Cumhuriyet Doneminde Dan Astronomi Calismala

2. 1933-1943 Ba langıç Dönemi, Birinci Ku ak Çalı malar, Đstanbul Üniversitesi Astronomi Enstitüsü’nün Kurulu u ve

Đ lk Dönem Astronomi Çalı maları Ba langıç Dönemi olarak adlandırdığımız I. Dö- nem’deki çalı malar 1933-1944 yııları arasını kap- samaktadır. 1933 öncesine baktığımızda astronomi ile çalı maların yok denecek kadar az olduğunu söyleyebiliriz. 1867 yılında, Fransız mühendisi Coumbary’nin giri imleriyle bir gözlemevi kurul- mu , 1910 yılında gözlemevi Mehmed Fatin Gök- men tarafından yeniden yapılanmı ve 1911 yılında Kandilli Gözlemevi adıyla çalı malarına ba lamı tı. Cumhuriyet’in ilk yıllarında astronomi faaliyetleri sürdürülmesine kar ın, Cumhuriyet Türkiye’sinde astronomi çalı maları 1933 üniversite reformundan sonra ba lamı tır. Cumhuriyet döneminde ilk büyük atılım, Đstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü'nün kurulmasıyla ba lamı tır. Bugün Beyazıt'ta Đstanbul Üniversitesi'nde yer alan Astronomi ve Uzay Bilim- leri Bölümü, 1933 yılında Đ.Ü. Fen Fakültesi bünye- sinde Astronomi Enstitüsü adıyla Berlin Postdam Gözlemevi'nde çalı mı olan Ord. Prof. Dr. Erwin Finlay Freundlich tarafından kurulmu tur. Enstitüde,

1 Ocak 1934'de Ord. Prof. Dr. W. Gleissberg göreve

ba lamı , 24 Eylül 1934 yılında Nüzhet Toydemir (Gökdoğan), 1935 yılında Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu ve Paris Pi mi çalı malara katılmı - lardır. Aynı yıl, Alman astronom Freundlinch tara- fından Đstanbul Üniversitesi'nde Đstanbul Üniversite- si Gözlemevi (IUO) kurulmu tur. 1 Eylül 1938'de de

fotometri konusunda dünyaca ünlü Ord. Prof. Dr. H. Rosenberg göreve ba lamı ancak kısa süre sonra vefat etmi tir. Enstitü 1933-1935 yılları arasını, Zeynep Hanım Konağı'nda çalı malarını sürdürmü , 1936-1937 ders yılından itibaren de Đ.Ü. Merkez bahçesin-

de yer alan ve Prof. Dr. Arif Hikmet Holtan tarafından planı çizilip, Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yaptırılan bugünkü binalarına ta ın- mı tır. 1958 yılında Prof. Nüzhet Gökdoğan bölüm ba kanı olduğunda bölümün ikinci binası bitirilmi tir. 1958'den sonraki yıllarda Astronomi Enstitüsü Bölüm haline gelmi ve YÖK'ün fakültelerdeki bölümler üzerinde yaptığı düzenlemeler sonucu 1982'de Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü adını almı tır.

3. 1944-1962 Olgunla ma Dönemi, Đ kinci Ku ak Çalı malar, Ankara Üniversitesi Astronomi Enstitüsü’nün Kurulu u ve Astronomi Çalı maları- nın Olgunla ması

Đ stanbul Üniversitesi’nde Astronomi Enstitü- sü’nün açılmasından 11 sene sonra Cumhuriyet Türkiyesi’nde Astronomi alanında ikinci önemli geli me Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde Astronomi Enstitüsü’nün kurulmasıdır. Astro- nomi

Enstitüsü

yılında Okyay Kabakçıoğlu'nun çabalarıyla kurulmu tur. Ensti- tü’nün ilk asistanı Dilhan Eryurt’dur. 1954 yılın-

da Enstitünün ba ına E. A. Kreiken getirilmi tir. 1958 yılında da Ahlatlıbel Köyü yakınlarında gözlemevi kurma çalı maları Kreiken'in giri im- leriyle ba lamı ve 26 Ağustos 1963'te NATO ve ARGE tarafından düzenlenen Yıldız Sistemleri- nin Yapısı adlı Uluslararası bir sempozyumla Ahlatlıbel Gözlemevi hizmete açılmı tır. Göz- lemevi 1964'te bağımsız bir ara tırma enstitüsü olmu tur. Böylece ilk ku ak astronomları diyebileceğimiz Nüzhet Gökdoğan, Tevfik Kabakçıoğlu, Paris Pi mi , Metin Hotinli ve Edibe Ballı’nın ardın- dan, Ankara Üniversitesi’nde Astronomi Kürsü- sü’nün açılmasıyla Dilhan Eryurt, Bedri Süer, Abdullah Kızılırmak, Rümeysa Kızılırmak gibi ikinci ku ak astronomlarının yeti meye ba ladı- ğ ına tanık oluyoruz.

4. 1963-1981 Yaygınla ma Dönemi, Üçüncü Ku ak Çalı maları, Ege ve ODTÜ Astronomi Bölümlerinin Ku- rulu u ve Astronomi Çalı malarının Yaygınla ması

Cumhuriyet Türkiyesi’nde Astronomi alanında diğer önemli geli me Ege ve ODTÜ astronomi Cumhuriyet Türkiyesi’nde Astronomi alanında diğer önemli geli me Ege ve ODTÜ astronomi

eklini almı tır. 1 Kasım 1965’de de Batı Almanya uyruklu Prof. Dr. Hans Kienle, kürsüdeki görevine

ba lamı ve 1969-1970 öğretim yıllarında Amerika- lı Prof. Dr. T. L. Swihart, 1971-1972 ve 1972-1973 öğretim yıllarında ise Prof. Dr. R. H. Wilson söz- le meli öğretim üyesi olarak bu kürsüde görev almı lardır. Ege Üniversitesi Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gök- bilimcilere yeti me olanaklarını sağlamak, bilimsel ara tırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözle- mevleriyle bilimsel i birliği kurmak, halkın astro- nomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amaçlarını gerçekle tirmek için bir gözlemevi kur- ma çabalarına girilmi ve ba langıçta küçük bir gözlemevi kurulmu tur. Gözlemevi için bölgenin seçimi, Doç.Dr. Abdullah Kızılırmak, Doç.Dr. Recep Egemen ve yabancı uzman Dr. Fleckenstein'dan kurulu bir komisyonca yapılmı ve en uygun yer olarak Bornova'nın güney doğusuna rastlayan Kemalpa a dağlarının eteğinde Kurudağ Tepesi seçilmi tir. Gözlemevi'nde ilk gözlem, Doç Dr. Abdullah Kızı- lırmak, Dr. Rümeysa Kızılırmak, Sezai Hazer, Ünal Akyol ve ükrü Bozkurt'un 22 Haziran 1965 gecesi "deği en yıldız" gözlemi olmu ve Gözlemevi, 1967 yılında Fen Fakültesine bağlı "Ege Üniversi- tesi Rasathanesi" adıyla tüzel ki ilik kazanmı - tır.1982 yılında ise gözlemevi, Fen Fakültesine bağlı Ege Üniveristesi Gökbilimleri Ara tırma ve Uygulama Merkezi ekline dönü türülmü tür. 1962 yılında diğer bir geli me ODTÜ’de ya anmı - tır. Bedri Süer tarafından ODTÜ'de astronomi ders- leri verilmeye ba lanmı ve daha sonra bu üniversi- tede 1968 yılında, Dilhan Eryurt ve Hakkı Ögelman'ın gayretleriyle Fizik Bölümü içerisinde Astrofizik Anabilim Dalı kurulmu tur. 1969 yılında

da bu kadroda Paris Pi mi katılır. 1990 yılında da kuramsal çalı malar yanında gözlemsel çalı maları

da yürütebilmek için ODTÜ Fizik Bölümü Gözle- mevi faaliyete geçti.

