RAWATAN KESIHATAN BERASASKAN PERUBATAN A
RAWATAN KESIHATAN BERASASKAN PERUBATAN
ALTERNATIF ISLAM: PERSEPSI MASYARAKAT DI
MALAYSIA
Mohd Farhan Md. Ariffin
Khadher Ahmad
Muhammad Ikhlas Rosele
Mohamad Zaim Ismail
(Malaysia)
Abstrak
Populariti dan aplikasi metodologi berasaskan Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) yang
semakin meluas dalam kalangan masyarakat khususnya di Malaysia, jelas berpengaruh dalam
mencorakkan pola polisi kesihatan awam semasa di Malaysia. Perkembangannya diakui memberikan
impak positif kepada penurunan masalah kesihatan dalam komuniti. Walau bagaimanapun, sehingga
kini kewujudan "data asas" berhubung dengan perkhidmatan rawatan alternatif amat terhad dan menjadi
keperluan mendesak untuk menyediakannya. Hal ini penting bagi memahami corak rawatan alternatif
yang diguna pakai di Malaysia. Oleh itu, makalah ini akan membahaskan perubatan alternatif
berteraskan Islam yang merupakan sebahagian daripada PTK. Fokus diberikan berkaitan dengan
persepsi masyarakat terhadap skop khidmat rawatan yang disediakan di pusat-pusat rawatan alternatif
seluruh Malaysia. Berdasarkan edaran borang soal selidik berstruktur kepada para pesakit yang
mengunjungi pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia, analisis dilakukan dengan mengguna pakai
metode induktif, deskriptif dan kuantitatif berasaskan perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS)
versi 16.0. Rumusan kajian mendapati perubatan alternatif berteraskan Islam lebih berperanan kepada
masyarakat Muslim di Malaysia berbanding dengan perubatan alternatif jenis lain. Permintaan terhadap
khidmat rawatan perubatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia didorong oleh dua faktor; (1)
masyarakat cenderung memilih cara rawatan alternatif didorong rasa tidak puas hati dengan kaedah
rawatan konvensional; (2) masalah spiritual yang menjadi tumpuan rujukan utama pada perubatan
alternatif berteraskan Islam. Selain itu, terdapat beberapa aspek lain yang dinilai sebagai sederhana dan
lemah yang memerlukan usaha lanjutan semua pihak. Hasil penelitian ini berguna sebagai usaha
memahami pemikiran masyarakat Malaysia berhubung dengan perubatan alternatif Islam sesuai dengan
keperluan kini.
Kata kunci: PTK, perubatan alternatif berteraskan Islam, perkhidmatan kesihatan, persepsi
masyarakat, salah faham
Abstract
The popularity and the application of the methodology based on Complementary and Alternative
Medicine (CAM) that are widely used among the society, especially in Malaysia, are obviously
influential in shaping the current pattern of public health policy in Malaysia. This development
recognizes the given positive impact on the reduction of health problems in the community. However,
the existence of a “database” relating to the alternative care services is very limited and is becoming
a necessity that needs to be provided. It is important to understand the patterns of alternative treatments
in Malaysia. Thus, this paper will discuss the Islamic alternative medicine as part of CAM. The focus
given is related to the public perception towards the scope of treatment services available in the
alternative treatment centre throughout Malaysia. Based on the distribution of structured questionnaire
forms to patients who visited the Islamic alternative medicine centre in Malaysia, an analysis has been
1
carried out using the inductive, descriptive and quantitative method based on the software of Statistical
Package for Social Sciences (SPSS) version 16.0. The highlights of the study show that the Islamic
alternative medicine contribute more to the Islamic society in Malaysia compared to other alternative
medicine. The demands for the Islamic alternative medical care services in Malaysia are driven by two
factors; (1) people tend to prefer alternative treatments motivated by the dissatisfaction of the
conventional treatment methods; (2) spiritual issues are the main reference on the Islamic alternative
medicine. In addition, there are several aspects that are assessed as moderate and weaknesses that
require continued efforts by all parties. The results of these studies are useful in order to understand
the mindset of the Malaysian society regarding the Islamic alternative medicine that are suited with the
present needs.
Keywords: CAM,
misunderstanding
Islamic
alternative
medicine,
health
services,
community
perception,
PENGENALAN
Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) atau dalam bahasa Inggerisnya,
Complementary and Alternative Medicine (CAM) merupakan alternatif baharu dalam rawatan
penyakit selain perubatan berasaskan klinikal. Menurut National Centre for Complementary and
Alternative Medicine yang berpangkalan di Amerika Syarikat, PTK atau CAM didefinisikan
sebagai “sekumpulan sistem berbentuk penjagaan kesihatan, praktik dan produk yang bukan
sebahagian daripada kaedah perubatan konvensional.”
PTK meliputi kesemua idea dan praktik secara "amalan kendiri" sebagai usaha masyarakat
untuk mempromosikan kesihatan serta mencegah atau merawat penyakit. Kaedah pengubatan
PTK berbeza mengikut negara, lokasi geografi, latar belakang etnik, sosioekonomi dan agama.
Proses merawat masyarakat dalam negara berbilang bangsa seperti Malaysia memerlukan
pemahaman terperinci tentang budaya setempat, kepercayaan (ajaran agama) dan amalan
warisan tradisional sesebuah masyarakat (Alias Hamidah, 2009: 70-74).
Penyelidikan terkini telah membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan
pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, Syed Imran Ahmed, Nadeem Irfan Bukhari dan William
Cheah W.L., 2009, 152-157). Di Malaysia, dianggarkan sekitar RM500 juta diperuntukkan
2
oleh rakyat Malaysia untuk PTK. Oleh itu, ini membuktikan PTK bukan sahaja signifikan
dalam rawatan, bahkan turut mendapat permintaan yang tinggi daripada kelompok masyarakat
(Xu Hao, Chen Ke-Ji, 2012: 403-404). Dianggarkan pada tahun 2015, terdapat lebih 200 pusat
rawatan alternatif berteraskan Islam berdaftar telah wujud di seluruh Malaysia.
PUSAT RAWATAN ALTERNATIF ISLAM DI MALAYSIA
Peningkatan populariti dan penggunaan PTK yang semakin meluas serta memberikan impak
positif kepada Malaysia dan nilai signifikan kepada polisi kesihatan awam semasa.
Perkembangannya diakui memberikan impak kepada penurunan masalah kesihatan dalam
komuniti. Kajian terkini membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan pesakit
khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, et al., 2009).
Kajian oleh Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) pada tahun 2004 menunjukkan
sebanyak 56 peratus rakyat Malaysia menggunakan PTK sebagai alternatif kepada perubatan
moden dan jumlah tersebut meningkat setiap tahun. Kajian terkini membuktikan peningkatan
penggunaan PTK dalam kalangan pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital
awam Malaysia. Populariti PTK menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan
lebih holistik dalam penjagaan kesihatan. Ini membuktikan PTK cukup signifikan dalam
rawatan, selain mendapat permintaan yang tinggi (Syed Shahzad Hasan, 2009).
Oleh itu, keberkesanan rawatan alternatif kepada pesakit memerlukan penelitian lebih
mendalam untuk menilai proses kesembuhan (Peletz, Michael G., 1988). Menurut Marcia
Angell (1998), setiap kaedah pengubatan menurut PTK perlu mendapat pengesahan ujian
saintifik bagi membuktikan kesahihan, mudarat atau manfaatnya sebelum diluluskan sama
seperti yang dipraktikkan dalam sistem perubatan konvensional. Oleh itu, beberapa elemen
3
penting untuk membuktikan kesahihan, mudarat dan manfaat PTK adalah dengan memastikan
keberkesanan (efficacy), keselamatan (safety) dan kawalan kualiti (quality control) diterapkan
kepada khidmat rawatan yang selama ini menjadi bahan cemuhan pakar perubatan profesional
(Mohd Afifuddin Mohamad dan Nooraini Othman, 2013). Selain itu, bahan rawatan yang
digunakan
perlu
dikenal
pasti,
diisytihar,
ditentukan
kandungan
dan
diperakui
keberkesanannya. (Edzard Ernst, M.D, 1998).
