ASALAHAN P E N D I D I K A N S A I N S DAN TEKNOLOGI D I DALAM P R O S E S B E L A J A R MENGAJAR
ASALAHAN P E N D I D I K A N S A I N S DAN TEKNOLOGI
7
D I DALAM P R O S E S B E L A J A R MENGAJAR
I+.
DITERIMA T G L :
SUMRER I HRRGA :
Oleh:
E r a . S a v i n i a , M. Ed
Disampaikan Fade Seminar Dosen Jurusan Pendidilran D a s w
FIP IKIP Padangtanggal 1 Juni 1996
FAKULTAS ILMU P E N D I D I K A N
IMSTITUT KEGURUAN DAN ILMU P E N D I D I K A N PADANG
1996
4naih-
PERMGSOLAHAN PENDIDIKAN S A I N S D A N TEKNOLOGI
I
DI DALAW P R O S E S EEI-AJRR MEPJGAJAR
Oleh:
fi.
Dra.
Silvinia.
M.Ed
Penduhuluan
M e n j e l a n a a b a d XXI
w a l auDun o e t - t a n i a n
I n d o n e s i a a k a n mernasuki e r a i n d u s t r i
m a s i h memeaana
oeransn nentina.
e r a i n d c ~ s t r ib e r a r t i t e r b e n t u k n v a m a s y a r a k a t y a n a
cit-i-ciri
khas vang t e r s e n d i r i .
lukan t.enaaa-tenaaa
rnarnw b e k e r j a k e t - a s .
kreativitas.
memounyai
Dalarn k a i t a n i n i a k a n d i n e r -
t r a m p i l yang cukup
Nasyarakat
vanq memberikan penghargaan
banyak.
k r ~ a t i f dan
industri adalah
masyarakat
t i n g g i pada k u a l i t a s ,
dan produktivitas.
Nemasuki
inisiatif.
B e r k a i t a n dengan ha1 d i atas
s a i n s d a n t e k n o l o a i b e r p e r a n a n D e n t i n g d a l a m membantu
manu-
s i a m e n i n g k a t k a n p r o d u k t i v i t a s n y a d a n mutu produknva.
Perkembangan ekonomi yang p e s a t O e r l u d i i m b a n g i dengan
secara
kemampuan r n a n u s i a d a l a m m e m e l i h a r a s u m b e r d a y a a l a m
b e r k e s i n a m b u n g a n dan
berkeseimbangan.
Kemajuan
t e k n o l o g i a k a n membawa m a n u s i a k e j e n j a n g
p i
s e k a l i g u s juqa
sains
kebahagiaan
a k a m n membawa m a n u s i a k e j u r a n g
raan a o a b i l a p e n g g u n a a n
teknologi
dan
teta-
kesengsa-
i t u t i d a k d i a u n a k a n seca-
ra t e p a t . P e n g e k s p l o i t a s i . a n s u m b e r d a y a a l a m y a n g t a k
ter-
k e n d a l i k a n a k a n m e n y e b a b k a n p e r u b a h a n g l o b a l d i o l a n e t bumi
k i t a
i n i v a n g mengancam k e l a n g s u n g a n h i d u p m a n u s i a
~ e r u b a h a ni k l i m .
atmosfera.
hidrosfera.
seperti
dan biosfera.
Peranan s a i n s dan t e k n o l o a i d i dalam kurikulum s e k o l a h
c u k u p ~ e n t i n ad a l a m m e n g h a d a p i ~ e r k e r n b a n g a n r n a s y a r a k a t y a n g
semakin
lama
semakin
mamou m e m b e r i k a n b e k a l
berkembang.
harus
k e p a d a s i s w a a g a r m ~ r e k ad a p a t h i d u p
s e r a s i s e s u a i dengan perkembangan
UNESCO ( 1 9 R 3 )
Pendidikan s a i n s
zamannva.
Oleh sebab
t e l a h menyarankan a g a r pendidikan s a i n s
itu
hen-
daknva diperankan sebagai berikut.
1. M e m b a n t u s i s w a c a r d b e r o i k i r
kan masalah-masalah
Keterarnoilan
l o a i s d a n m e m b a n t u memecah-
p r a k t i s dalam kehiduoan s e h a r i - h a r i .
i n t e l e k t u a l s e p e r t i d i a t a s i t u s a n g a t ber-
g u n a b a g i siswa d i m a n a o u n
ia bekerla.