5. 1982-2004 Geli me Dönemi, Dör- düncü Ku ak Çalı maları, Kandilli Gözlemevi’nin Boğaziçi’ne Bağlan- ması, TUG’un Kurulu u ve Gözleme- vi Bağlantılı Çalı maların Artması

Bir kurum olarak gözlemevleri ilk defa Đslâm Dünyası'nda ortaya çıkmı tır. Astronomi tari- hinde oldukça önemli olan bu geli me sayesinde gözlem yapmanın önemi anla ılmı ve bu amaç- la hükümdarların desteğiyle büyük gözlemevleri kurulmu tur. Osmanlı Đmparatorluğu’nda III. Murat dönemin-

de Đstanbul’da Tophane sırtlarında 1575 yılında Takîyüddîn tarafından Đstanbul'da bir gözlemevi kurulmu tu. Bu gözlemevinde 16. yüzyılın en mükemmel gözlem araçları in a edilmi ti. Ancak 1577 yılında bir kuyruklu yıldız görülmesini ve 1578'de de veba salgını ba lamasını fırsat bilen- ler, bir gözlemevinin kurulduğu her yerde felâ- ketlerin birbirini kovaladığını, Uluğ Bey'in ölü- münü de örnek göstererek kanıtlamaya çalı mı - lar, Padi ah da bu baskılar sonucunda gözleme- vinin yıkılmasını emretmi ti. 1580 yılında da Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Pa a bütün gözlem araçlarıyla birlikte bir gecede gözlemevini yerle bir etmi ti. Bu olay Osmanlılarda genellikle bilimsel çalı maları, özellikle astronomi çalı ma- larını olumsuz yönde etkilemi ti. Takîyüddîn’in Đstanbul’da kurmu olduğu Đstan- bul Gözlemevi’nden yakla ık 300 sene sonra, 1867

yılında,

Đ stanbul

Beyoğlu’nda Parmakkapı’daki bir handa, Fransa’dan demiryo- lu yapımı için gelen Fransız mühendisi Coumbary’nin giri imleriyle bir gözlemevi ku- ruldu ve müdürlüğüne Coumbary getirildi; bu- günkü Kandilli Gözlemevi’nin temelini olu tu- ran ve Rasadhâne-i Âmire adıyla tanınan bu gözlemevi, 1873’te Viyana’da toplanan uluslara- rası meteoroloji ve astronomi kongresine Os- manlı delegesi olarak Coumbary’yi gönderdi ve burada alınan kararlar uyarınca Avrupa gözle- mevleri ile resmî bağlantılar kuruldu; her yıl hava tahmin özetleri ile Osmanlı topraklarındaki depremlere ve etkilerine ili kin raporlar yayım- landı ve 1887 yılında 20 senelik meteorolojik gözlem

sonuçlarını derleyen Dersaadet Rasadhâne-i Âmire’sinin Cevv-i Havaya Dâir 20 Senelik Tarassudâtı Neticesi (1868-1887) adlı bir kitap çıkarıldı. Diğer taraftan, bu gözlemevi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve duyurulması, Ay ve Güne tutulması vakitlerinin saptanması, Tophâne ve Dolmabahçe’deki kulelerin saatleri- nin ayarlanması, her sabah, Đstanbul’un hava durumunun Paris, Roma, Petersburg, Viyana, Odesa, Atina, Sofya ve Belgrad gözlemevlerine duyurulması ve oralardan gönderilen bilgilerin sonuçlarını derleyen Dersaadet Rasadhâne-i Âmire’sinin Cevv-i Havaya Dâir 20 Senelik Tarassudâtı Neticesi (1868-1887) adlı bir kitap çıkarıldı. Diğer taraftan, bu gözlemevi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve duyurulması, Ay ve Güne tutulması vakitlerinin saptanması, Tophâne ve Dolmabahçe’deki kulelerin saatleri- nin ayarlanması, her sabah, Đstanbul’un hava durumunun Paris, Roma, Petersburg, Viyana, Odesa, Atina, Sofya ve Belgrad gözlemevlerine duyurulması ve oralardan gönderilen bilgilerin

Âmire’nin

müdürlüğüne

atanan

Mehmed Fatin Gökmen (1877-1955), yeniden ku- rulması istenen gözlemevinin yeri için incelemeler yapmı ve bugünkü Đcadiye Tepesi’nde, Fransız Meteoroloji Birliği aracılığıyla getirtilen ve birinci sınıf bir meteoroloji istasyonunda kullanılan âletler- le 1 Temmuz 1911 tarihinden itibâren sürekli ve düzenli bir biçimde meteorolojik unsurların ölçüm ve kayıtlarını ba latmı tır. Fatin Gökmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması- nın ardından (1923), hükümete verdiği bir öneride, gözlemevinden ayrı bir meteoroloji te kilâtı olu tu- rulmasının gerekli olduğuna değinmi ve gözleme- vinin Belçika’daki Uccle Kraliyet Gözlemevi gibi bir astronomi ve jeofizik gözlemevi olması için gerekli binaları yaptırmı ve âletleri satın aldırmı tır; böylece bugün de faaliyet hâlinde bulunan Kandilli Gözlemevi’nin temelleri atılmı tır. Fatin Gökmen’in on be yıllık bir çabayla Alman- ya’dan getirterek 1935 yılında monte ettirdiği 20 milimetrelik Zeiss marka teleskop ile ömrü boyunca topladığı matematik ve astronomi ile ilgili yazma ve basma eserlerden olu an kitaplık, bugün de büyük bir önem ta ımakta ve ara tırmacılar tarafından kullanılmaktadır. 1982 yılında Kandilli Rasathanesi, Boğaziçi Üniversitesi'ne bağlanmı ve ismi Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi (BUKOERI) ol- mu tur. Türkiye Cumhuriyeti'nde ise bilimsel astronomi ve astrofizik çalı malarının yapıldığı ilk gözlemevi, 1935 yılında, Alman astronom E. F. Freundlinch tarafından Đstanbul Üniversitesi’nde açılmı tır. Bu- radaki çalı maları, 1963’de Ankara Üniversitesi Gözlemevi'ndeki, 1965’de Ege Üniversitesi Gözle- mevi'ndeki, 1982’de Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Gözlemevi’ndeki ve 1991 yılında ise Ortadoğu Teknik Üniversitesi Gözlemevi'ndeki çalı malar izlemi tir. 1997 yılında da özel Eyüboğlu Eğitim Kurumları Gözlemevi hizmete girmi tir. Bu üniversitelerdeki gözlemevlerinde çok sayıda ara tırmacı yeti mi ve uluslararası düzey yakalan- maya çalı ılmı tır. Ancak burada kullanılan teles- kopların görece küçük çaplı olması ve bu gözle- mevlerinin kuruldukları yerlerde iklim ko ullarının gözleme elveri li bulunmaması nedeniyle yeni bir