Dakwaan ini sebenarnya disebabkan tiga perkara: Pertama, perubatan berasaskan PTK
tidak mengikut standard antarabangsa dan rawatan dijalankan mengikut norma budaya
sesebuah negara; Kedua, para perawatnya tidak memiliki sijil untuk menjadi perawat yang
diakui seluruh dunia seperti doktor; Ketiga, ubat-ubatan yang digunakan dalam PTK masih
perlu dianalisis dari sudut saintifik. Menurut Andrian Furnham (2001), penelitian terperinci
terhadap pesakit yang dirawat menggunakan kaedah PTK dan rawatan konvensional
membuktikan pesakit yang dirawat dengan PTK selesa dan percaya rawatan PTK adalah lebih
efektif dan tidak berisiko. Kontra dengan hasil jangkaan, para pesakit juga bersetuju bahawa
kaedah rawatan konvensional lebih berisiko daripada PTK. Malah, setiap kaedah rawatan untuk
sesuatu penyakit mempunyai lebih banyak kesan sampingan daripada kaedah PTK (Andrian
Furnham, 2001). Kajian di Australia turut membuktikan bahawa 78 peratus penduduk yang
menjadi sampel kajian jelas percaya perubatan berasaskan PTK adalah selamat sepenuhnya
(Alastair H. MacLennan, M.D, et al., 1998).
Bermula pada akhir tahun 1960, para pemikir Islam mula memperkenalkan konsep
"Traditional Arabic and Islamic Medicine"(TAIM - perubatan alternatif berasaskan Islam)
sebagai alternatif model "biomedical" bawaan Barat. Pada awalnya, perkembangannya dilihat
berdaya maju untuk masa hadapan. Namun, sehingga kini perubatan Islam masih belum tampil
sebagai model penjagaan kesihatan secara komprehensif di mana-mana negara jika
dibandingkan dengan model kesihatan barat. Perubatan alternatif dan herba boleh
4
diklasifikasikan kepada empat kumpulan asas, iaitu Traditional Chinese Herbalism, Ayurvedic
Herbalism, Western Herbalism dan Traditional Arabic and Islamic Medicine. Bagi
kebanyakan negara Muslim, perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan salah satu
metodologi penjagaan kesihatan. Namun, sehingga kini tiada program kesihatan berbentuk
praktik diagnosis, rawatan dan pencegahan penyakit berasaskan Islamic oriented medicine
secara menyeluruh di mana-mana negara. Rawatan secara Islam belum tampil sebagai
penjagaan dan rawatan kesihatan secara komprehensif dibandingkan dengan model kesihatan
barat (Salim M. Adib, 2004).
Tidak dinafikan konsep perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan elemen penting
dalam kehidupan di Timur Tengah. Perubatan alternatif banyak dirujuk oleh penduduk sekitar
lingkungan Mediterranean yang lebih percaya kepada penyembuhan dalaman (spritual
healers). Perkembangannya diiktiraf dunia dan kian memuncak dengan minat yang
ditunjukkan oleh komuniti saintifik. Perubatan alternatif berasaskan Islam turut menjadi
pilihan utama dalam mengubati penyakit, seperti kemandulan, sawan, psychosomatic dan
tekanan perasaaan (depression). Bahkan terapi perubatan alternatif berasaskan Islam turut
mempamerkan kejayaan dalam mengubati penyakit akut dan masalah kronik (Hassan Azaizeh,
2010).
Dalam rawatan Islam, penyakit tidak ditafsirkan secara zahir. Penyakit yang menghinggapi
seseorang dilihat dari dimensi berbeza. Penyebab utama adalah kurang keprihatinan terhadap
aspek spiritual sehinggakan elemen sebab dan akibat perlu diambil perhatian. Oleh itu,
perubatan secara Islam mempromosikan ubat-ubatan berasaskan herba sebagai tambahan
kepada fokus mengubati keimanan melalui solat dan bacaan al-Quran (Ibrahim Syed, 2003).
Perubatan alternatif berasaskan Islam merujuk pendekatan rawatan selain rawatan melalui
institusi rawatan moden, seperti hospital, klinik dan pusat perubatan. Menurut Pertubuhan
Kesihatan Sedunia (WHO), terdapat pelbagai jenis perubatan alternatif. Hal ini berbeza
5
mengikut cara dan pendekatan yang diamalkan. Cara dan pendekatan tersebut termasuklah
menggunakan terapi spiritual atau melalui penggunaan ubat-ubatan herba atau sebagainya
(Timmermans, Karin, 2001). Menurut Esther Walcott (2004), istilah perubatan alternatif sering
bertukar dengan istilah perubatan tradisional di Indonesia. Tambah beliau lagi, terdapat
pelbagai jenis perubatan tradisional yang diketahui melalui cara dan pendekatan rawatannya.
Ada yang menggunakan mantera dan jampi, ada yang menggunakan alatan tertentu dan ada
juga yang menggunakan ubatan herba dan jamu (Esther Walcott, 2004).
Dari sudut pengamal perubatan alternatif pula, mereka dikenali dengan beberapa istilah
yang berbeza dari sudut fungsi dan peranannya dalam perubatan. Di Jawa, contohnya, seorang
ahli perubatan alternatif dikenali sebagai "dukun" (Esther Walcott, 2004). Sementara itu, dalam
kalangan orang Melayu, terdapat beberapa istilah yang digunakan merujuk pengamal perubatan
alternatif tradisional. Antaranya termasuklah bomoh, pawang dan dukun. Kemudian, jika
rawatan yang disediakan itu berteraskan pendekatan Islam, maka pengamalnya dikenali
sebagai “perawat” atau “ustaz” (Khadher Ahmad, et al., 2013).
Menurut Azizan Baharuddin (1993), perubatan Islam merupakan suatu bentuk sistem
perubatan yang telah dikonsepkan serta dibina oleh orang-orang Islam pelbagai bangsa dan
kumpulan etnik dari permulaan zaman Islam hinggalah sekarang. Perubatan Islam berasaskan
prinsip yang lahir daripada ajaran dan doktrin Islam itu sendiri (Azizan Baharuddin, 1993).
Beliau turut memetik pandangan Roland Werner (1983) yang menyatakan bahawa perubatan
Islam merupakan percubaan cendiakawan Muslim untuk menangani masalah penyakit dan
kesihatan yang selari dengan pandangan bahawa Tuhan, manusia, alam dan masyarakat saling
berkait antara satu sama lain dengan cara yang harmoni (Roland Werner, 1983). Bahkan
perubatan Islam merupakan satu manifestasi budaya Islam terbaik dalam aspek spiritual, moral
dan nilai etikanya (Azizan Baharuddin, 1993). Walaupun perubatan alternatif itu merujuk
perubatan tradisional yang lebih awal berkembang dan diamalkan dalam masyarakat, takrifan
6
paling tepat ialah cara perubatan alternatif yang mampu menyediakan kaedah rawatan
pelengkap atau alternatif apabila kaedah perubatan sedia ada tidak mampu menampung atau
membantu merawat dan menyelesaikan masalah sedia ada. Apabila dikaitkan dengan Islam,
perubatan Islam merujuk khidmat rawatan yang disediakan itu, menjadikan syariat sebagai
landasan utama dalam proses penyediaan dan pelaksanaannya.
Malah, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan dengan
tujuan untuk menjaga kemaslahatan manusia dan pelengkap kepada sistem rawatan sedia ada
tetapi menitikberatkan syariat sebagai dasar utama dalam pelaksanaan. Kenyataan ini
bertepatan dengan kenyataan daripada Khadher Ahmad yang mendefinisikan "Pusat Rawatan
Islam" sebagai suatu tempat yang menjalankan kegiatan merawat dan menyediakan
perkhidmatan rawatan penyakit serta menjadi tumpuan orang ramai untuk mencari ikhtiar
kesembuhan (Khadher Ahmad, 2012).
