Perspektif Kelembagaan dalam Pengelolaam Daerah Aliran Sungai Citanduy (Studi Desentralisasi Pengelolaan dan Sistem Tata Pemerintahan Sumberdaya Alam

Proje c t Working Pa pe r Se rie s No. 04

Pe rspe k t i f K e l e m b a g a a n d a i a m
P e n g e l o l a a n D a e r a h Al i r a n S u n g a i C i t a n d u y
( St udi De se nt ra l i sa si P e n g e l o l a a n d a n Si st e m Ta t a Pe m e r i n t a h a n S u m b e r d a ya Al a m )

P r e d i o n To n n y
De se mb e r, 2004

rmmw

I S B N : 979-8637-15-1

Proje c t Working Pa pe r Se rie s No. 04

Pe rspe k t i f K e l e m b a g a a n d a l a m
P e n g e l o l a a n D a e r a h Al i r a n S u n g a i C i t a n d u y
( St udi De se nt ra l i sa si P e n g e l o l a a n d a n Si st e m Ta t a Pe m e ri nt a ha n S u m b e r d a ya Al a m)

P r e d i o n To n n y
De se mb e r, 2004


Pu sa t St udi Pe m b a n gu n a n - I nst lt ut Pe rt a ni a n B ogor
Bekerjasama dengan

P a r t n e r s h i p f or G o ve r n a n c e R e f o r m i n I n d on e si a - U N D P

Perspektif Kelembagaan dalam Pengelolaan
D aerah A liran Sungai Citanduy

( S t u d i De se nt ra lisa si Pe nge l ol a a n da n Si st e m Ta t a - P e m e r i n t a h a n S u m b e r d a ya A l a m )

PEN ULIS:

Fredian Tonny

Cetakan Pertama
D esem ber 2004

Diterbitkan


oleh:

Pusat Stu d i P e m b a n g u n a n - Institut Pertanian Bo g o r
Bekerjasam a d e n g a n
Partnership Fo r Go vernance Re f o rm i n Ind o nesia Bo g o r, 2004

Hak cipta dilindungi oleh undang-undang
Diperbolehkan mengutip dengan menyebutkan sumber

U N D P

Perspektif K elemb agaan dal am Pengelolaan D aerah A l i ran Sungai Q tan d u y
(Studi D esentralisasi Pengelolaan dan Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A lam)

K A T A P E N G A N T A R

D a r i Pe rsp e ktif K e l e m b a g a a n , terd ap at h u b u n g a n k a u s a l (seb ab -akib at) an tara f e n o m e n a
p e ru b ah an " s u m b e rd ay a a l a m & l i n g k u n g a n " d a n "sistem-so sial" n y a. D a l a m kasus
p e n g e l o l a a nzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCBA
common pool resources (CPR) d a e r a h a l i r a n s u n g a i ( D A S ) C i t a n d u y , t e r d a p a t

ind ikasi p eru b ahan ( p e nu ru nan) kuantitas d a n kualitas su m b e rd ay a a l a m y an g
d i p e rk i rak an b e i h u b u n g a n d e n g a n p e ru b ah an - p e ru b ah an so sial p ad a aras r u m ah tan g g a,
k e l o m p o k d a n o rg anisasi so sial, kelem b ag aan, k o m u n i t a s , d a n m as y arak at sebag ai s u atu
s i s te m so sial. .Si ste m so sial y a n g s e d a n g m e n g a l a m i p e r u b a h a n te rse b u t d i p a n d a n g
sebag i s u a tu " k e l e m b a g a a n " .
Sal ah s atu t o l o k u k u r k e b e r h a s i l a n p e n g e l o l aan d a e r a h a l i r a n s u n g a i ( D A S ) a d a l a h d ap at
d ic ap ainy a p e m b a n g u n a n s o s i al - e k o n o m i d e n g a n m e m p e r t a h a n k a n k e p e n ti n g a n so sial
k e m a s y a r a k a t a n serta d e n g a n tetap d ap at d i p e r t a h a n k a n n y a f u n g s i l i n g k i m g a n h i d u p
m e l a u i s u a t u k e l e m b a g a a n y a n g b e r k e l a n j u t a n (institutional sustainability).
Penataan
kelembagaan pengelo laan D A S d eng an d e m i k i an d iharap kan d ap at m ening katkan
kap asitas
d a n p ro d uktiv itas masyarakat
sebag ai
p elaku ny a, sehingga
d apat
m eng end alikan p eru b ahan su m b erd ay a al am d an l i n g k u n g an fisik D A S y an g cend erung
semakin m e n u r u n kualitasnya.
paper i n i , y a n g m e r u p a k a n s a l a h s a t u h a s i l s e m e n t a r a d a r i K a j i a n S i s t e m
Ke l e m b ag aan d a l a m St u d i Desentralisasi Pe ng e lo laan d a n Si s te m T ata- Pe m e ri n tah an