gözlemevine duyulan ihtiyaç zaman içerisinde artmı tır. Bu nedenle, uygun bir yerde ulusal bir gözlemevinin kurulması dü üncesi gündeme gelmi ve 1965’ten bu yana bu dü ünce astro- nomlar tarafından geli tirilmi tir. Bu amaç doğrultusunda, Antalya’nın Saklıkent ilçesinde bulunan, Bakırlıtepe’de ulusal gözlemevinin in asına ba lanmı ve 5 Eylül 1997’de TÜBĐTAK Ulusal Gözlemevi adı ile hizmete açılmı tır. Türkiye'de bir ulusal gözlemevinin kurulması dü üncesi 1960'larda olu mu ve ilk önemli adım TÜBĐTAK bünyesinde 1979 yılında "U- zay Bilimleri Ara tırma Ünitesi" adı altında bir birimin kurulmasıyla atılmı tır. 1983 yılında bu birim, Ulusal Gözlemevi Yer Seçimi Güdümlü Projesi'ne dönü mü ve böylece uzun süreli bir çalı ma ba lamı tır. Proje çerçevesinde ilk a amada on yedi dağ belirlenmi , bunlardan dördünde e zamanlı olarak çe itli astronomi gözlemleri yapılmı ve 1992 yılında TÜBĐTAK ve DPT'nin i birliği ile Ulusal Gözlemevi'nin kurulu çalı maları res- men ba lamı tır. 1993 yılında 1900 metre yükseklikteki Saklı- kent'ten 2550 metre yükseklikteki Bakırlıtepe'ye kadar 6.5 km'lik yol ile merkez binası ve 1995 yılında da 40 santimetrelik teleskop binasının yapımına ba lanmı tır. Teleskopun montajı Ağustos 1996'da tamamlanmı ve ilk gözlem 17/18 Ocak 1997 gecesi yapılmı tır. 1998 yılı sonlarında teleskopun kalan mekanik ve optik parçalarının montajı da tamamlanmı ve bunu ince optik ayarlar izlemi tir. TUG, TÜBĐTAK Ba kanlığı'na doğrudan bağlı bir "enstitü" statüsünde çalı malarını sürdür- mektedir ve Yönetim Merkezi, Akdeniz Üniver- sitesi Yerle kesi'ndedir. Bugün bu gözlemevlerinin faaliyetleri dı ında, Đ nönü Üniversitesi Astrolab Đstasyonu (IUAS), Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilim- leri Bölümü, Çukurova Üniversitesi Uzay Bilim- leri ve Güne Enerjisi Ara tırma ve Uygulama Merkezi'ndeki çalı malarını da eklemek gerekir.

Bu dönemde, astronomi çalı maları çe itli üni- versitelerde astronomi ara tırma merkezleri sayesinde oldukça yoğunla mı tır. 1979-1980 yıllarında Çukurova Üniversitesi’nde Hakkı Ögelman önderliğinde Güne Evi in a edilmi ancak atıl durumda bırakılmı tır; 1991 yılında Mehmet Emin Özel ba kanlığında Uzay Bilim- leri ve Güne Enerjisi Ara tırma ve Uygulama Merkezi (UZAYMER) olarak yeniden faaliyet- lerine ba lamı tır. 1989 yılında, Zeki Aslan tarafından Đnönü Üniversitesi Gökbilimleri Ara tırma ve Uygulama Merkezi açılmı ve biri astrofizik, diğeri de astrometri olmak üzere iki istasyon kurulmu tur. 1992 yılında ise Paris

Gözlemevi ile yapılan bir anla ma çerçevesinde, nomi topluluğu olan AKAT, Đstanbul’da ve Güne , yıldız ve gezegen gözlemlerinin yapıldığı

Türkiye çapında amatör astronomiye ilgi duyan Danjon Astrolabı Đstasyonu kurulmu tur. Bu istas-

insanları bir araya getirmek, çaba ve çalı mala- yon 1998'de sökülmü ve Antalya'ya ta ınmı tır. 1-

rında kendilerini geli tirebilecekleri ve yardım-

2 Kasım 1997 tarihinde yapılan "Orta Öğretimde la abilecekleri bir platform sunmaktır. Toplu- Temel Bilimler Sempozyumu" ile Eyüboğlu Eğitim

luk’un üye sayısı 30'un üzerindedir. Kurumları Gözlemevi hizmete girmi ve öğrencile- rin fen ve matematik bilimlerine yeni bir bakı açısı

6. Sonuç

kazanmalarını sağlamı tır. Đkinci Eyüboğlu Gözle- Türkiye’de astronomi alanındaki bilimsle çalı - mevi ise 1999-2000 öğretim yılında Çamlıca Đlköğ-

malar 1933 yılı Üniversite Reformuyla önce retim Okulu’nda açılmı tır. 1990 yılında ise Anka-

Đ stanbul Üniversitesi’nde ba ladığını görüyoruz. ra'da DPT’nin isteği ile, TÜBĐTAK'ın bünyesinde

Bilimsel ara tırmalar öncelikle tez çalı malarıy- TÜBĐTAK - Mam Uzay Bilimi ve Teknolojileri

la ortaya çıkmı ve gözlemevlerinin kurulu uyla Bölümü Ubitek kurulmu , 1991 yılında Gebze'ye

Türk astronomlarının ara tırma alanları geni - ta ınmı ve bir Uzay Bilimleri Bölümü’ne dönü tü-

lemi tir. Bu tarihten günümüze kadar hangi rülmü tür. 1993 yılında ise Anadolu Üniversite-

konular, hangi oranlarda, hangi yıllarda yapıl- si’nde Uydu ve Uzay Bilimleri Ara tırma Enstitüsü

mı tır? Bu tür soruların yanıtları astronomi kurulmu tur. 1994 yılında da Kayseri Erciyes Üni-

tarihi için önemlidir. Bu yüzden Türk astronom- versitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü

ların hangi konularda öncelikli olarak çalı tıkla- içerisinde Đbrahim KÜÇÜK tarafından astrofizik

rının ipuçlarını veren ve 1982 yılına kadar olan çalı maları ba latılmı olup daha sonra 1999 yılında

çalı maları kapsayan Türkiye’de Astronomi aynı fakültede yine Astronomi ve Uzay Bilimleri

Çalı maları, 1923-1982 adlı eser Türk astrono- Bölümü açılmı tır. mi tarihi açısından büyük önem ta ımaktadır.

2001 yılında ise Çanakkale Onsekiz Mart Üniversi- Çalı mamızı hazırlarken 1982 sonrası astronomi tesi bünyesinde Astrofizik Ara tırma Merkezi

çalı malarını veren bir döküme ula amadık. (ÇAAM) ve Ulupınar Astrofizik Gözlemevi kurul-

Bilim tarihi çalı malarında bir takım sonuçlara mu (ÇUAG) ve 2002’de faaliyetlerine ba lamı tır.

ula mak öncelikle yayımlanan eserlerin tanın- Bu kurumlar dı ında Türkiye’de uzaya yönelik

masından geçmektedir. Maalesef ki Cumhuriyet faaliyetleri gerçekle tirmek için de Türk Uzay Ku-

Türkiyesi’nin bilim dökümü henüz tam olarak rumu (TUK) ve Uzay Ara tırmaları Çalı ma Grubu

çıkarılamamı tır. Türk astronomlarının astro- (SPACETURK, 1999) kurulması yönünde giri im-

nomi bilimine katkılarını ortaya çıkarabilmek lere ba lanmı tır..

için öncelikle bu tür dökümlerin yapılması el- Türkiye’de astronomi sevdirmek ve amatör astro-

zemdir.

nominin yaygınla ması için astronomi toplulukları

A ağıdaki tablolarda görüldüğü üzere 1933-

da bulunmaktadır. Günümüzde faaliyet gösteren 1982 yılları arasında 440’ı Türk ara tırmacılar, sekiz astronomi derneği mevcuttur.

77’si yabancı ara tırmacılar, 150’si ortak olmak

1. TAD, Türk Astronomi Derneği; 1954 yılında üzere toplam 667 yayın vardır. Takım çalı ma- kurulmu tur.

sını gerektiren çalı malar ve bunların sonuçları-

2. ASART, Ankara Üniversitesi Astronomi ve nın ortak yayınlarda verilmesi 1955 yılından Uzay Bilimleri Bölümü Astronomi Ara tırma Top-

sonra ba lamı ve bu türden ortak yayınlar gide- luluğu

rek artmı tır. Bu artı ın en öneml nedenleri

3. METU Astrofizik Grubu koordineli gözlemlerin artması, astronomlar

4. EÜAT, Ege Üniversitesi Astronomi Topluluğu: arası ileti imin çoğalması ve daha sık yapılan 1992 yılında, üniversitenin Astronomi ve Uzay

bilimsel toplantılardır.