Perkhidmatan rawatan dijalankan berlandaskan lunas-lunas agama Islam. Secara
umumnya, perubatan alternatif Islam adalah berasaskan ciri-ciri yang berikut: Pertama,
menggunakan bacaan daripada jenis ruqyah yang bersumberkan al-Quran, sunah dan doa-doa
yang baik; Kedua, mempunyai kaedah dan teknik rawatan mengikut ajaran Rasulullah SAW
atau tidak bercanggah dengan syariat dan tidak meragukan; Ketiga, menggunakan bahan-bahan
rawatan tertentu yang bersih dan suci, bukan daripada jenis bahan yang diharamkan atau najis;
Keempat, menitikberatkan syariat Islam dalam setiap aspek praktikal rawatan seperti
pemeliharaan aurat wanita, tidak bersendirian antara perawat lelaki dengan pesakit wanita,
mengamalkan konsep membantu sesama Muslim dan sebagainya (Khadher Ahmad, Abdullah
Yusuf dan Mohd Farhan Md Ariffin, 2014).
Kesimpulannya, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan
untuk menjaga kemaslahatan umat manusia dan pelengkap kepada sistem rawatan secara
7
klinikal tetapi menitikberatkan syariat sebagai landasan utama dalam pelaksanaan sistem
tersebut.
Daripada kajian yang dilaksanakan selama enam bulan di bawah geran penyelidikan
Universiti Malaya bernombor RG 419-12 HNE; "Pusat Rawatan Alternatif Berteraskan alQuran dan al-Sunnah: Kajian Malaysia", terdapat 70 pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia
yang telah menjadi sasaran kajian bagi tujuan pengumpulan dan kutipan data. Senarai tersebut
boleh dilihat seperti yang berikut:
Senarai 1: Senarai pusat rawatan alternatif Islam:
Perlis
1. Pusat Perubatan Islam Al-Islah
Kedah
1. Pusat Rawatan Islam Al-Mustaqim
2. Pusat Rawatan Alam Ghaib
3. Azlina Terapi Tradisional (138 Beauty Centre)
4. Pusat Rawatan Aura Zikir
5. Pusat Rawatan Qalbun Sakinah
6. Pusat Rawatan Alternatif Aura Nur Hikmah
7. Pusat Rawatan Tradisional Jabal Nur
8. Pusat Rawatan Amal
9. Pusat Rawatan Terapi Al-Qur’an Darul Hikmah
10. Pusat Terapi Ruqyah Syar‘iyyah
Perak
1.
2.
3.
4.
5.
Pusat Rawatan Islam dan Tarbiah Ilmu Darun Nuraniyyah
Pusat Rawatan Al-Qur’an, Akupuntur, Bekam, Homeopati Ar-Ridhwan
AZBUDI Pusat Perubatan Homeopati dan Naturopati
Pusat Rawatan Islam Al-Taqwa
Pusat Rawatan Islam Ruqyah Isra’
Pahang
1. Pusat Rawatan Islam Kiswah: Terapi Ruqyah Syar’iyyah
2. Pusat Rawatan As-Syifa’
8
Selangor
1. Pusat Rawatan Islam Al-Manarah
2. Persatuan Kebajikan dan Pengubatan Islam Malaysia (DARUSSYIFA’)
3. Persatuan Perubatan Islam Darussalam Malaysia
4. Pusat Rawatan Islam IQ Insan
5. D’Urut Hanafi
6. Pusat Rawatan Islam Sepohon Jadi (PRAWIS)
7. Pusat Rawatan Alternatif Rumah Sihat (Bekam Terapi Moden Malaysia)
8. Pusat Rawatan Islam Nur Muhammad
9. Pusat Perubatan Islam Kasturi
10. El-Fesfanji Islamic Traditional Medicine
11. Pusat Rawatan Islam Sinar Zamdurrani
12. Pusat Rawatan Alternatif Nur Islam (PUSRANI)
13. Thibbun Nabawi Healing Centre
14. Pusat Terapi Hikmah (Kedai Bekam dan Resdung)
15. Pusat Rawatan Islam: Penawar Sihir dan Saka
16. Pusat Bekam Sunnah: Nurul Sunnah Entreprise
17. Pusat Rawatan Traditional Aura Nusantara
18. Pusat Rawatan Islam Al-Hidayah
19. Pusat Rawatan Komplimentari Islam Yashfien
20. Pusat Rawatan Kasturi Syifa’
21. ISMAK (Islamic Medicine of Al-Kausar) Ruqyah
22. Pusat Rawatan Islam Darul Ruqiyyah
23. Akademi Rawatan Islam Nur Ehsan (AKRINE)
24. Nan Spa Centre (Pusat Rawatan Bekam Nans)
25. Kumpulan Perawat Bandar Tasik Puteri Rawang Selangor (PEBATAP)
26. Mohd Baitussyifa’ (Rawatan Traditional Secara Islam)
Kelantan
1. Pusat Rawatan Tradisional Al-Tunjuniah Al-Fununiah
2. Pusat Rawatan Tradisional Khairey
3. Pusat Rawatan Tradisional dan Bekam
4. Pusat Rawatan Walinur Syifa’
5. Pusat Rawatan Qalbun Asrar
9
Terengganu
1. Pusat Rawatan Ikhtiar Darul Syifa’ (PURIDAS)
2. Pusat Perubatan Holistik dan Alternatif
3. Pusat Rawatan Komplimentari Al-Syufia: Bekam dan Refleksologi
4. Pusat Rawatan Islam Darul Manzil (RIDAM)
5. Pusat Rawatan Islam Badan Ukhwah Darul Iman – (BUDI LOSONG)
Daripada penelitian, didapati sebanyak 26 buah pusat rawatan alternatif beroperasi di
Selangor; 10 buah pusat rawatan alternatif di Kedah; lapan di Johor, masing-masing lima di
Perak, Kelantan dan Terengganu; empat di Melaka; tiga di Negeri Sembilan; dua di Pahang;
dan satu di Perlis. Data ini menunjukkan bahawa, sekalipun pada masa ini perubatan moden
dilengkapi dengan kecanggihan teknologi, namun keperluan terhadap pengubatan yang
berasaskan rawatan spiritual atau rohani adalah sangat mendesak dan tidak boleh bergantung
sepenuhnya kepada pengubatan fizikal di hospital semata-mata. Oleh itu, keperluan kepada
pengubatan alternatif lain yang dapat membantu ke arah penyembuhan penyakit adalah tinggi.
SKOP DAN METODOLOGI
Makalah ini bertujuan untuk mengenal pasti persepsi masyarakat Muslim dan mengemas kini
data berkenaan dengan relevansasi "khidmat rawatan" alternatif di Malaysia. Kajian
memfokuskan prospek khidmat rawatan berteraskan perubatan alternatif berteraskan Islam.
Oleh itu, satu kajian telah dilakukan kepada golongan sasaran berdasarkan beberapa objektif,
iaitu:
Pertama: Menganalisis "corak" interaksi responden terhadap perubatan alternatif berteraskan
Islam di Malaysia.
Kedua: Mengenal pasti faktor-faktor tumpuan rujukan masyarakat Muslim terhadap perubatan
alternatif berteraskan Islam.
Ketiga: Mengenal pasti tahap persepsi responden terhadap elemen-elemen berhubung dengan
khidmat rawatan yang disediakan.
10
Responden kajian terdiri daripada 379 orang pesakit beragama Islam yang mengunjungi
pusat rawatan alternatif Islam seluruh negara. Semua pesakit yang mengunjungi pusat-pusat
tersebut akan dinilai persepsi mereka dalam isu berbangkit.
Pengumpulan data menggunakan set borang soal selidik berstruktur. Sebelum itu, kajian
rintis telah dijalankan terhadap 100 orang pesakit untuk menilai tahap kebolehpercayaan
borang soal selidik tersebut. Nilai Cronbach’s Alpha yang diperoleh terhadap borang soal
selidik tersebut ialah 720. Jumlah tersebut lebih besar daripada julat ditetapkan (0.6). Oleh itu,
kebolehpercayaan borang kaji selidik adalah diperakui.
