uk ta hun 1990, Liha t M ub a ro k (p e nyusun), Ra ng kuma n Pe ta
Ke a g a ma a n d i Ind o ne sia , (Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
24 Liha t Amo ld M . Ro se , "M ino rity", d a la m Inte ma tio na l Enc yc lo p d ia o f the So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r
Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The M a c m illa n a nd The Fre e Pre ss, 1972), ha l. 365
25
Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina Aksa ra , 1989), c e t. X1, ha l.
288
26 Ko nflik re a lisits, ya itu ko nflik la ng sung d a n d itujuka n ke p a d a ha l a ta u m a sa la h ya ng
d iko nflikka n; se d a ng ka n ko nflik tid a k re a listis, ya itu ko nflik d e ng a n m e ng a lihka n sa sa ra n a ta u d e ng a n
m e la kuka n p e ng -ka m b ing hita m -a n. Liha t Le wis A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The
Fre e Pre ss, 1956), ha l. 41
27 Th. Sum a rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .),
Re lig io ns in ..., ha l. 89
28 Trilo g i itu m e nc a kup (1) Ke rukuna n inte m um a t sua tu a g a m a , (2) Ke rukuna n a nta r um a t
b e ra g a m a , (3) Ke rukuna n a nta ra um a t b e ra g a m a d a n p e m e rinta h. Ko nse p trilo g i ini d ike m uka ka n
o le h M e nte ri Ag a m a Ala m sya h Ra tu Pe rwira ne g a ra d a la m p id a to nya d i Pe sa ntre n Isla m Sura la ya ,
Ta sikm a la ya , ta ng g a l 10 Juni 1978. Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n Ke me rd e ka a n Be ra g a ma d a la m
Isla m Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a ma (Sura b a ya : Bina Ilm u, 1978), ha l. 374
29 Anta ra la in isinya (d iktum ke d ua ) a d a la h, b a hwa p e nyia ra n a g a m a tid a k d ib e na rka n jika : (a )
d itujuka n ke p a d a o ra ng ya ng te la h m e m e luk sua tu a g a m a la in, (b ) d ila kuka n d e ng a n b ujuka n /
p e m b e ria n m a te ri, ua ng , p a ka ia n, m a ka na n, m inum a n, o b a t-o b a ta n d ll, (c ) d ila kuka n d e ng a n
p e nye b a ra n p a m p hle t, b ulc tin, m a ja la h, b uku d ll ke p a d a um a t / o ra ng ya ng b e ra g a m a la in, (d )
d ila kuka n d e ng a n m a suk-ke lua r (d o o r to d o o r) rum a h o ra ng ya ng te la h m e m c luk a g a m a la in d e ng a n
d a lih a p a p un. Se le ng ka p nya liha t SK Me na g . No . 70 ta hun 1978.
30 Anta ra la in isinya (p a sa l 2) a d a la h b a hwa b a ntua n lua r ne g e ri b a g i le m b a g a -le m b a g a
ke a g a m a a n ha nya d a p a t d ila ksa na ka n se te la h m e nd a p a t p e rse tujua n/ re ko m e nd a si d a n m e la lui
M c ntc ri Ag a m a . Se le ng ka p nya liha t SK Me nte ri Ag a m a No . 77 ta hun 1978
31
Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n..., ha l, 378-380 d a n 386-386
32
Huse in Um a r, "Dia lo g Ha nya Untuk Be rm a nis-m a nis", d a la m m a ja la h UM AT No . 14 Thn. 1, 8
Ja nua ri 1996
25
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
DAFTAR PUSTAKA
A. M. Ha rd ja na , Pe ng ha ya ta n Ag a m a : ya ng O te ntik & Tid a k O te ntik,
(Yo g ya ka rta : Ka nisius, 1995), c e t. V
A. So e d a rminto , "Mo tiva si Ag a ma Ka to lik te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ",
d a la m
Pro ye k
Binruhia
De p a g .