Bilimleri Bölümü akademik çalı anları ve öğrenci- 1983-1993 yılları arasında ise 50’si kitap, 178’i leri tarafından kurulmu tur.

makale olmak üzere toplam 228 yayın yapıldığı

5. AMAD, Amatör Astronomi Topluluğu tespit edilmi tir. Ne var ki, 178 makalenin çoğu

6. AAT, ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu: Bilim ve Teknik benzeri popüler bilim dergile- ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu 1986 yılında

rinde yayınlandığı dü ünülürse, bu dönemde kurulmu ve bugüne kadar gökbilim alanında bir

alana katkı yapan yayınların bir önceki döneme çok çalı ma yapmı tır. Esas amacı, gökbilim seven

göre az olduğu anla ılmaktadır. Ancak unu da insanları bir araya getirmek, onlara gözlem yapma

söylemek gerekir ki, 1983-1993 yılları arasın- fırsatı vermek amatör olarak gökbilim üzerine göz-

daki yayınların tam listesi elimizde mevcut lemsel çalı malar yapmaktır.

değildir.

7. Bilkent Üniversitesi Astronomi Topluluğu Türk astronomlarının astronomi bilimine katkı-

8. AKAT, Ali Ku çu Amatör Astronomi Toplulu- larını verebilmek için yayınların Source Index ğ u: Ali Ku çu Astronomi Topluluğu (AKAT),

(SI) ve Citation Index (CI) taramaları 1975- 1997'de Đstanbul’da, birkaç astronomi meraklısının

1989 yılları için Osman Demircan tarafından bir araya gelmesiyle olu mu tur. Bir amatör astro-

yapılmı ve 35 astronomun 120 makalesinin

SI’e girdiğini ve 40 astronomun 681’nin ba vuru giderek artan bir sayıda da yeti meye devam aldığını belirlemi tir. Aynı türde bir ara tırma da

etmektedir. Ancak Demircan ve Derman’ın Ethem Derman tarafından yapılmı tır. Derman

çalı malarından astronomi alanında uluslararası Türk astronomlarının % 95’inin kaliteli yayın ya-

katkılar oldukça dü ük düzeyde görünmektedir. pamadıkları sonucuna ula mı tır.

3. 1933 sonrasında kurulan astronomi bölüm- Öyleyse Cumhuriyet’in kurulu undan günümüze

leriyle ba ta astronomlarımız kuramsal astro- kadar astronomi çalı malarını incelediğimizde

nomi konusunda yoğunla mı lar ancak bu ku- unları görmekteyiz:

ramsal çalı maların gözlemsel çalı malarla

1. Genel olarak kabul edilen görü e göre ülkemiz- desteklenmesi gerektiği bilindiğinden bu konu-

de astronomi çalı maları 1933 Üniversite Refor- ya önem giderek artmı ve kısa sürede üniversi- mu’yla ba lamı ve Cumhuriyet Dönemi’nde astro-

telere bağlı gözlemevleri açılmı tır. Gözlemev- nomi bilimine gereken önem verilerek bu tür çalı -

leri konusundaki en önemli geli me TUG’un malar desteklenmi tir.

kurulması ve bu çalı maların hem devlet destek-

2. Bu destek çerçevesinde, Türkiye’de 1933’ten li ulusal bir program haline gelmesi ve hem de itibaren uluslararası düzeyde astronom yeti mi ve

uluslararası bir boyuta ta ınmasıdır.

1933-1982 Yılları Arasındaki Astronomi Çalı maları

YIL YERLĐ YABANCI

ORTAK

TOPLAM

Yayın Sayısı

4 0 YERLĐ

1945 TOPLAM - 1 - 1 1946

YABANCI ORTAK

3 1983-1993 Yılları Arasındaki Astronomi Çalı maları

Makale Toplam 1951

2 9 Ortak Çalı malar

TOPLAM 440

Tablo 1 Tablo 1

1983-1993 Yılları Arasında Astronomi Yayınları

gereksinim artmı tır.

228 2. Aydınlanma Çağı olarak adlandırılan on

sekizinci yüzyılda, akla çok büyük bir değer verilmi ve tarih, insan aklının geli im evreleri-

50 50 ni anlamaya çalı an bir etkinlik veya bir soru -

0 turma olarak görülmü tür. Bu yakla ımı benim-

Makale Toplam seyen dü ünürlere göre, bilim üreten akıl en geli mi akıldır ve bu aklın niteliklerinin kavra-

Kitap

nabilmesi için, bilim öncesi dönemle bilim

1935-1989 Yılları Arasında Astronomi Yayınlarının Yıllara

Göre Dağılımı

sonrası dönemi kar ıla tıracak bir tarih alanına

gereksinim vardır ve bu alan bilim tarihi olma-

lıdır. 4

135 Bilim tarihini akademik bir disiplin hüviyetini,

50 87 Auguste Comte (1798-1857), Paul Tannery

1940-1949 1950-1959 1960-1969 1970-1979 1980-1989 (1843-1904), Henri Poincaré (1854-1912) ve Pierre Duhem (1861-1916) gibi bilim tarihçile-

1935-1939

rinin ve bilim felsefecilerinin etkisi ile bilim tarihi ara tırmalarına yönelmi olan George Sarton’ın (1884-1956) 1936 yılında Harvard

Üniversitesi'nde bilim tarihi doktora programını

Dönemlere Göre Yayın Sayıları

kurmasıyla kazanmı tır. Sarton'a göre bilim

498 tarihi bir ke ifler hikayesi değildir; ke ifler

geçicidir; bir süre sonra eski ke iflerin yerini

yenileri alır; bir bilim tarihçisinin asıl görevi

0 34 ke ifleri kaydetmek değil, bilimsel dü üncenin

Yayınları (1944- Đkinci Dönem Üçüncü Dönem Dördüncü Dönem geli imini, yani insan bilincinin geli imini açık-

Yayınları (1933- Birinci Dönem

1962) Yayınları (1963- 1982) Yayınları (1983-

1994) lamaktır. Ancak açıklamanın mükemmel ola- bilmesi bilimle bağlantılı olan din ve felsefedeki

geli melerin de ihmal edilmemesini, din tarihi

Türkiye Cumhuriyeti’nde Astronomi

ile felsefe tarihinden sağlanacak verilerin de

2 Tarihi Ara tırmaları değerlendirmelere eklenmesini gerektirmekte-

dir.

1. Bilim Tarihi

2. Türkiye’de Bilim Tarihi Ara tır-

Bilim tarihi, bilginin hangi a amalardan geçerek, bugün bilim dediğimiz bilgi türünün olu tuğunu,

maları

bilime ne gibi ve ne zamanlar katkılar yapıldığını, Türk bilim tarihi yazıcılığı, on dokuzuncu yüz- bu katkılar yapılıyorken bilim adamlarının nasıl bir

yılın ikinci yarısı ile yirminci yüzyılın birinci uğra verdiklerini, kullandıkları yöntemleri, araç ve

yarısı arasındaki yakla ık yüz yıllık uyanı gereçleri konu edinen bir disiplindir. 3 sürecinde, Batı’dan aktarılan dü ünsel etkinlik-

Bilim tarihi alanının ortaya çıkı ında iki önemli 5 lerden birisi olarak geli mi tir. Türkiye’deki geli menin etkili olduğu görülmektedir:

bilim tarihi yazıcılığını dört döneme ayırmak

1. On altıncı yüzyıldan sonra bilimsel bilgi biriki-

mümkündür:

minin artmasıyla bilimler büyük bir hızla geli mi ve on sekizinci yüzyılın ba larından itibaren insa- 4 Bilim Tarihine Giri , Sevim Tekeli, Esin

noğlunun ya antısını büyük bir ölçüde deği tirmeye Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin

ba lamı tır. Böylece, bilimsel etkinliğin doğru bir Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç biçimde anla ılabilmesi ve bilimsel süreçlerin daha

Aydın, Đkinci Baskı, Nobel, Ankara 2001, s. 434-435.

5 Remzi Demir, “Türkiye’de Bilim Tarihi Ara -

2 Bu yazı “Cumhuriyet Dönemi’nde Astronomi tırmalarının Geli imine Genel Bir Bakı ”, Tür- Tarihi” ba lıklı çalı madan ayrı bir çalı madır.

kiye’de Bilim Tarihi Ara tırmalarının Dünü ve Ancak, XIV. Astronomi Kongresi basım ko ulları

Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih- nedeniyle birle tirilerek sunulmu ve basıma veril-

Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim mi tir.