2. S a i n s dan a p l i k a s i n y a dalam t e k n o l o g i d a p a t menolong meningkatkan
k u a l i t a s hidup masyarakat.
kehidupan masyarakat.
d a n memahami
d i h a r a ~ k a ns i s w a
ha1
perlu
tentang s a i n s dan teknolngi.
3. S a i n s d a n t e k - n o l o a i a k a n s e m a k i n b e r p e r a n d a l a m
hangan d u n i a .
segi
s a i n s dan t e k n o l o a i merupakan
s a n g a t b e r ~ e r a nd e n g a n d e m i k i a n
menaenal
Dilihat dari
oleh karena i t u
dengan prinsip-prinsip
dibekali
sebaiknya s i s w a
s a i n s dan teknologi
pet-kem-
yang d i o e r k i -
rakan akan dijumpai dikemudian h a r i .
4. S a i n s vang d i a j a r k a n dengan b a i k
bananya
kemampuan
a k a n rnendorong
berkern-
mata o e l a j a r a n
lainnya
intelektual.
5. S a i n s m e m b a n t u s i s w a
menguasai
t e r u t a m a b a h a s a d a n m a t e m a t i ka.
Peranan s a i n s yang d i s a r a n k a n o l e h
UNESCO i t v
ronq k i t a a g a r pendidikan s a i n s i t u p e r l u d i k a i t k a n
persoalan
yang
timbul
d i masyarakat
s a i n s meruoakan bahan a j a r yang juga
sehingga
dapat
mendodengan
pendidikan
menolong
kehi-
dl-!@an
s i s w a d i d a l a m m a s v a t - a k a t di. s a m o i n g i l r n u d a s a r
van9
d i n e r l u k a n I J n t l ~ k m e n e r u s k a n k e a e n d i d i k . a n \ r a n g l ~ b i ht i n q g i .
B.
Pernasalahan
P e n d i d i k a n s a i n s d a n t e k n o l o g i d i s e k o l a h mempunvai D e ranan
~ e n t i n ad a l a m m e m b e n t u k
a i dengan
tang.
sumber d a v a rnanusia yang s e s u -
tuntl-(tan masyarakat i n d l l s t r i d i abad vang akan da-
O l e h kat-ena
i t u s e m u a kaum o e n d i d i k o e r l u s e l a l u b e r u -
s a h a 1.1ntuk s e l a l ~ lm e n a t a o r o s p s b ~ l a j a r~ i s w ad a n b a h a n a j a r
vans
d i s a i i k a n agar-
van?
sescrai
terwujudnva
denqan vang
manusia-manusia
d i dalam masvarakat vana s a r a t denaan
ai
s e r t a mampu
produls:-produk
hidup
teknolo-
modern.
Banvak
permasalshan
oend i d i k a n s a i n s vang d a o a t dikernu-
M e n g i n g a t r u a n a t u l is
k.aL:an.
vans
an vann d i a j u k a n dalam kesemoatan
Denting vang perlu direnungkan
tas:
dasar
C.
Undanq--1-~ndang R I
dioariskan oleh
2 t e n t a n g Sistem P e n d i d i k a n N a s i o n a l .
no.
Indonesia
2
bahan ajar a t a u bahan
f
keteramoilan
t e r b a t a s maka n e r m a s a l a h i n i d i b a t a s i pada
bersama v a i t u :
kajian;
dan
(
rnasalah
I) k r e a t i v i -
(3)ket~rampilan
intektual 1.
P-mbahasan
1.
Ereativitas
T e l a h d i s e b u t k a n d i atas
bahwa m a 5 v a r a k a t
akan o e s a t herkembang a o a h i l a didukung
manusia vang memadai.
Kreativitas adalah
rnamnuan v 3 n g s a n u a t b e t - p o t e n s i
industri
n l e h sumher
salah satu
dalam mencari
daya
ke--
terobosan-
t e r ~ b n s a nb a r u v a n a k o m ~ e t i t i f .