Analisis statistik kebolehpercayaan.
Cronbach's Alpha
N (Item)
.720
31
Sumber: Soal Selidik (2013)
Setelah itu, data dianalisis dengan menggunakan jadual kekerapan dan jadual rujuk silang
melalui perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS) versi 16.0. Hal ini bagi memastikan
data dapat dianalisis dan diolah dengan baik bagi memahami signifikan respons.
Seterusnya, bagi analisis soalan skala bahagian C, pengkaji menggunakan lima skala mata,
iaitu Sangat Tidak Setuju, Tidak Setuju, Sederhana Setuju, Setuju dan Sangat Setuju.
Skala Jawapan
Sangat Tidak Setuju
Tidak Setuju
Setuju
Sederhana Setuju
Sangat Setuju
Tahap Persepsi Julat Skor
Rendah
1.00-2.33
Sederhana
2.331-3.66
Tinggi
3.661-5.00
Daripada skala tersebut, ditetapkan tiga kategori tahap penilaian seperti dalam jadual di atas;
iaitu persepsi Rendah, Sederhana dan Tinggi. Oleh hal yang demikian, pengkaji dapat
menyimpulkan kaitan skala jawapan dengan tahap persepsi responden.
11
PERBINCANGAN
Dalam bahagian ini, soal selidik dirangka untuk mendapatkan data mengenai butir-butir
peribadi responden berdasarkan jawapan bagi soalan 1 hingga 5 Bahagian A. Bahagian ini
memaparkan jantina, umur, status, taraf pendidikan tertinggi dan pekerjaan responden.
Rumusan data adalah seperti yang dipaparkan dalam Jadual 1.
Jadual 1 Demografi responden di Malaysia.
Latar Belakang Responden
Frekuensi
Jantina
Umur
Status
Taraf
Pendidikan
Tertinggi
Pekerjaan
Lelaki
Perempuan
Jumlah
17 tahun ke bawah
18 tahun - 29 tahun
30 tahun - 40 tahun
41 tahun - 50 tahun
51 tahun ke atas
Jumlah
Belum berkahwin
Berkahwin
Duda/Janda
Jumlah
Sekolah Rendah
Pondok/Pesantren
Sekolah Menengah
IPT Dalam Negara
IPT Luar Negara
Lain-lain
Jumlah
Kerajaan
Badan Berkanun
Swasta
Bekerja Sendiri
Tidak Bekerja
Pelajar
Jumlah
199
180
379
9
127
92
71
80
379
136
215
28
379
27
14
129
175
33
1
379
105
31
100
61
55
27
379
Peratusan (%)
52.5
47.5
100.0
2.4
33.5
24.3
18.7
21.1
100.0
35.9
56.7
7.4
100.0
7.1
3.7
34.0
46.2
8.7
0.3
100.0
27.7
8.2
26.4
16.1
14.5
7.1
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Bahagian B: Interaksi Responden terhadap Rawatan Alternatif Berteraskan Islam di
Malaysia
Dalam bahagian ini, pengkaji menganalisis "corak" pengetahuan dan interaksi responden
terhadap rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia. Yang berikut merupakan dapatan
kajian merujuk jawapan responden untuk soalan B1 hingga B6.
12
1. Pengetahuan responden sama ada terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di
Malaysia
Jadual 2 Adakah anda tahu bahawa terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia?
Ya
Tidak
Jumlah
Frekuensi
368
11
379
Peratusan
97.1
2.9
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Dalam jadual tersebut, pengetahuan tertinggi responden tentang kewujudan pusat rawatan
alternatif berteraskan Islam di Malaysia ialah "ya" sebanyak 97.1 peratus. Dalam pada itu,
peratusan jawapan "tidak" hanya 2.9 peratus.
2. Persepsi responden tentang pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusat-pusat
rawatan alternatif.
Jadual 3 Adakah anda atau keluarga anda pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusatpusat rawatan alternatif.
Frekuensi
Peratusan
Ya
346
91.3
Tidak
33
8.7
Jumlah
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 3 menunjukkan 91.3 peratus responden pernah mendapatkan khidmat rawatan
berbanding dengan 8.7 peratus yang tidak pernah mendapatkan khidmat rawatan alternatif.
3. Jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk
Jadual 4 Apakah jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk.
Rawatan Berteraskan
Islam
Pusat Rawatan Bekam
Rawatan Tradisional
(Bomoh, Dukun)
Pusat Rawatan Allopati
Lain-lain
Jumlah
Frekuensi
318
Peratusan
83.9
26
32
6.9
8.4
1
2
379
0.3
0.5
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
13
Dalam Jadual 4, rawatan berteraskan Islam mencatatkan jumlah tertinggi dengan 83.9
peratus. Jumlah terendah ialah rawatan Allopati sebanyak 0.3 peratus.
4. Jenis khidmat rawatan yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 5 menunjukkan penyakit disebabkan gangguan makhluk halus mencatat taburan
tertinggi dengan jumlah 82.3 peratus. Peratusan kedua tertinggi ialah penyakit fizikal dengan
9.0 peratus. Peratusan terendah adalah 1.3 peratus dalam kategori lain-lain.
Jadual 5 Apakah jenis khidmat rawatan penyakit yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif
berteraskan Islam.
Frekuensi Peratusan
Penyakit disebabkan
312
82.3
gangguan makhluk halus
Penyakit fizikal
34
9.0
Penyakit yang berkaitan
28
7.4
jiwa atau mental
Lain-lain
5
1.3
Jumlah
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
5. Faktor yang mendorong responden merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 6 Apakah faktor yang mendorong anda merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam.
Kesukaran pihak hospital atau klinik
untuk mengubati pesakit/penyakit
Lebih yakin dengan pendekatan dalam
rawatan Islam
Mencuba sesuatu yang baharu
Desakan daripada ahli keluarga atau
rakan-rakan
Kemahuan sendiri untuk mendapatkan
khidmat rawatan berteraskan Islam
Lain-lain
Jumlah
Frekuensi Peratusan
133
35.1
96
25.3
40
24
10.6
6.3
84
22.2
2
0.5
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 6 menunjukkan kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati
pesakit/penyakit tertentu mencatat peratusan tertinggi sebanyak 35.1 peratus. Peratusan kedua
14
tertinggi adalah lebih yakin dengan pendekatan dalam rawatan Islam sebanyak 25.3 peratus.
Peratusan terendah adalah lain-lain sebanyak 0.5 peratus. Bagi mengkaji signifikan demografi
responden dengan soalan B5, dapat dilihat pada Jadual 8.
Dalam Jadual 8, taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan berumur 18-29 tahun
lebih banyak memilih kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit/penyakit
tertentu sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
dengan jumlah 46 orang. Kecenderungan ini turut diikuti golongan responden berumur 17
tahun ke bawah dan 30-40 tahun.
Hal ini berbeza dengan responden berumur 41-50 tahun dan 51 tahun ke atas. Kelompok
tersebut lebih banyak memilih kemahuan sendiri untuk mendapatkan khidmat rawatan
berteraskan Islam sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan
Islam.