Dalı’nda Yapılan Çalı malar, Esin Kâhya,

3 Bilim Tarihi, Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüse- Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve

yin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Ankara Yavuz Unat, Birinci Baskı, Doruk, Ankara 1997, s.

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

4. Yayınları: 975-482, Ankara 2003, s. 9.

1. Ta köprülüzâde Ahmed Efendi'nin (1495-1561), Đ stanbul'da ise bilim tarihi ara tırmaları yapan Yahyâ Nev‘î Efendi'nin (1533-1599), Kâtib Çele-

ve eğitimini veren ilk kürsü, 1984 yılında Đstan- bi'nin (1609-1657) ve “Saçaklızâde” lâkabıyla

bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe tanınan, Muhammed ibn Ebî Bekr el-Mar‘a î’nin

Bölümü bünyesinde Prof. Dr. Ekmeledddin (1679-1732) temsil ettiği Türk bilim tarihinin temel

Đ hsanoğlu ba kanlığında kurulan Bilim Tarihi kaynaklarının hazırlandığı dönem.

Anabilim Dalı'dır. 1989 yılında Bilim Tarihi

2. Gazeteci Mehmed Mansur, Ahmed Cevdet Pa a Anabilim Dalı, Bilim Tarihi Bölümü'ne dönü - (1823-1895), Nâmık Kemâl (1840 - 1888), Kırımlı

türülmü ve Türkiye üniversitelerindeki ilk Aziz Bey (1840-1878), Ebüzziyâ Mehmed Tevfik

Bilim Tarihi Bölümü unvanını almı tır. Ancak, Bey (1849-1913), emseddin Sâmî Bey (1850-

1999'da lisans programı durdurularak 2000'de 1904), Ahmed Rızâ Bey (1858-1930), Subhi

yeniden Bilim Tarihi Anabilim Dalı'na dönü tü- Edhem Bey (? - 1922?), Bursalı Mehmed Tâhir Bey 10 rülmü ve Felsefe Bölümü'ne bağlanmı tır.

(1861-1925), Corcî Zeydân (1861-1914), Fatma Aliyye Hanım (1862-1936) ve Mehmed Ali Aynî

(1869-1945) tarafından temsil edilen, savunma ve payla tırılmı ve sınırlama olmaksızın seçmeli Batı’da yazılan bilim tarihi eserlerinin kullanılmaya

ders açılması ilkesi benimsenmi ti. 2004 yılın-

ba landığı dönem.

da Felsefe Bölümü Akademik Kurulu toplana-

3. Sâlih Zeki Bey (1864-1921), Mehmed Fatin rak, Socrates-Erasmus programlarına ve AB’de Gökmen (1877-1955), Abdülhak Adnan Adıvar

uygulanan ECTS kredilerine uymadığı gerek- (1882-1955), emseddin Günaltay (1883-1961),

çesiyle bu ilkeden vazgeçildi ve bölüm içeri- Osman Ergin (1883-1961), Franz Taeschner (1888-

sinde bulunan 6 öğretim üyesinin demokratik 1967), Osman evki Bey (1889-1964) ve Ahmet

olarak kabulüyle (!) zorunlu derslerin e it sayı- Süheyl Ünver’in (1898-1986) katkılarının bulundu-

da dağıtılması uygulamasından vazgeçildi. ğ u Türk bilim tarihi yazıcılığı dönemi.

Böylece Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nın 11

4. Aydın Sayılı (1913-1993) ile bilim tarihçiliğinin zorunlu dersi 4’de indirildi ve tüm seçmeli Türkiye’de kurumla ması. 6 dersleri kaldırıldı. Kaldırılan dersler içerisinde

Türkiye’de bilim tarihi ara tırmalarının geçmi i on bu anabilim dalında yapılan bütün çalı maların dokuzuncu yüzyılın sonu ile yirminci yüzyılın ba -

öğrencilere aktarıldığı Osmanlı Bilim Tarihi larına kadar geri gitmekle birlikte, Sâlih Zeki Bey

dersi de bulunuyordu. Zira, AB ülkelerinde, (1864-1921) ile Adnan Adıvar (1882-1955) gibi

örneğin Fransa’da Fransa Bilim Tarihi dersi bilginlerin yapmı oldukları çalı malar sonucunda,

yoktu; öyleyse Türkiye’de de Osmanlı Bilim yava yava tanınmaya ve sevilmeye ba lamı tır;

Tarihi gibi özel dersler olmamalıydı. üniversite içine girmesi ve öğretimin bir parçası 10 Ayrıntılı bilgi için bkz.; Aykut Kazancıgil,

olması içinse, Aydın Sayılı’yı (1913-1993) bekle- “Türkiye’de Bilim Tarihi ve Prof. Dr. mek gerekmi tir. 7 Sayılı, Sarton'ın yeti tirdiği en

Ekmeleddin Đhsanoğlu”, Tıp Tarihi Ara tırma- büyük bilginlerden birisidir; ülkemize çağda bilim

12, Đstanbul 2004, s. 77-125; Feza tarihi anlayı ını getirmi ve ara tırmalarıyla bu

ları,

Günergun, “Đstanbul Üniversitesi Edebiyat alanın kurumla masını sağlamı tır. 8 Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü’nün Kurulu u

Bilindiği üzere, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve 1984-94 Yılları Arasındaki Faaliyeti”, Os- Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye’de

manlı Bilimi Ara tırmaları, Editör: Feza çağda bilimlerin yanında, bilim tarihinin de geli e-

Günergun, Đ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, bilmesi için Sayılı’yı, Amerika Birle ik Devletle-

Đ stanbul 1995, s. 1-18; Mustafa Kaçar, “Cum- ri’ne göndermi ve onun, bilim tarihi alanında dö-

huriyet’in 75. Kurulu Yıldönümünde Đstanbul nemin en büyük bilim tarihçisi olan George

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Sarton’ın denetiminde doktora yapmasını sağlamı -

Bölümü”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp tır. Bu doktora, bilindiği kadarıyla, Dünya üniversi-

Tarihi Çalı maları (1973-1998), Editör: Feza telerinde verilen ilk doktoradır. Daha sonra Sayılı,

Günergun, Ankara 2000, s. 43-79; Zeynep Türkiye’ye dönmü ve 1955 yılında, Ankara Üni-

Durukal, “Kurulu undan Bugüne Kadar versitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde,

IRCICA’nın Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Bilim Tarihi Kürsüsü'nü kurarak, bu alanda dersler

Çalı maları”, Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve vermeye ve ara tırmalar yapmaya ba lamı tır. 9 Tıp Tarihi Çalı maları (1973-1998), Editör:

Feza Günergun, Ankara 2000, s. 107-121; Türkiye’de Bilim Tarihi Ara tırmalarının Dünü

6 Demir, 2003, s. 9-71. ve Bugünü, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-

7 Demir, 2003, s. 1. Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim

8 Bilim Tarihine Giri , s. 435-436. Dalı’nda Yapılan Çalı malar, Esin Kâhya,

9 Demir, 2003, s. 2; 1982’den 2004 yılına kadar, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüse- Felsefe Bölümü’nde yer alan Felsefe Tarihi, Sis-

yin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Ankara tematik Felsefe ve Bilim Tarihi Anabilim dalların-

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

da zorunlu dersler 11’er adet olmak üzere e it Yayınları: 975-482, Ankara 2003, s. 118-171.