Aoabila k i t a
berkehendak untuk menolona s i s w a menia-
i a d i s e o r a n g wat-ga n e g a r a v a n g m a n d i r i .
panti-~nalrann a s i b n y a k e o a d a o r a n g
t o r y a n g menun j a n q
kreativitas.
l a i n m a k a s a l a h s a t c ~f a k -
untuk d a ~ a t seseorang mandiri
adalah
S e o r a n a w i r a s w a s t a w a n a k a n tumbuh dan berkem-
bang dengan baik
vang t i n a g i .
t i d a k s e l a l u meng-
aoabila ditunjang
~ l e hd a v a
kreativitas
P a r a a h l i m e n d i d i k umumnya s e p a k a t b a h w a d a y a
k r e a t i v i t a s s e s e o r a n a d a p a t dikemhangkan m e l a l u i pendidikan.
Ten t u s a j a
t i n a k . a t k.emampuannya s a n g a t b e r q a n t r s n q
h a k a t bawan s e s e o r a n g .
pada
Namiun s e t i d a k - t i d a k . n \ / a a s e t i a ~s i s w a
m P m o e r o l e h b : e s ~ m ~ a t a t-[n
n t u k m ~ n a e m b a n a k a n k I-eat i v i t a s
sema k s i m a l
mungk i n
sesciai dengan
kemamc~uannva.
s ~ ~ e n u h n vb a h w a h a 5 i 1 p e n d i d i k a n s a n g a t
itu
Disadari
tel-aantunri
pada
b e r h a p a i macam f a k t o t - y a n o s a n c j a t r u m i t u n t u k d i t e l i t i .
S e c a r a s e d e r h a n a k r e a t ~ i v i t a sd a p a t d i a r t i k a n
s u a t u k e m a m ~ ~ r a unn t v k m e n c a r i al t e r n a t i f
s e s u a t u m a s a ].ah v a n q d i l i h a t
.
Kemarnpuan
sebaqal
jawahan
terhadap
mencari
hubungan
a n t a r a b e r b a g a i komponen d a n d a v a n a l a r y a n q s i t e m a t i s m e rr-[oakan
modal
dasar
u n t ~ ~ kb e r n i k i r
T o r r a n c e vang d i k u t i o H a d i a t
pik ir k roa t i f
kreatif
.
Dr.
(195'0) m e r u m u s k a n b a h w a
Paul
ber-
a d a l a h s u a t u n r o s e s oencarian kesen jangan d i
antara berbagai unsur.
kasikan hasil
kt-eatif
.
hipotesis.
d a n a e n g u j isn k e m b a l i h i p o t e s i s .
mempunvai
dan mensintesis
oembentukan
kemampuan u n t u k
sesuatu
mengkomuniOrang yang
mengabtraksi.menaana1is.
infnrmasi.
D i dalarn i d a n q
sains
Dl-ang
;(aria
kt-ea t i f
s e l a l u b ~ r a a i l - a h untcili m e n c o b a m e n v e l e -
q a i k a n m a s a l a h s a i n s d e n q a n d i t o p a n q o l ~ hk e g i a t a n
tot-iam
a t a c ~r n e n g g u n a l ; a n
a l at untuk
h i ~ o t e s i sy a n q d i s u s u n n v a .
r a k . t ~ r i 5 t i . ks e o e r t i
a.
me1 a k u k . a n D e m b u l c t i a n
R o b e r t B.Sund
k.an b a h w a s e s e o r a n g v a n g b e r o o t e n s i
labors-
(
1.9RZ) msngernuka-
m e m i 1i k i
kreatif
ka-
berikut:
M ~ m i l i h ir a s a i n g i n t a h u t e l - h a d a p s e s u a t u v a n g
menjadi
oerhatiannva.
h.
M ~ m i l i k i a k a 1 vamg o a n j a n a .
c. B e r g a i r a h u n t u k
d.
Suka menangani
menemukan
.
t u g a s vanq s c t l i t
.
e. S e n a n y m e m e c a h k a n m a s a l a b .
f.
Eel-dedikasi
q.
R e r o i k i - r fl~ksibel.
h.
C e o a t m e r e s p o n s suatu o e r t a n v a ~ nd a n d a p a t
I:an
.iawaban
t i n g g i untuk
1e b i h b a n y a l :
hekerja.
menqemuka-
d a t - j o a d a i a w a b a n v 6 n g dik.emci-
k a k a n n l e h s i s w a v a n g kemampuan r a t a - t - a k a .
i. M e m i l i k i
k e m a m n u a n i r n t u l i r n e n s i n t e s i s d a r ) me1 i h a t a o l i k a s i
barl~
.