Hasilnya, terdapat perbezaan yang signifikan antara kelompok umur dalam pemilihan
jawapan soalan B5. Nilai Pearson Chi-Square menunjukkan kelompok umur 18-40 tahun
mengatasi kelompok umur 41-50 tahun secara signifikan dalam pemilihan jawapan soalan B5
dengan χ²= 38.734, df=20, p
ALTERNATIF ISLAM: PERSEPSI MASYARAKAT DI
MALAYSIA
Mohd Farhan Md. Ariffin
Khadher Ahmad
Muhammad Ikhlas Rosele
Mohamad Zaim Ismail
(Malaysia)
Abstrak
Populariti dan aplikasi metodologi berasaskan Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) yang
semakin meluas dalam kalangan masyarakat khususnya di Malaysia, jelas berpengaruh dalam
mencorakkan pola polisi kesihatan awam semasa di Malaysia. Perkembangannya diakui memberikan
impak positif kepada penurunan masalah kesihatan dalam komuniti. Walau bagaimanapun, sehingga
kini kewujudan "data asas" berhubung dengan perkhidmatan rawatan alternatif amat terhad dan menjadi
keperluan mendesak untuk menyediakannya. Hal ini penting bagi memahami corak rawatan alternatif
yang diguna pakai di Malaysia. Oleh itu, makalah ini akan membahaskan perubatan alternatif
berteraskan Islam yang merupakan sebahagian daripada PTK. Fokus diberikan berkaitan dengan
persepsi masyarakat terhadap skop khidmat rawatan yang disediakan di pusat-pusat rawatan alternatif
seluruh Malaysia. Berdasarkan edaran borang soal selidik berstruktur kepada para pesakit yang
mengunjungi pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia, analisis dilakukan dengan mengguna pakai
metode induktif, deskriptif dan kuantitatif berasaskan perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS)
versi 16.0. Rumusan kajian mendapati perubatan alternatif berteraskan Islam lebih berperanan kepada
masyarakat Muslim di Malaysia berbanding dengan perubatan alternatif jenis lain. Permintaan terhadap
khidmat rawatan perubatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia didorong oleh dua faktor; (1)
masyarakat cenderung memilih cara rawatan alternatif didorong rasa tidak puas hati dengan kaedah
rawatan konvensional; (2) masalah spiritual yang menjadi tumpuan rujukan utama pada perubatan
alternatif berteraskan Islam. Selain itu, terdapat beberapa aspek lain yang dinilai sebagai sederhana dan
lemah yang memerlukan usaha lanjutan semua pihak. Hasil penelitian ini berguna sebagai usaha
memahami pemikiran masyarakat Malaysia berhubung dengan perubatan alternatif Islam sesuai dengan
keperluan kini.
Kata kunci: PTK, perubatan alternatif berteraskan Islam, perkhidmatan kesihatan, persepsi
masyarakat, salah faham
Abstract
The popularity and the application of the methodology based on Complementary and Alternative
Medicine (CAM) that are widely used among the society, especially in Malaysia, are obviously
influential in shaping the current pattern of public health policy in Malaysia. This development
recognizes the given positive impact on the reduction of health problems in the community. However,
the existence of a “database” relating to the alternative care services is very limited and is becoming
a necessity that needs to be provided. It is important to understand the patterns of alternative treatments
in Malaysia. Thus, this paper will discuss the Islamic alternative medicine as part of CAM. The focus
given is related to the public perception towards the scope of treatment services available in the
alternative treatment centre throughout Malaysia. Based on the distribution of structured questionnaire
forms to patients who visited the Islamic alternative medicine centre in Malaysia, an analysis has been
1
carried out using the inductive, descriptive and quantitative method based on the software of Statistical
Package for Social Sciences (SPSS) version 16.0. The highlights of the study show that the Islamic
alternative medicine contribute more to the Islamic society in Malaysia compared to other alternative
medicine. The demands for the Islamic alternative medical care services in Malaysia are driven by two
factors; (1) people tend to prefer alternative treatments motivated by the dissatisfaction of the
conventional treatment methods; (2) spiritual issues are the main reference on the Islamic alternative
medicine. In addition, there are several aspects that are assessed as moderate and weaknesses that
require continued efforts by all parties. The results of these studies are useful in order to understand
the mindset of the Malaysian society regarding the Islamic alternative medicine that are suited with the
present needs.
Keywords: CAM,
misunderstanding
Islamic
alternative
medicine,
health
services,
community
perception,
PENGENALAN
Perubatan Tradisional dan Komplimentari (PTK) atau dalam bahasa Inggerisnya,
Complementary and Alternative Medicine (CAM) merupakan alternatif baharu dalam rawatan
penyakit selain perubatan berasaskan klinikal. Menurut National Centre for Complementary and
Alternative Medicine yang berpangkalan di Amerika Syarikat, PTK atau CAM didefinisikan
sebagai “sekumpulan sistem berbentuk penjagaan kesihatan, praktik dan produk yang bukan
sebahagian daripada kaedah perubatan konvensional.”
PTK meliputi kesemua idea dan praktik secara "amalan kendiri" sebagai usaha masyarakat
untuk mempromosikan kesihatan serta mencegah atau merawat penyakit. Kaedah pengubatan
PTK berbeza mengikut negara, lokasi geografi, latar belakang etnik, sosioekonomi dan agama.
Proses merawat masyarakat dalam negara berbilang bangsa seperti Malaysia memerlukan
pemahaman terperinci tentang budaya setempat, kepercayaan (ajaran agama) dan amalan
warisan tradisional sesebuah masyarakat (Alias Hamidah, 2009: 70-74).
Penyelidikan terkini telah membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan
pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, Syed Imran Ahmed, Nadeem Irfan Bukhari dan William
Cheah W.L., 2009, 152-157). Di Malaysia, dianggarkan sekitar RM500 juta diperuntukkan
2
oleh rakyat Malaysia untuk PTK. Oleh itu, ini membuktikan PTK bukan sahaja signifikan
dalam rawatan, bahkan turut mendapat permintaan yang tinggi daripada kelompok masyarakat
(Xu Hao, Chen Ke-Ji, 2012: 403-404). Dianggarkan pada tahun 2015, terdapat lebih 200 pusat
rawatan alternatif berteraskan Islam berdaftar telah wujud di seluruh Malaysia.
PUSAT RAWATAN ALTERNATIF ISLAM DI MALAYSIA
Peningkatan populariti dan penggunaan PTK yang semakin meluas serta memberikan impak
positif kepada Malaysia dan nilai signifikan kepada polisi kesihatan awam semasa.
Perkembangannya diakui memberikan impak kepada penurunan masalah kesihatan dalam
komuniti. Kajian terkini membuktikan peningkatan penggunaan PTK dalam kalangan pesakit
khususnya penghidap penyakit kronik di hospital awam Malaysia. Populariti PTK
menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan lebih holistik dalam penjagaan
kesihatan (Syed Shahzad Hasan, et al., 2009).
Kajian oleh Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) pada tahun 2004 menunjukkan
sebanyak 56 peratus rakyat Malaysia menggunakan PTK sebagai alternatif kepada perubatan
moden dan jumlah tersebut meningkat setiap tahun. Kajian terkini membuktikan peningkatan
penggunaan PTK dalam kalangan pesakit khususnya penghidap penyakit kronik di hospital
awam Malaysia. Populariti PTK menunjukkan para pesakit cenderung memilih pendekatan
lebih holistik dalam penjagaan kesihatan. Ini membuktikan PTK cukup signifikan dalam
rawatan, selain mendapat permintaan yang tinggi (Syed Shahzad Hasan, 2009).
Oleh itu, keberkesanan rawatan alternatif kepada pesakit memerlukan penelitian lebih
mendalam untuk menilai proses kesembuhan (Peletz, Michael G., 1988). Menurut Marcia
Angell (1998), setiap kaedah pengubatan menurut PTK perlu mendapat pengesahan ujian
saintifik bagi membuktikan kesahihan, mudarat atau manfaatnya sebelum diluluskan sama
seperti yang dipraktikkan dalam sistem perubatan konvensional. Oleh itu, beberapa elemen
3
penting untuk membuktikan kesahihan, mudarat dan manfaat PTK adalah dengan memastikan
keberkesanan (efficacy), keselamatan (safety) dan kawalan kualiti (quality control) diterapkan
kepada khidmat rawatan yang selama ini menjadi bahan cemuhan pakar perubatan profesional
(Mohd Afifuddin Mohamad dan Nooraini Othman, 2013). Selain itu, bahan rawatan yang
digunakan
perlu
dikenal
pasti,
diisytihar,
ditentukan
kandungan
dan
diperakui
keberkesanannya. (Edzard Ernst, M.D, 1998).