Türkiye’de bilim tarihi ara tırmalarında, 1989 Nisan 1341 (1925); (II) 17 Mayıs 1341 (1925); tarihinde Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun kurulma-

(III) 24 Mayıs 1341 (1925); (IV) 4-6 Haziran sı ile kurumsalla ma yolunda önemli bir adım

atılmı , böylece Türkiye’de bilim tarihi alanında Türkiye’de genel anlamıyla astronomi tarihine çalı an ara tırmacıların bir araya toplanması sağ-

ili kin tek telif eser Unat tarafından yazılan lanmı tır. 11 Đ lkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi ’dir

(Ankara 2001). Özel konulara baktığımızda,

3. Türkiye’de Astronomi Tarihi Ara -

çeviriler hariç tutulursa, bunların içerisinde en

tırmaları önemlileri, Sayılı tarafından yazılan ve eski

uygarlıklardaki bilimsel çalı maların yanında Astronominin ilk uygarlıklardan günümüze geli i- astronomi çalı malarını da ele alan Mısırlılar- mini ele alan astronomi tarihi çalı maları 19. yüzyıl

da ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astro- sonlarına kadar gitmekle birlikte ülkemizde bu nomi ve Tıp (Ankara 1966), yine Sayılı tara- alandaki çalı malar henüz yenidir. fından Đngilizce yazılan ve Đslâm Dünya- 1900’den itibaren astronomi tarihi alanında tespit sı’ndaki gözlemevlerine ili kin bilgiler veren edebildiğimiz ilk eser, 1913 yılında yayımlanan The Observatory in Islam (Ankara 1960) en Sâlih Zeki’nin Âsâr-ı Bâkiye‘sidir (Ölmez Eserler,

önemli çalı malardandır. The Observatory in

2 Cilt, Đstanbul 1913). 12

Islam , Đslâm Dünyası'nda kurulmu olan gözle- açısından çok önemli olduğu halde, ancak iki cildi mevleri hakkında imdiye kadar yazılmı en yayımlanabilen ve bugün de değerinden çok ey kapsamlı eserdir. Yine Sayılı tarafından hazırla- kaybetmeyen bu muhte em eserde Müslüman bil- nan diğer bir kitap da Copernicus and His ginlerin, matematik ve astronomi alanlarındaki Monumental Work 'dur (Sayılı, Ankara 1973). mevcut birikime yapmı oldukları katkılarının bo- Eserde Copernicus'un devrim yaratan Güne yutları tartı ılmaktadır. Âsâr-ı Bâkıye’nin basılma-

Türk ve Đslâm bilim tarihi

13 mı üçüncü cildi ise astronomi tarihine ili kindir. Merkezli Evren Kuramı’na ili kin önemli ipuç-

etkileri tartı ılmaktadır. Ancak bu eser hakkında imdiye kadar çalı ma

ları

verilmekte,

Ünver’in Đstanbul Rasathanesi (Ankara 1969) yapılmamı tır. Bunun dı ında, Sâlih Zeki’nin Yeni

adlı kitap ise, 1575’te kurulan ve 1580’de Kozmoğrafya

(1915) ve Muhtasar Kozmoğrafya yıkılan Đstanbul Gözlemevi hakkında ayrıntılı (1916) adlı eserleri de astronomi tarihiyle alakalı bilgiler içermektedir. Bunlar dı ında, kendi olarak sayılabilir. tarihimizde önemli olan bazı bilim adamlarının Astronomi tarihine ili kin erken yazılardan diğerleri yazdığı eserler de çevrilmi ve yayımlanmı tır. ise, M.

emseddin’in “Müessesatı Đlmiyeden: Bunlar arasında, Takîyüddîn’in, Đslâm Dünya- Makatip ve Medaris Rasathaneler” (Sebîürre ad, Cilt

sı’nda mekanik saatlere ve saat yapımına ili kin

10, Sayı 53, Đstanbul 1913, s. 195-196) ve Mehmed bilinen ilk kuramsal eseri olan ve cep, duvar, Fatin Gökmen’in, “Takvim ve Tarihi,” (Darülfünun masa saatlerinin yanında astronomik saatlerle Fen Fakültesi Mecmuası, Cilt I, 1916, s. 164-174) gözlem saatlerini anlattığı El-Kevâkib el- adlı makaleleridir. 1920-1929 yılları arasında ise Düriyye fî Bengâmât el-Devriyye (Mekanik Saat konuya ili kin olarak tek bir makale yayımlanmı tır

Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar) (Gökmen, Mehmed Fatin, “Râsıd Takiyüddin –

adlı eserinin incelendiği On Altıncı Asırda Ke fettiği Bir Saat” Cumhuriyet Gazetesi, (I) 14

Osmanlılar’da Saat ve Takîyüddîn’in “Meka-

nik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Gaye ahinba Erginöz, “Kurulu unun 10. Yılı-

Yıldızlar” Adlı Eseri (Hazırlayan: Tekeli, An- na Yakla ırken Türk Bilim Tarihi Kurumu”, Türki-

kara 1966), Ortaçağ Đslâm Dönemi’nde astro- ye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalı maları

nomi çalı malarına ı ık tutan ve Fergânî’nin (1973-1998), Editör: Feza Günergun, Ankara 2000,

Doğu ve Batı’da el kitabı olarak kullanılmı s. 89-121.

eserinin Türkçesi olan Unat’ın, El-Fergânî’nin Asâr-ı Bâkıye , dört cilt olarak tasarlandığı ve

Astronomy (Harvard hazırlandığı halde maalesef iki cildi yayımlana-

University, Harvard 1998) ve Osmanlılarda son bilmi tir. Bu eserin basılmı olan bu iki cildi,

dönem astronomi bilgisinin düzeyinin ele alın- Remzi Demir, Yavuz Unat ve Melek Dosay Gök-

dığı Seyyid Ali Pa a, Miratü'l-Alem (Evrenin doğan tarafından yalınla tırılmı tır; Sâlih Zeki,

Aynası), Ali Ku çu'nun Fethiyye Adlı Eserinin Âsâr-ı Bâkiye (Ortaçağ Đslâm Dünyası’nda Trigo-

Çevirisi (Ankara 2001) adlı eserleri, Dizer’in nometri) , Cilt 1, Yayına Hazırlayanlar: Remzi

Takiyüddin (Ankara 1990) ve Gencan’la ortak Demir ve Yavuz Unat, Ankara 2003; Sâlih Zeki,

hazırladıkları Muhtasar fi 'Đlm el-Tencim ve Âsâr-ı Bâkiye (Ortaçağ Đslâm Dünyası’nda Hesap

Ma'rifet el-Takvim (Risale-i Si Fasıl), Nasir el- ve Cebir) , Cilt 2, Yayına Hazırlayan: Melek

Din el-Tusi, (Đstanbul 1984) adlı eserleri, Dosay Gökdoğan, Ankara 2003.

Dilgan’ın Büyük Türk Alimi Nasîrüddîn Tûsî Üçüncü cilt hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.

(Đstanbul 1956) adlı eseri, Demir’in Unat ile Celâl Saraç, Salih Zeki Bey, Hayatı ve Eserleri,

ortak hazırladığı Ahmed Cevdet Pa a, Đ stanbul 2001, s. 106-132.

Takvîmü’l-Edvâr (Takvimler) (Ankara 1996) adlı olmasıdır. Metin ne rine dayanan bu eserlerden eseri ve yine Demir’in Takiyüddîn’de Matematik

bazıları unlardır: Đstanbul Gözlemevi ve burada ve Astronomi , (Ankara 2000) adlı eseri sayılabilir.

yapılan çalı maların anlatıldığı “Alâuddin Man- Tüm bu önemli ara tırmalara kar ın, Đhsanoğlu,

sûr’un Đstanbul Rasathanesi Hakkındaki iirleri"

e en, Đzgi, Akpınar ve Fazlıoğlu tarafından hazır- (Sayılı, Belleten, Cilt 20, 1956, s. 411-484); ünlü lanan ve Osmanlı astronomları ve yazdıkları eser-

bilgin Hâzinî'nin yaptığı gözlem araçlarının ince- lerin yurtiçi ve yurtdı ında bulunan yazmaları

lendiği “Hâzinî’nin Rasat Âletleri Üzerine Risâ- hakkında geni bilgi veren Osmanlı Astronomi

lesi” (Sayılı, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Literatürü Tarihi (2 Cilt, Đstanbul 1997) hariç

Dergisi , Cilt 14, 1956, s. 15-19); Đstanbul Göz- tutulursa Türkiye'de özel olarak Osmanlı astrono-

lemevi'nde kullanılan gözlem araçlarının tasvirle- misi, Đslâm astronomisi ve Türk astronomisi gibi

rinin verildiği “Meçhul Bir Yazarın Đstanbul geni çaplı bir eser henüz yazılamamı tır.