.
i . P l e r n i 1 i k i. s ~ m a n g a tb ~ t - i n k u i r i
I
7
D I DALAM P R O S E S B E L A J A R MENGAJAR
I+.
DITERIMA T G L :
SUMRER I HRRGA :
Oleh:
E r a . S a v i n i a , M. Ed
Disampaikan Fade Seminar Dosen Jurusan Pendidilran D a s w
FIP IKIP Padangtanggal 1 Juni 1996
FAKULTAS ILMU P E N D I D I K A N
IMSTITUT KEGURUAN DAN ILMU P E N D I D I K A N PADANG
1996
4naih-
PERMGSOLAHAN PENDIDIKAN S A I N S D A N TEKNOLOGI
I
DI DALAW P R O S E S EEI-AJRR MEPJGAJAR
Oleh:
fi.
Dra.
Silvinia.
M.Ed
Penduhuluan
M e n j e l a n a a b a d XXI
w a l auDun o e t - t a n i a n
I n d o n e s i a a k a n mernasuki e r a i n d u s t r i
m a s i h memeaana
oeransn nentina.
e r a i n d c ~ s t r ib e r a r t i t e r b e n t u k n v a m a s y a r a k a t y a n a
cit-i-ciri
khas vang t e r s e n d i r i .
lukan t.enaaa-tenaaa
rnarnw b e k e r j a k e t - a s .
kreativitas.
memounyai
Dalarn k a i t a n i n i a k a n d i n e r -
t r a m p i l yang cukup
Nasyarakat
vanq memberikan penghargaan
banyak.
k r ~ a t i f dan
industri adalah
masyarakat
t i n g g i pada k u a l i t a s ,
dan produktivitas.
Nemasuki
inisiatif.
B e r k a i t a n dengan ha1 d i atas
s a i n s d a n t e k n o l o a i b e r p e r a n a n D e n t i n g d a l a m membantu
manu-
s i a m e n i n g k a t k a n p r o d u k t i v i t a s n y a d a n mutu produknva.
Perkembangan ekonomi yang p e s a t O e r l u d i i m b a n g i dengan
secara
kemampuan r n a n u s i a d a l a m m e m e l i h a r a s u m b e r d a y a a l a m
b e r k e s i n a m b u n g a n dan
berkeseimbangan.
Kemajuan
t e k n o l o g i a k a n membawa m a n u s i a k e j e n j a n g
p i
s e k a l i g u s juqa
sains
kebahagiaan
a k a m n membawa m a n u s i a k e j u r a n g
raan a o a b i l a p e n g g u n a a n
teknologi
dan
teta-
kesengsa-
i t u t i d a k d i a u n a k a n seca-
ra t e p a t . P e n g e k s p l o i t a s i . a n s u m b e r d a y a a l a m y a n g t a k
ter-
k e n d a l i k a n a k a n m e n y e b a b k a n p e r u b a h a n g l o b a l d i o l a n e t bumi
k i t a
i n i v a n g mengancam k e l a n g s u n g a n h i d u p m a n u s i a
~ e r u b a h a ni k l i m .
atmosfera.
hidrosfera.
seperti
dan biosfera.
Peranan s a i n s dan t e k n o l o a i d i dalam kurikulum s e k o l a h
c u k u p ~ e n t i n ad a l a m m e n g h a d a p i ~ e r k e r n b a n g a n r n a s y a r a k a t y a n g
semakin
lama
semakin
mamou m e m b e r i k a n b e k a l
berkembang.
harus
k e p a d a s i s w a a g a r m ~ r e k ad a p a t h i d u p
s e r a s i s e s u a i dengan perkembangan
UNESCO ( 1 9 R 3 )
Pendidikan s a i n s
zamannva.
Oleh sebab
t e l a h menyarankan a g a r pendidikan s a i n s
itu
hen-
daknva diperankan sebagai berikut.
1. M e m b a n t u s i s w a c a r d b e r o i k i r
kan masalah-masalah
Keterarnoilan
l o a i s d a n m e m b a n t u memecah-
p r a k t i s dalam kehiduoan s e h a r i - h a r i .
i n t e l e k t u a l s e p e r t i d i a t a s i t u s a n g a t ber-
g u n a b a g i siswa d i m a n a o u n
ia bekerla.