Dakwaan ini sebenarnya disebabkan tiga perkara: Pertama, perubatan berasaskan PTK
tidak mengikut standard antarabangsa dan rawatan dijalankan mengikut norma budaya
sesebuah negara; Kedua, para perawatnya tidak memiliki sijil untuk menjadi perawat yang
diakui seluruh dunia seperti doktor; Ketiga, ubat-ubatan yang digunakan dalam PTK masih
perlu dianalisis dari sudut saintifik. Menurut Andrian Furnham (2001), penelitian terperinci
terhadap pesakit yang dirawat menggunakan kaedah PTK dan rawatan konvensional
membuktikan pesakit yang dirawat dengan PTK selesa dan percaya rawatan PTK adalah lebih
efektif dan tidak berisiko. Kontra dengan hasil jangkaan, para pesakit juga bersetuju bahawa
kaedah rawatan konvensional lebih berisiko daripada PTK. Malah, setiap kaedah rawatan untuk
sesuatu penyakit mempunyai lebih banyak kesan sampingan daripada kaedah PTK (Andrian
Furnham, 2001). Kajian di Australia turut membuktikan bahawa 78 peratus penduduk yang
menjadi sampel kajian jelas percaya perubatan berasaskan PTK adalah selamat sepenuhnya
(Alastair H. MacLennan, M.D, et al., 1998).
Bermula pada akhir tahun 1960, para pemikir Islam mula memperkenalkan konsep
"Traditional Arabic and Islamic Medicine"(TAIM - perubatan alternatif berasaskan Islam)
sebagai alternatif model "biomedical" bawaan Barat. Pada awalnya, perkembangannya dilihat
berdaya maju untuk masa hadapan. Namun, sehingga kini perubatan Islam masih belum tampil
sebagai model penjagaan kesihatan secara komprehensif di mana-mana negara jika
dibandingkan dengan model kesihatan barat. Perubatan alternatif dan herba boleh
4
diklasifikasikan kepada empat kumpulan asas, iaitu Traditional Chinese Herbalism, Ayurvedic
Herbalism, Western Herbalism dan Traditional Arabic and Islamic Medicine. Bagi
kebanyakan negara Muslim, perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan salah satu
metodologi penjagaan kesihatan. Namun, sehingga kini tiada program kesihatan berbentuk
praktik diagnosis, rawatan dan pencegahan penyakit berasaskan Islamic oriented medicine
secara menyeluruh di mana-mana negara. Rawatan secara Islam belum tampil sebagai
penjagaan dan rawatan kesihatan secara komprehensif dibandingkan dengan model kesihatan
barat (Salim M. Adib, 2004).
Tidak dinafikan konsep perubatan alternatif berasaskan Islam merupakan elemen penting
dalam kehidupan di Timur Tengah. Perubatan alternatif banyak dirujuk oleh penduduk sekitar
lingkungan Mediterranean yang lebih percaya kepada penyembuhan dalaman (spritual
healers). Perkembangannya diiktiraf dunia dan kian memuncak dengan minat yang
ditunjukkan oleh komuniti saintifik. Perubatan alternatif berasaskan Islam turut menjadi
pilihan utama dalam mengubati penyakit, seperti kemandulan, sawan, psychosomatic dan
tekanan perasaaan (depression). Bahkan terapi perubatan alternatif berasaskan Islam turut
mempamerkan kejayaan dalam mengubati penyakit akut dan masalah kronik (Hassan Azaizeh,
2010).
Dalam rawatan Islam, penyakit tidak ditafsirkan secara zahir. Penyakit yang menghinggapi
seseorang dilihat dari dimensi berbeza. Penyebab utama adalah kurang keprihatinan terhadap
aspek spiritual sehinggakan elemen sebab dan akibat perlu diambil perhatian. Oleh itu,
perubatan secara Islam mempromosikan ubat-ubatan berasaskan herba sebagai tambahan
kepada fokus mengubati keimanan melalui solat dan bacaan al-Quran (Ibrahim Syed, 2003).
Perubatan alternatif berasaskan Islam merujuk pendekatan rawatan selain rawatan melalui
institusi rawatan moden, seperti hospital, klinik dan pusat perubatan. Menurut Pertubuhan
Kesihatan Sedunia (WHO), terdapat pelbagai jenis perubatan alternatif. Hal ini berbeza
5
mengikut cara dan pendekatan yang diamalkan. Cara dan pendekatan tersebut termasuklah
menggunakan terapi spiritual atau melalui penggunaan ubat-ubatan herba atau sebagainya
(Timmermans, Karin, 2001). Menurut Esther Walcott (2004), istilah perubatan alternatif sering
bertukar dengan istilah perubatan tradisional di Indonesia. Tambah beliau lagi, terdapat
pelbagai jenis perubatan tradisional yang diketahui melalui cara dan pendekatan rawatannya.
Ada yang menggunakan mantera dan jampi, ada yang menggunakan alatan tertentu dan ada
juga yang menggunakan ubatan herba dan jamu (Esther Walcott, 2004).
Dari sudut pengamal perubatan alternatif pula, mereka dikenali dengan beberapa istilah
yang berbeza dari sudut fungsi dan peranannya dalam perubatan. Di Jawa, contohnya, seorang
ahli perubatan alternatif dikenali sebagai "dukun" (Esther Walcott, 2004). Sementara itu, dalam
kalangan orang Melayu, terdapat beberapa istilah yang digunakan merujuk pengamal perubatan
alternatif tradisional. Antaranya termasuklah bomoh, pawang dan dukun. Kemudian, jika
rawatan yang disediakan itu berteraskan pendekatan Islam, maka pengamalnya dikenali
sebagai “perawat” atau “ustaz” (Khadher Ahmad, et al., 2013).
Menurut Azizan Baharuddin (1993), perubatan Islam merupakan suatu bentuk sistem
perubatan yang telah dikonsepkan serta dibina oleh orang-orang Islam pelbagai bangsa dan
kumpulan etnik dari permulaan zaman Islam hinggalah sekarang. Perubatan Islam berasaskan
prinsip yang lahir daripada ajaran dan doktrin Islam itu sendiri (Azizan Baharuddin, 1993).
Beliau turut memetik pandangan Roland Werner (1983) yang menyatakan bahawa perubatan
Islam merupakan percubaan cendiakawan Muslim untuk menangani masalah penyakit dan
kesihatan yang selari dengan pandangan bahawa Tuhan, manusia, alam dan masyarakat saling
berkait antara satu sama lain dengan cara yang harmoni (Roland Werner, 1983). Bahkan
perubatan Islam merupakan satu manifestasi budaya Islam terbaik dalam aspek spiritual, moral
dan nilai etikanya (Azizan Baharuddin, 1993). Walaupun perubatan alternatif itu merujuk
perubatan tradisional yang lebih awal berkembang dan diamalkan dalam masyarakat, takrifan
6
paling tepat ialah cara perubatan alternatif yang mampu menyediakan kaedah rawatan
pelengkap atau alternatif apabila kaedah perubatan sedia ada tidak mampu menampung atau
membantu merawat dan menyelesaikan masalah sedia ada. Apabila dikaitkan dengan Islam,
perubatan Islam merujuk khidmat rawatan yang disediakan itu, menjadikan syariat sebagai
landasan utama dalam proses penyediaan dan pelaksanaannya.
Malah, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan dengan
tujuan untuk menjaga kemaslahatan manusia dan pelengkap kepada sistem rawatan sedia ada
tetapi menitikberatkan syariat sebagai dasar utama dalam pelaksanaan. Kenyataan ini
bertepatan dengan kenyataan daripada Khadher Ahmad yang mendefinisikan "Pusat Rawatan
Islam" sebagai suatu tempat yang menjalankan kegiatan merawat dan menyediakan
perkhidmatan rawatan penyakit serta menjadi tumpuan orang ramai untuk mencari ikhtiar
kesembuhan (Khadher Ahmad, 2012).