Rasathanesinin Âletlerinin Tasvirini Veren ‘Âlât- 1900-1909 yılları arasında astronomi tarihine

ı Rasadiye li Zîc-i ehin âhiye Adlı Makalesi" ili kin olarak hiçbir eser tespit edemedik. 1910-

(Tekeli, Ara tırma, Cilt 1, 1963, s. 71-122); 1919 yılları arasında 3 kitap 2 makale, 1920-1929

Nasîrüddin el-Tûsî, Takîyüddîn ve Tycho yılları arasında da sadece 1 makale yayımlanmı -

Brahe’nin gözlem araçlarının mukayese edildiği tır. Tablo 1 ve Grafik 1’den görüldüğü üzere,

“Nasîrüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin astronomi tarihine ili kin yayınlar, 1930 yılında

Rasat Aletlerinin Mukayesesi” (Tekeli, Ankara sonra artı göstermi ve bu konudaki yayınların

Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi sayısındaki asıl artı ise, bilim tarihinin kurumsal-

Dergisi, Cilt 16, Sayı 3-4, 1958, s. 301-393); la masından sonra (1960’lardan sonra) gerçekle -

ünlü astronom Takîyüddîn'in matematik ve ast- mi tir. 1990-1999 yılında ise yayın sayısı, bir

ronomi çalı malarının ayrıntılı olarak verildiği önceki dönemin neredeyse iki katına ula mı tır.

Takiyüddîn’de Matematik ve Astronomi (De- Tablo 2 ve Grafik 2 astronomi tarihine ili kin

mir, Ankara 2000); Ahmed Cevdet Pa a'nın yazılmı olan yazıların ne kadarının kitap ne kada-

Takvîmü’l-Edvâr 'ının günümüz Türkçe'sine rının makale olduğuna ili kindir. Bu alana ili kin

aktarımı olan Takvîmü’l-Edvâr-Takvimler 423 eserin 50’si kitap, 373’ü makaledir. Toplam

(Demir ve Unat, Ankara 1996); Ali Ku çu'nun yayının % 16'sı, Ankara Üniversitesi, Dil ve Ta-

el-Muhammediyye , el-Fethiyye ve Risâle fî Hall rih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi Anabilim

E kâl el-Mu‘addil li’l-Mesîr adlı eserlerinin Dalı'nda yapılan çalı malardır. Bu çalı maların %

incelendiği “Ali Ku çu ve el-Muhammediyye, el- 34'ü Sayılı'ya (toplam yayının % 6'sı), % 27'si

Fethiyye ve Risâle fî Hall E kâl el-Mu‘addil li’l- Tekeli'ye (toplam yayının % 6'sı), % 26'sı Unat'a

Mesîr Adlı Eserlerinin Türk Bilim Tarihindeki (toplam yayının % 3,5'i), % 12'si Demir'e (toplam

Yeri” (Demir ve Unat, Dü ünen Siyaset, Sayı 16, yayının % 2'si) ve % 1'i Kâhya'ya (toplam yayının

Ankara 2002, s. 231-255); ünlü astronom % 0,2'si) aittir. Bunlar dı ında en çok yayın yapan-

Fergânî'nin Ortaçağ döneminde Batı'da ve Do- lara gelince, toplam yayının % 7'si Dizer'e, % 4'ü

ğ u'da el kitabı olarak kullanılan astronomi eseri- Bir'e, % 3'ü Bir ve Kayral'a, % 2'si Süheyl Ünver'e

nin Türkçe'ye çevirisi olan El-Fergânî, The ve % 1'i Fatin Gökmen'e aittir.

Elements of Astronomy (Unat, Harvard 1998); Astronomi tarihine ili kin yayınların ne kadarının

Seyyid Ali Pa a'nın Miratü'l-Alem adlı eserinin metne dayalı oldukları ve hangi dilde yazıldıkları-

günümüz Türkçe'sine aktarımı olan Miratü'l- na ili kin bilgiler ise Tablo 3, Grafik 3 ve Tablo 4,

Alem (Evrenin Aynası) (Unat, Ankara 2001) ve Grafik 4’de verilmi tir. Toplam 423 yayının %

ilk defa hazırlanan ve eskiden kullanılan astro- 24’ü Eski Türkçe ve Arapça ba ta olmak üzere

nomi terimlerinin günümüz kar ılıklarının klâsik dillerden biriyle yazılmı olan bilimsel me-

verildiği ve tanımlandığı “Eski Astronomi Me- tinlere dayalı olarak hazırlanmı tır. Yine toplam

tinlerinde Kar ıla ılan Astronomi Terimlerine 423 yayının % 12 gibi dü ük bir miktarının Đngiliz-

Đ li kin Bir Sözlük Denemesi” (Unat, Ankara

ce yazıldığını görmekteyiz. Türkiye’de bu alanda Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Ara tırma ve Uygu- gerçekle tirilen bilimsel çalı maların sonuçlarını,

lama Merkezi Dergisi, OTAM, Sayı 11, Ankara tüm Dünya’da daha iyi bir biçimde duyurabilmek

2001, s. 633-696) sayılabilir. ve ülkemizdeki bilim tarihi etkinliğini ulusal dü-

1900-2004 yılları arasında yayımlanmı astro- zeyden uluslararası düzeye çıkarabilmek için, ya-

nomi tarihine ili kin eserlerin % 28,9’u astro- bancı dillerden biriyle ve özellikle de Đngilizce ile

nomi bilginleri, % 13,6 zaman hesapları, % yayın yapma çalı malarına daha fazla ağırlık ver-

12,2’si gözlem araçları, % 7,6’sı gözlemevleri, menin gerekli olduğu açıktır.

% 4,3’ü kozmoloji, % 2,3’ü astroloji, % 1,5’i Astronomi tarihi literatürü incelendiğinde dikkati

muvakkithaneler, % 1,5’i kataloglar, % 0,9’u çeken bir ba ka nokta ise, toplam 101 adet metin

astronomik terimler ve % 27,2’si ise genel ne rine dayalı çalı manın % 56,4'ünün Ankara

konulara ili kindir (Tablo 5, Grafik 5). Genel Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim

konular bir tarafa bırakılacak olursa, en fazla Tarihi Anabilim Dalı öğretim üyelerince yapılmı

yayınlar astronomlar, zaman hesapları ve göz- yayınlar astronomlar, zaman hesapları ve göz-

Yayınların Yılları

lı Öncesi Türk, % 13,3’ü Đslâm, % 7,2’si Cumhu- riyet, % 3,6’sı Eski Çağ, % 2,4’ü Antik Çağ dö-

Kitap

Makale TOPLAM

nemlerine aittir (Tablo 6, Grafik 6). Öyleyse bu

Yıllar

konudaki çalı malarının % 48,7’si Türklere ili -

Adet

Yüzde

Adet

Yüzde Adet Yüzde

kindir ki bu oldukça yüksek bir değerdir. Türk

10-19

astronomi tarihi çalı malarının genel bilim tarihi

1 çalı maları arasındaki yerini belirleyebilmek için 0,5

20-29

Batı astronomi çalı malarını da yaygınla tırmak

30-39

gerektiği açıktır. Bu alandaki çalı malar da % 17,7

17 gibi iyi bir değerdedir. Buna kar ın, Cumhuriyet 4

40-49

Dönemi astronomi çalı maları bu değerler arasıda

50-59

% 7,2 gibi dü ük bir değere sahiptir. Bunun en

40 büyük nedeni Cumhuriyet’imizin 80 yıllık geçmi i 9,6

60-69

olması ve bu dönem içerisinde bilimsel olayların

70-79

henüz tamamlanmaması ve bilim tarihçilerinin

11 22 66 18 77 ilgisi dahiline henüz girememesidir. 18,4

80-89

Astronomi tarihine ili kin tüm yayınların % 54,3’ü

popüler dergiler dı ında ulusal ve uluslararası tebliğ dergileri, Ankara Üniversitesi - Dil ve Tarih-

00-04

Coğrafya Fakültesi Dergisi, Belleten, Bilim ve Felse-

Tablo 1

fe Metinleri, DTCF Ara tırma Dergisi,

Erdem,

Osmanlı, Osmanlı Bilimi Ara tırmaları, OTAM ve Türkler gibi bilimsel dergilerde yayınlanmı tır ve

Grafik 1

astronomi tarihi alanına katkı sağlamı yayınlardır

Yayınların Yıllara Göre Dağılım

(Tablo 7, Grafik 7). Bunların % 20,3’ü kitap, %

Grafiği

79,7’si makaledir. Astronomi tarihine katkı sağ-

lamı bu tür yayınların % 33’ü Ankara Üniversite-

ıs 150

si, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Bilim Tarihi 200 ay

Anabilim Dalı çalı anlarınca yapılmı tır.