2. S a i n s dan a p l i k a s i n y a dalam t e k n o l o g i d a p a t menolong meningkatkan
k u a l i t a s hidup masyarakat.
kehidupan masyarakat.
d a n memahami
d i h a r a ~ k a ns i s w a
ha1
perlu
tentang s a i n s dan teknolngi.
3. S a i n s d a n t e k - n o l o a i a k a n s e m a k i n b e r p e r a n d a l a m
hangan d u n i a .
segi
s a i n s dan t e k n o l o a i merupakan
s a n g a t b e r ~ e r a nd e n g a n d e m i k i a n
menaenal
Dilihat dari
oleh karena i t u
dengan prinsip-prinsip
dibekali
sebaiknya s i s w a
s a i n s dan teknologi
pet-kem-
yang d i o e r k i -
rakan akan dijumpai dikemudian h a r i .
4. S a i n s vang d i a j a r k a n dengan b a i k
bananya
kemampuan
a k a n rnendorong
berkern-
mata o e l a j a r a n
lainnya
intelektual.
5. S a i n s m e m b a n t u s i s w a
menguasai
t e r u t a m a b a h a s a d a n m a t e m a t i ka.
Peranan s a i n s yang d i s a r a n k a n o l e h
UNESCO i t v
ronq k i t a a g a r pendidikan s a i n s i t u p e r l u d i k a i t k a n
persoalan
yang
timbul
d i masyarakat
s a i n s meruoakan bahan a j a r yang juga
sehingga
dapat
mendodengan
pendidikan
menolong
kehi-
dl-!@an
s i s w a d i d a l a m m a s v a t - a k a t di. s a m o i n g i l r n u d a s a r
van9
d i n e r l u k a n I J n t l ~ k m e n e r u s k a n k e a e n d i d i k . a n \ r a n g l ~ b i ht i n q g i .
B.
Pernasalahan
P e n d i d i k a n s a i n s d a n t e k n o l o g i d i s e k o l a h mempunvai D e ranan
~ e n t i n ad a l a m m e m b e n t u k
a i dengan
tang.
sumber d a v a rnanusia yang s e s u -
tuntl-(tan masyarakat i n d l l s t r i d i abad vang akan da-
O l e h kat-ena
i t u s e m u a kaum o e n d i d i k o e r l u s e l a l u b e r u -
s a h a 1.1ntuk s e l a l ~ lm e n a t a o r o s p s b ~ l a j a r~ i s w ad a n b a h a n a j a r
vans
d i s a i i k a n agar-
van?
sescrai
terwujudnva
denqan vang
manusia-manusia
d i dalam masvarakat vana s a r a t denaan
ai
s e r t a mampu
produls:-produk
hidup
teknolo-
modern.
Banvak
permasalshan
oend i d i k a n s a i n s vang d a o a t dikernu-
M e n g i n g a t r u a n a t u l is
k.aL:an.
vans
an vann d i a j u k a n dalam kesemoatan
Denting vang perlu direnungkan
tas:
dasar
C.
Undanq--1-~ndang R I
dioariskan oleh
2 t e n t a n g Sistem P e n d i d i k a n N a s i o n a l .
no.
Indonesia
2
bahan ajar a t a u bahan
f
keteramoilan
t e r b a t a s maka n e r m a s a l a h i n i d i b a t a s i pada
bersama v a i t u :
kajian;
dan
(
rnasalah
I) k r e a t i v i -
(3)ket~rampilan
intektual 1.
P-mbahasan
1.
Ereativitas
T e l a h d i s e b u t k a n d i atas
bahwa m a 5 v a r a k a t
akan o e s a t herkembang a o a h i l a didukung
manusia vang memadai.
Kreativitas adalah
rnamnuan v 3 n g s a n u a t b e t - p o t e n s i
industri
n l e h sumher
salah satu
dalam mencari
daya
ke--
terobosan-
t e r ~ b n s a nb a r u v a n a k o m ~ e t i t i f .
Aoabila k i t a
berkehendak untuk menolona s i s w a menia-
i a d i s e o r a n g wat-ga n e g a r a v a n g m a n d i r i .
panti-~nalrann a s i b n y a k e o a d a o r a n g
t o r y a n g menun j a n q
kreativitas.
l a i n m a k a s a l a h s a t c ~f a k -
untuk d a ~ a t seseorang mandiri
adalah
S e o r a n a w i r a s w a s t a w a n a k a n tumbuh dan berkem-
bang dengan baik
vang t i n a g i .
t i d a k s e l a l u meng-
aoabila ditunjang
~ l e hd a v a
kreativitas
P a r a a h l i m e n d i d i k umumnya s e p a k a t b a h w a d a y a
k r e a t i v i t a s s e s e o r a n a d a p a t dikemhangkan m e l a l u i pendidikan.