Perkhidmatan rawatan dijalankan berlandaskan lunas-lunas agama Islam. Secara
umumnya, perubatan alternatif Islam adalah berasaskan ciri-ciri yang berikut: Pertama,
menggunakan bacaan daripada jenis ruqyah yang bersumberkan al-Quran, sunah dan doa-doa
yang baik; Kedua, mempunyai kaedah dan teknik rawatan mengikut ajaran Rasulullah SAW
atau tidak bercanggah dengan syariat dan tidak meragukan; Ketiga, menggunakan bahan-bahan
rawatan tertentu yang bersih dan suci, bukan daripada jenis bahan yang diharamkan atau najis;
Keempat, menitikberatkan syariat Islam dalam setiap aspek praktikal rawatan seperti
pemeliharaan aurat wanita, tidak bersendirian antara perawat lelaki dengan pesakit wanita,
mengamalkan konsep membantu sesama Muslim dan sebagainya (Khadher Ahmad, Abdullah
Yusuf dan Mohd Farhan Md Ariffin, 2014).
Kesimpulannya, perubatan alternatif Islam merujuk satu sistem rawatan yang diasaskan
untuk menjaga kemaslahatan umat manusia dan pelengkap kepada sistem rawatan secara
7
klinikal tetapi menitikberatkan syariat sebagai landasan utama dalam pelaksanaan sistem
tersebut.
Daripada kajian yang dilaksanakan selama enam bulan di bawah geran penyelidikan
Universiti Malaya bernombor RG 419-12 HNE; "Pusat Rawatan Alternatif Berteraskan alQuran dan al-Sunnah: Kajian Malaysia", terdapat 70 pusat rawatan alternatif Islam di Malaysia
yang telah menjadi sasaran kajian bagi tujuan pengumpulan dan kutipan data. Senarai tersebut
boleh dilihat seperti yang berikut:
Senarai 1: Senarai pusat rawatan alternatif Islam:
Perlis
1. Pusat Perubatan Islam Al-Islah
Kedah
1. Pusat Rawatan Islam Al-Mustaqim
2. Pusat Rawatan Alam Ghaib
3. Azlina Terapi Tradisional (138 Beauty Centre)
4. Pusat Rawatan Aura Zikir
5. Pusat Rawatan Qalbun Sakinah
6. Pusat Rawatan Alternatif Aura Nur Hikmah
7. Pusat Rawatan Tradisional Jabal Nur
8. Pusat Rawatan Amal
9. Pusat Rawatan Terapi Al-Qur’an Darul Hikmah
10. Pusat Terapi Ruqyah Syar‘iyyah
Perak
1.
2.
3.
4.
5.
Pusat Rawatan Islam dan Tarbiah Ilmu Darun Nuraniyyah
Pusat Rawatan Al-Qur’an, Akupuntur, Bekam, Homeopati Ar-Ridhwan
AZBUDI Pusat Perubatan Homeopati dan Naturopati
Pusat Rawatan Islam Al-Taqwa
Pusat Rawatan Islam Ruqyah Isra’
Pahang
1. Pusat Rawatan Islam Kiswah: Terapi Ruqyah Syar’iyyah
2. Pusat Rawatan As-Syifa’
8
Selangor
1. Pusat Rawatan Islam Al-Manarah
2. Persatuan Kebajikan dan Pengubatan Islam Malaysia (DARUSSYIFA’)
3. Persatuan Perubatan Islam Darussalam Malaysia
4. Pusat Rawatan Islam IQ Insan
5. D’Urut Hanafi
6. Pusat Rawatan Islam Sepohon Jadi (PRAWIS)
7. Pusat Rawatan Alternatif Rumah Sihat (Bekam Terapi Moden Malaysia)
8. Pusat Rawatan Islam Nur Muhammad
9. Pusat Perubatan Islam Kasturi
10. El-Fesfanji Islamic Traditional Medicine
11. Pusat Rawatan Islam Sinar Zamdurrani
12. Pusat Rawatan Alternatif Nur Islam (PUSRANI)
13. Thibbun Nabawi Healing Centre
14. Pusat Terapi Hikmah (Kedai Bekam dan Resdung)
15. Pusat Rawatan Islam: Penawar Sihir dan Saka
16. Pusat Bekam Sunnah: Nurul Sunnah Entreprise
17. Pusat Rawatan Traditional Aura Nusantara
18. Pusat Rawatan Islam Al-Hidayah
19. Pusat Rawatan Komplimentari Islam Yashfien
20. Pusat Rawatan Kasturi Syifa’
21. ISMAK (Islamic Medicine of Al-Kausar) Ruqyah
22. Pusat Rawatan Islam Darul Ruqiyyah
23. Akademi Rawatan Islam Nur Ehsan (AKRINE)
24. Nan Spa Centre (Pusat Rawatan Bekam Nans)
25. Kumpulan Perawat Bandar Tasik Puteri Rawang Selangor (PEBATAP)
26. Mohd Baitussyifa’ (Rawatan Traditional Secara Islam)
Kelantan
1. Pusat Rawatan Tradisional Al-Tunjuniah Al-Fununiah
2. Pusat Rawatan Tradisional Khairey
3. Pusat Rawatan Tradisional dan Bekam
4. Pusat Rawatan Walinur Syifa’
5. Pusat Rawatan Qalbun Asrar
9
Terengganu
1. Pusat Rawatan Ikhtiar Darul Syifa’ (PURIDAS)
2. Pusat Perubatan Holistik dan Alternatif
3. Pusat Rawatan Komplimentari Al-Syufia: Bekam dan Refleksologi
4. Pusat Rawatan Islam Darul Manzil (RIDAM)
5. Pusat Rawatan Islam Badan Ukhwah Darul Iman – (BUDI LOSONG)
Daripada penelitian, didapati sebanyak 26 buah pusat rawatan alternatif beroperasi di
Selangor; 10 buah pusat rawatan alternatif di Kedah; lapan di Johor, masing-masing lima di
Perak, Kelantan dan Terengganu; empat di Melaka; tiga di Negeri Sembilan; dua di Pahang;
dan satu di Perlis. Data ini menunjukkan bahawa, sekalipun pada masa ini perubatan moden
dilengkapi dengan kecanggihan teknologi, namun keperluan terhadap pengubatan yang
berasaskan rawatan spiritual atau rohani adalah sangat mendesak dan tidak boleh bergantung
sepenuhnya kepada pengubatan fizikal di hospital semata-mata. Oleh itu, keperluan kepada
pengubatan alternatif lain yang dapat membantu ke arah penyembuhan penyakit adalah tinggi.
SKOP DAN METODOLOGI
Makalah ini bertujuan untuk mengenal pasti persepsi masyarakat Muslim dan mengemas kini
data berkenaan dengan relevansasi "khidmat rawatan" alternatif di Malaysia. Kajian
memfokuskan prospek khidmat rawatan berteraskan perubatan alternatif berteraskan Islam.
Oleh itu, satu kajian telah dilakukan kepada golongan sasaran berdasarkan beberapa objektif,
iaitu:
Pertama: Menganalisis "corak" interaksi responden terhadap perubatan alternatif berteraskan
Islam di Malaysia.
Kedua: Mengenal pasti faktor-faktor tumpuan rujukan masyarakat Muslim terhadap perubatan
alternatif berteraskan Islam.
Ketiga: Mengenal pasti tahap persepsi responden terhadap elemen-elemen berhubung dengan
khidmat rawatan yang disediakan.
10
Responden kajian terdiri daripada 379 orang pesakit beragama Islam yang mengunjungi
pusat rawatan alternatif Islam seluruh negara. Semua pesakit yang mengunjungi pusat-pusat
tersebut akan dinilai persepsi mereka dalam isu berbangkit.
Pengumpulan data menggunakan set borang soal selidik berstruktur. Sebelum itu, kajian
rintis telah dijalankan terhadap 100 orang pesakit untuk menilai tahap kebolehpercayaan
borang soal selidik tersebut. Nilai Cronbach’s Alpha yang diperoleh terhadap borang soal
selidik tersebut ialah 720. Jumlah tersebut lebih besar daripada julat ditetapkan (0.6). Oleh itu,
kebolehpercayaan borang kaji selidik adalah diperakui.