ın

ay

4. Sonuç Y

9 9 9 9 9 9 9 9 9 -1 91 -1 92 Tüm bu belirlemelerin ı ığı altında, 93 -1 -1 94 -1 95 -1 96 -1 97 -1 98 -1 99 10 20 30 40 50 60 70 80 90

1. Türkiye’de astronomi tarihi çalı malarının bilim

tarihi çalı maları içerisinde önemli bir yer tuttuğu-

Yayın Yılı

nu anla ılmaktadır.

Makale TOPLAM Osmanlı, % 16,9’u Osmanlı Öncesi Türk, % 7,2’si

2. Astronomi Tarihi ara tırmalarının % 24,6’sı

Kitap

Cumhuriyet Dönemi’ne ili kindir. Yani tüm ara - tırmaların % 48,7’si Türk astronomi tarihine ili - kindir. Kendi tarihimizi öğrenmek açısından bu

oldukça önemli bir değerdir.

3. Ne var ki, Cumhuriyet Dönemi tüm ara tırma

içerisinde % 7,2’dir. Yine de bu bir eksiklik olarak görülmemelidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 80 yıllık

Yayın Sayısı

bir geçmi i vardır ve daha yeni yeni bilim tarihi ara tırmalarının konusu haline gelmeye ba lamı tır.

Kitap

Makale TOPLAM

4. Astronomi tarihine ili kin tüm yayınların sadece % 12’si Đngilizce yazılmı tır. Bu dü ük rakamın

Yüzde yükseltilmesi gereklidir. Zira Türkiye’de yapılan

Adet

Yüzde

Adet

88 423 astronomi tarihi çalı malarının sonuçlarının tüm

Tablo 2

dünyaya duyurulması ve bu etkinliğin ulusal dü- zeyden uluslar arası düzeye ta ınması gereklidir.

Çeviri

Grafik 2 Yayın Sayısı

Yayınların Konuları

Kitap

Makale TOPLAM 50 50

Konular

Yüzde Adet Yüzde Kitap

0 Adet

Yüzde

Hesapları Gözlem Araçları

Gözlemevleri

Genel Konular

Metin Đncelemesine Dayalı Çalı malar

Adet Yüzde

Adet

Yüzde

Adet

Yüzde Metne Grafik 4 7 14 94 25 101 24

Yayınların Dillere Göre Dağılımı

Dayalı Çalı malar

Metne 355 43 86 279 75 322 76 321 Dayalı

Çalı malar

Fransızca

Türkçe (Telif) Türkçe (Çeviri)

Metin Đncelemesine Dayalı Çalı maların Dağılımı

Yayınların Konulara Göre Dağılımı

Metne Dayalı

Metne Dayalı Olmayan

Yayınların Dilleri

Gö Kitap Makale TOPLAM Za m Gö

Diller Adet

Yüzde

Adet

Yüzde

Adet

Yüzde

Yabancı Dilde

Fransızca -

Yayınların Dönemleri

Makale TOPLAM

Türkçe

Dönemler

Adet Yüzde

Adet

Yüzde

Adet

Yüzde

Grafik 6 Yayınların Dönemlere Göre Dağılımı

Türkiye’de Astronomi Tarihi Alanına Katkıda Bulunan Kitaplar ve

Bilimsel Dergilerdeki Yayınlar 103

Kitap Makale

Toplam

20 4 4 8 4 2 13 15 1 8 9 Adet 12 Yüzde Adet Yüzde Adet 39 0 20,3 153 79,7 192

Tablo 7 Ça

Osmanlı Dönemi

Kitap Makale TOPLAM

Batı

Osmanlı Öncesi

Türk Astronomi Tarihi Alanında Katkısı Bulunan Yayınların Dağılımı Dönemi

Đ slâm

Dönemi

Cumhuriyet Dönemi

Eski Çağ Toplam Dönemi

Toplam Yayın Sayısı Alana Katkısı Olan Yayın Sayısı

Antik Çağ Dönemi

Diğerleri

Tablo 6

Gökdoğan Sempozyumu, 7 Ekim 1993, Đs-

Kaynaklar

tanbul 1994. Erzurumlu Đbrahim Hakkı, Mârifetnâme, Đstan-

A. Kitaplar ve Makaleler

bul 1330/1912.

Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde Đlim, Đstanbul Eski Harfli Türkçe Basma Eserler Bibliyograf- yası (Arap, Ermeni ve Yunan Harfleriyle)

1982. Ege Üniversitesi Fen Fakül-

1584-1986, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Astronomi Magazin, Kütüphane Ba kanlığı Yayınları, Pusula tesi Yayınları, 1992-2004. Yayıncılık ve Đleti im Ltd., Ankara 2001. Bilim Tarihi, Đ stanbul 1991-1994; Bilim ve Felsefe Günergun, Feza (Editör), Osmanlı Bilimi Ara - Metinleri, Ankara 1992 (iki sayı).

TÜBĐTAK Yayınları, 1973-2004. tırmaları, Đ stanbul 1995-2002. Bilim ve Teknik, Günergun, Feza (Editör), Türkiye’de Bilim, Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası

T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kü- Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalı maları (1923-1999), (1973-1998) , Ankara 2000. tüphane Ba kanlığı Yayınları, Pusula Yayıncı-

lık ve Đleti im Ltd., Ankara 2001. Hoca Đshak Efendi, Mecmûa-i Ulûm-i Riyaziye,

Đ stanbul 1261.

Demircan, Osman, "Türkiye Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Astronomi Çalı maları", Türkiye

Đ hsanoğlu, Ekmeleddin, Büyük Cihad’dan Frenk Fodulluğuna , Đstanbul 1996.

Cumhuriyeti’nin 75. Yılında Bilim “Bilanço

Đ hsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan e en, Cevat 1923-1988” Ukusal Toplantısı, Đ zgi, Cemil Akpınar, Đhsan Fazlıoğlu, Os- Cilt, Ankara 1999, s.145-157.

II. Kitap, I.

Demircan, Osman, "Türkiye'de Astronomi Çalı ma-

Astronomi Literatürü Tarihi ları", Cumhuriyetin 70. Yılında Türkiye'de Bi-

manlı

(OALT), 2 Cilt, Đstanbul 1997. lim, II, Bilim ve Teknik, Ankara 1993, s.100-

Đ hsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan e en, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, A. Hamdi

107. Dizer, Muammer ve Atila Özgüç, Türkiye’de Ast-

Furat, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi (OCLT), 2 Cilt, Đstanbul 2000.

ronomi Çalı maları, 1923-1982, Đ stanbul 1983.

Đ stanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi 1989-1996.

Dizer, Muammer, “Osmanlıda Rasathaneler,” Fa-

ve Fizik Dergisi, Đ stanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası,

tih’ten Günümüze Astronomi , Prof. Dr. Nüzhet

1935-1981.

Unat vd.: Cumhuriyet Dönemi Astronomisi

Kâhya, Esin, "Cumhuriyetin Yetmi be inci Yılında http://194.27.28.21/asart Bilimin Getirdikleri", Felsefe Dünyası, Sayı:

http://alpha.sci.ege.edu.tr