RI,
Ke rja sa m a
So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Anto nie We sse ls, "So me Bib lic a l C o nsid e ra tio n Re le va nt to the
Enc o unte r b e twe e n Tra d itio ns", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs,
e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d
(Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Amo ld M. Ro se , "Mino rity", d a la m Inte ma tio na l Enc yc lo p d ia o f the
So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The Ma c milla n a nd
The Fre e Pre ss, 1972)
C liffo rt G e e rtz, "Ag a ma d i Ja wa : Ko nflik d a n Inte g ra si" d a la m Ag a m a :
d a la m Ana lisa d a n Inte rp re ta si So sio lo g is, e d ito r Ro la nd Ro b e rtso n,
te j. o le h A. F. Sa ifud d in (Ja ka rta : Ra ja G ra find o Pe rsa d a , 1995)
Do rte is Wo p a ri, "Mo tiva si Ag a ma Kriste n Pro te sta n te rha d a p Ke rukuna n
Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n
Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
H. Fra zie r Mo o re , Hub ung a n Ma sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n Ma sa la h ,
te rj. o le h Lila wa ti Trimo d a n De d d y Dj. Ma lik, jilid 1 (Ba nd ung :
Re ma ja Ka rya , 1988)
Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina
Aksa ra , 1989), c e t. X1
Ha sb ulla h Mursyid d kk. (e d ito r), Ma sa la h Hub ung a n a nta r Um a t
Be ra g a m a d i Ind o ne sia (Ja ka rta : De p a g . RI, 1979)
Huse in Uma r, "Dia lo g Ha nya Untuk Be rma nis-ma nis", d a la m ma ja la h
UMAT No . 14 Thn. 1, 8 Ja nua ri 1996
I Ka d e Ng ura h Sume rd a na , "Mo tiva si Ag a ma Hind u te rha d a p
Ke rukuna n Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n
Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a
So sia l Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Isa J. Bo ulla ta , "Fa sta b iq u a l-kha ira t: a Q ur'a nic Princ ip le o f Inte rfa ith
Re la tio ns", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne
26
T asamuh V ol. II N omor 1 J uni 2004: 14-28
Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity
Pre ss o f Flo rid a , 1995)
K. H. Yusuf A. Aziz, "Mo tiva si Ag a ma Isla m te rha d a p Ke rukuna n Hid up
Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ",
d a la m
Pro ye k
Binruhia
De p a g .
RI,
Ke rja sa m a
So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Ka re l A. Ste e nb rink, "Ind o ne sia n Po litic s a nd a Muslim The o lo g y o f
Re lig io ns: 1965-1990", d a la m Dja m'a nnuri (e d .), Re lig io ns in
Ind o ne sia n C o nte xt (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998)
Le wis A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The Fre e Pre ss,
1956)
Ma hmo ud Ayo ub , "Aka r-a ka r ko nflik Muslim-Kriste n: Pe rsp e ktif Muslim
Timur Te ng a h" d a la m Ata s Na m a Ag a m a : Wa c a na Ag a m a d a la m
Dia lo g "Be b a s" Ko nflik, e d ito r And ito (Ba nd ung : Pusta ka Hid a ya h,
1998)
Ma hmo ud Ayyo ub , "Q ue st fo r Me a ning : the Ro le o f Re lig io n in Huma n
Histo ry", re p ro b y Dja m'a nnuri (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a ,
Ma y 1998)
Mub a ro k (p e nyusun), Ra ng kum a n Pe ta Ke a g a m a a n d i Ind o ne sia ,
(Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
Musta ha d kk (p e nyunting ), Bing ka i Te o lo g i Ke hid up a n Um a t Be ra g a m a
d i Ind o ne sia , (Ja ka rta : De p a g . RI, 1997)
O la f Sc huma nn, "C hristia n-Musliin Enc o unte r in Ind o ne sia " d a la m
C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d
a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Princ e p s Pa rta Wija ya , "Mo tiva si Ag a ma Bud ha te rha d a p Ke rukuna n
Hid up Be ra g a ma , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n
Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l
Ke ma sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Sa yye d Husse n Na sr, "C o mme nt o n a Fe w The o lo g ic a l Issue s in the
Isla mic -C hristia n Dia lo g ue ", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs,
e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d
(Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Sa yye d Husse n Na sr, "Isla mic C hristia n Dia lo g ue , Pro b le m a nd O b sta c le s
to b e Po nd e re d a nd O ve rc o me ", d a la m Jum a l o f the Muslim
Wo rld , Ha rtfo rd Se mina ry, Vo l. LXXXVIII No . 3-4, 1998
Sura t Ke p utusa n Me nte ri Ag a ma No . 70 ta hun 1978 te nta ng Pe d o ma n
Pe nyia ra n Ag a ma
27
B erbagai D imensi H ubungan A ntaragama di Indonesia (M ukh1is)
Sura t Ke p utusa n Me nte ri Ag a ma No . 77 ta hun 1978 te nta ng Ba ntua n
Lua r Ne g e n ke p a d a Le mb a g a Ke a g a ma a n d i Ind o ne sia
Th. Suma rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n",
d a la m Dja m'a nnuri (e d .), Re lig io ns in Ind o ne sia n C o nte xt
(Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998)
Uma r Ha syim, To le ra nsi d a n Ke me rd e ka a n Be ra g a m a d a la m Isla m
Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a m a (Sura b a ya :
Bina Ilmu, 1978)
Vic to r Ta nja , "Musta hil Ad a Dia lo g Te o lo g is" d a la m ma ja la h UMAT, No .
14 Thn. 1. 8-1-1996
28