Analisis statistik kebolehpercayaan.
Cronbach's Alpha
N (Item)
.720
31
Sumber: Soal Selidik (2013)
Setelah itu, data dianalisis dengan menggunakan jadual kekerapan dan jadual rujuk silang
melalui perisian Pakej Statistik untuk Sains Sosial (SPSS) versi 16.0. Hal ini bagi memastikan
data dapat dianalisis dan diolah dengan baik bagi memahami signifikan respons.
Seterusnya, bagi analisis soalan skala bahagian C, pengkaji menggunakan lima skala mata,
iaitu Sangat Tidak Setuju, Tidak Setuju, Sederhana Setuju, Setuju dan Sangat Setuju.
Skala Jawapan
Sangat Tidak Setuju
Tidak Setuju
Setuju
Sederhana Setuju
Sangat Setuju
Tahap Persepsi Julat Skor
Rendah
1.00-2.33
Sederhana
2.331-3.66
Tinggi
3.661-5.00
Daripada skala tersebut, ditetapkan tiga kategori tahap penilaian seperti dalam jadual di atas;
iaitu persepsi Rendah, Sederhana dan Tinggi. Oleh hal yang demikian, pengkaji dapat
menyimpulkan kaitan skala jawapan dengan tahap persepsi responden.
11
PERBINCANGAN
Dalam bahagian ini, soal selidik dirangka untuk mendapatkan data mengenai butir-butir
peribadi responden berdasarkan jawapan bagi soalan 1 hingga 5 Bahagian A. Bahagian ini
memaparkan jantina, umur, status, taraf pendidikan tertinggi dan pekerjaan responden.
Rumusan data adalah seperti yang dipaparkan dalam Jadual 1.
Jadual 1 Demografi responden di Malaysia.
Latar Belakang Responden
Frekuensi
Jantina
Umur
Status
Taraf
Pendidikan
Tertinggi
Pekerjaan
Lelaki
Perempuan
Jumlah
17 tahun ke bawah
18 tahun - 29 tahun
30 tahun - 40 tahun
41 tahun - 50 tahun
51 tahun ke atas
Jumlah
Belum berkahwin
Berkahwin
Duda/Janda
Jumlah
Sekolah Rendah
Pondok/Pesantren
Sekolah Menengah
IPT Dalam Negara
IPT Luar Negara
Lain-lain
Jumlah
Kerajaan
Badan Berkanun
Swasta
Bekerja Sendiri
Tidak Bekerja
Pelajar
Jumlah
199
180
379
9
127
92
71
80
379
136
215
28
379
27
14
129
175
33
1
379
105
31
100
61
55
27
379
Peratusan (%)
52.5
47.5
100.0
2.4
33.5
24.3
18.7
21.1
100.0
35.9
56.7
7.4
100.0
7.1
3.7
34.0
46.2
8.7
0.3
100.0
27.7
8.2
26.4
16.1
14.5
7.1
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Bahagian B: Interaksi Responden terhadap Rawatan Alternatif Berteraskan Islam di
Malaysia
Dalam bahagian ini, pengkaji menganalisis "corak" pengetahuan dan interaksi responden
terhadap rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia. Yang berikut merupakan dapatan
kajian merujuk jawapan responden untuk soalan B1 hingga B6.
12
1. Pengetahuan responden sama ada terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di
Malaysia
Jadual 2 Adakah anda tahu bahawa terdapat pusat rawatan alternatif berteraskan Islam di Malaysia?
Ya
Tidak
Jumlah
Frekuensi
368
11
379
Peratusan
97.1
2.9
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Dalam jadual tersebut, pengetahuan tertinggi responden tentang kewujudan pusat rawatan
alternatif berteraskan Islam di Malaysia ialah "ya" sebanyak 97.1 peratus. Dalam pada itu,
peratusan jawapan "tidak" hanya 2.9 peratus.
2. Persepsi responden tentang pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusat-pusat
rawatan alternatif.
Jadual 3 Adakah anda atau keluarga anda pernah mendapatkan khidmat rawatan penyakit di pusatpusat rawatan alternatif.
Frekuensi
Peratusan
Ya
346
91.3
Tidak
33
8.7
Jumlah
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 3 menunjukkan 91.3 peratus responden pernah mendapatkan khidmat rawatan
berbanding dengan 8.7 peratus yang tidak pernah mendapatkan khidmat rawatan alternatif.
3. Jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk
Jadual 4 Apakah jenis pusat rawatan alternatif yang dirujuk.
Rawatan Berteraskan
Islam
Pusat Rawatan Bekam
Rawatan Tradisional
(Bomoh, Dukun)
Pusat Rawatan Allopati
Lain-lain
Jumlah
Frekuensi
318
Peratusan
83.9
26
32
6.9
8.4
1
2
379
0.3
0.5
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
13
Dalam Jadual 4, rawatan berteraskan Islam mencatatkan jumlah tertinggi dengan 83.9
peratus. Jumlah terendah ialah rawatan Allopati sebanyak 0.3 peratus.
4. Jenis khidmat rawatan yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 5 menunjukkan penyakit disebabkan gangguan makhluk halus mencatat taburan
tertinggi dengan jumlah 82.3 peratus. Peratusan kedua tertinggi ialah penyakit fizikal dengan
9.0 peratus. Peratusan terendah adalah 1.3 peratus dalam kategori lain-lain.
Jadual 5 Apakah jenis khidmat rawatan penyakit yang biasa dirujuk di pusat rawatan alternatif
berteraskan Islam.
Frekuensi Peratusan
Penyakit disebabkan
312
82.3
gangguan makhluk halus
Penyakit fizikal
34
9.0
Penyakit yang berkaitan
28
7.4
jiwa atau mental
Lain-lain
5
1.3
Jumlah
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
5. Faktor yang mendorong responden merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
Jadual 6 Apakah faktor yang mendorong anda merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam.
Kesukaran pihak hospital atau klinik
untuk mengubati pesakit/penyakit
Lebih yakin dengan pendekatan dalam
rawatan Islam
Mencuba sesuatu yang baharu
Desakan daripada ahli keluarga atau
rakan-rakan
Kemahuan sendiri untuk mendapatkan
khidmat rawatan berteraskan Islam
Lain-lain
Jumlah
Frekuensi Peratusan
133
35.1
96
25.3
40
24
10.6
6.3
84
22.2
2
0.5
379
100.0
Sumber: Soal Selidik (2013)
Jadual 6 menunjukkan kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati
pesakit/penyakit tertentu mencatat peratusan tertinggi sebanyak 35.1 peratus. Peratusan kedua
14
tertinggi adalah lebih yakin dengan pendekatan dalam rawatan Islam sebanyak 25.3 peratus.
Peratusan terendah adalah lain-lain sebanyak 0.5 peratus. Bagi mengkaji signifikan demografi
responden dengan soalan B5, dapat dilihat pada Jadual 8.
Dalam Jadual 8, taburan tertinggi responden terdiri daripada golongan berumur 18-29 tahun
lebih banyak memilih kesukaran pihak hospital atau klinik untuk mengubati pesakit/penyakit
tertentu sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan Islam
dengan jumlah 46 orang. Kecenderungan ini turut diikuti golongan responden berumur 17
tahun ke bawah dan 30-40 tahun.
Hal ini berbeza dengan responden berumur 41-50 tahun dan 51 tahun ke atas. Kelompok
tersebut lebih banyak memilih kemahuan sendiri untuk mendapatkan khidmat rawatan
berteraskan Islam sebagai faktor pendorong merujuk khidmat rawatan alternatif berteraskan
Islam.
Hasilnya, terdapat perbezaan yang signifikan antara kelompok umur dalam pemilihan
jawapan soalan B5. Nilai Pearson Chi-Square menunjukkan kelompok umur 18-40 tahun
mengatasi kelompok umur 41-50 tahun secara signifikan dalam pemilihan jawapan soalan B5
dengan χ²= 38.734, df=20, p