Ten t u s a j a
t i n a k . a t k.emampuannya s a n g a t b e r q a n t r s n q
h a k a t bawan s e s e o r a n g .
pada
Namiun s e t i d a k - t i d a k . n \ / a a s e t i a ~s i s w a
m P m o e r o l e h b : e s ~ m ~ a t a t-[n
n t u k m ~ n a e m b a n a k a n k I-eat i v i t a s
sema k s i m a l
mungk i n
sesciai dengan
kemamc~uannva.
s ~ ~ e n u h n vb a h w a h a 5 i 1 p e n d i d i k a n s a n g a t
itu
Disadari
tel-aantunri
pada
b e r h a p a i macam f a k t o t - y a n o s a n c j a t r u m i t u n t u k d i t e l i t i .
S e c a r a s e d e r h a n a k r e a t ~ i v i t a sd a p a t d i a r t i k a n
s u a t u k e m a m ~ ~ r a unn t v k m e n c a r i al t e r n a t i f
s e s u a t u m a s a ].ah v a n q d i l i h a t
.
Kemarnpuan
sebaqal
jawahan
terhadap
mencari
hubungan
a n t a r a b e r b a g a i komponen d a n d a v a n a l a r y a n q s i t e m a t i s m e rr-[oakan
modal
dasar
u n t ~ ~ kb e r n i k i r
T o r r a n c e vang d i k u t i o H a d i a t
pik ir k roa t i f
kreatif
.
Dr.
(195'0) m e r u m u s k a n b a h w a
Paul
ber-
a d a l a h s u a t u n r o s e s oencarian kesen jangan d i
antara berbagai unsur.
kasikan hasil
kt-eatif
.
hipotesis.
d a n a e n g u j isn k e m b a l i h i p o t e s i s .
mempunvai
dan mensintesis
oembentukan
kemampuan u n t u k
sesuatu
mengkomuniOrang yang
mengabtraksi.menaana1is.
infnrmasi.
D i dalarn i d a n q
sains
Dl-ang
;(aria
kt-ea t i f
s e l a l u b ~ r a a i l - a h untcili m e n c o b a m e n v e l e -
q a i k a n m a s a l a h s a i n s d e n q a n d i t o p a n q o l ~ hk e g i a t a n
tot-iam
a t a c ~r n e n g g u n a l ; a n
a l at untuk
h i ~ o t e s i sy a n q d i s u s u n n v a .
r a k . t ~ r i 5 t i . ks e o e r t i
a.
me1 a k u k . a n D e m b u l c t i a n
R o b e r t B.Sund
k.an b a h w a s e s e o r a n g v a n g b e r o o t e n s i
labors-
(
1.9RZ) msngernuka-
m e m i 1i k i
kreatif
ka-
berikut:
M ~ m i l i h ir a s a i n g i n t a h u t e l - h a d a p s e s u a t u v a n g
menjadi
oerhatiannva.
h.
M ~ m i l i k i a k a 1 vamg o a n j a n a .
c. B e r g a i r a h u n t u k
d.
Suka menangani
menemukan
.
t u g a s vanq s c t l i t
.
e. S e n a n y m e m e c a h k a n m a s a l a b .
f.
Eel-dedikasi
q.
R e r o i k i - r fl~ksibel.
h.
C e o a t m e r e s p o n s suatu o e r t a n v a ~ nd a n d a p a t
I:an
.iawaban
t i n g g i untuk
1e b i h b a n y a l :
hekerja.
menqemuka-
d a t - j o a d a i a w a b a n v 6 n g dik.emci-
k a k a n n l e h s i s w a v a n g kemampuan r a t a - t - a k a .
i. M e m i l i k i
k e m a m n u a n i r n t u l i r n e n s i n t e s i s d a r ) me1 i h a t a o l i k a s i
barl~
.
.
i . P l e r n i 1 i k i. s ~ m a n g a tb ~ t - i n k u i r i
I