Su m b e rd ay a A l a m D a e r a h A l i r a n Si m g a i C i ta n d u y , m e m f o k u s k a n ke p ad a telaah "ap a
fakto r-fakto r y a n g m e n e n t u k a n d a n m e m p e n g a r u h i keb erlanju tan
kelembagaan
k o m u n i t a s l o k a l d a n b a g a i m a n a t i p o l o g i k e l e m b a g a a n k o m u n i t a s l o k a l te rse b u t ?". H a s i l
telaah k e l e m b ag aan terseb ut m e n ja d i d asar b ag i b a g a i m a n a strateg i m e n g e m b a n g k a n
ke le m b ag aan k o m u n i t a s l o k a l d iD A S C i t a n d u y d a l a m k e ran g k a kaji- tin d ak sistem
k e l e m b a g a a n tersebut.
W orking

D i sisi lain, k aji an s i s te m k e l e m b a g a a n i n i d a n re l e v an s i n y a d e n g a n asp e k k aji an y a n g
lain, d ap at d i g u n a k a n se b ag ai " b e n a n g m e r a h " u n t u k m e n je l a s k a n b a g a i m a n a strateg i
d esentralisasi p e n g e l o l a a n d a n s i s te m ta ta - p e m e r i n ta h a n s u m b e r d a y a a l a m D A S
a t a n d u y y a n g m e r u j u k k e p a d a p r i n s i p - p r i n s i p k e b e r l a n j u t a n (sustainability), p a r t i s i p a s i
(participation), k e m i t r a a n (partnership), d a n d e s e n t r a l i s a s i (decentralization).
Akhimya,
d i h a r a p k a n d a p a t d i r u m u s k a n s u a t u s i s t e m p e n g e l o l a a n D A S C i t a n d u y secara
p artisip atif, b e r s a m a m a s y a r a k a t d a n stake ho ld e r l a i n n y a .

Penulis,


Fredian Tonny

ii

Perspekt if Ke l e m ba ga a n d a l a m Pe nge l ol a a n Da e ra h Al i ra n Su n ga i Ci t a nduy
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am)

D A FT A R ISI

Halaman

Kata Peng antar
Daftarlsi
D a f tar T a b e l
Daftar G am b ar
I.

PEN D A H U L U A N

1


1.1.

Latar Be lakan g

1

1.2.
1.3.

Perumusan Masalah
T u ju a n Stu d i

2
3

II.

KERA N G KA KON SEPTUA L PEN D EKA TA N STUDI


III.

M ETO D E STUDI
3. 1. Strate g i S t u d i
. 3.2.
3.3.
3.4.

IV.

V.

V L

VII.

"
" i
i v
v


4
12
12

Pem ilihan Lo kasi d a nSam p el

14

M e to d e P e n g u m p u l a n Data
M e to d e Peng o lahan d a n A nalisis D ata

15
15

K E B E R L A N JU T A N K E L E M B A G A A N K O M U N I T A S L O K A L

17

4.1.

4.2.
4.3.

Fakto r- Fakto r Pe n e n tu Keb erlanju tan K e l e m b a g a a n
Tin g kat Keberlanjutan Ke le m b ag aan
Fakto r- Fakto r y a n g M e m p e n g a r u h i Keb erlanju tan K e l e m b a g a a n

17
18
19

4.4.

Ikhtisar

20

A NA LISIS TIPO LO GI D A N FOLA H U BU N G A N K EL EM BA G A A N
KO M U N ITA S LO KA L


21

5.1.
5.2.
5.3.
5.3.

21
22
24
26

Kerangka Ko nsep tual Tip o lo gi Kelembag aan
Tipologi Kelembagaan
Po la H u b u n g a n Kelem b ag aan
Ikhtisar

FOLA D A N D I N A M I K A FERKEM BA N G A N K EL EM BA G A A N
KO M U N ITA S LO K A L
6.1. K e h a d i r a n K e l e m b a g a a n K o m u n i t a s L o k a l


28
28

6.2.

Peru b ahan Fu ng si d a nStru ktu r

29

6.3.

Dinamika Kelembagaan

31

6.4.

A n a l i s i s Social Capital t e r h a d a p D i n a m i k a K e l e m b a g a a n K o m u n i t a s
Lokal

36

6. 5.

Ikhtisar

38

KESIM PULA N

D A FTA R

PUSTA KA

40
42

Pe rspe k t i f Ke l e m b a ga a n d a l a m Pe n ge l ol a a n D a e r a h Al i ra n S u n g a i Ci t a n d u y
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am )

D A FT A R G A M B A R

Nomor

1.

2.

3.

Teks

Halaman

Pend ekatan Ko nsep tual
A sp ek Kelembagaan d a n Pengembangan
K e l e m b a g a a n L o k a l d a l a m D esentralisasi Pe n g e l o l aan d a n Si s t e m TataP e m e r i n t a h a n S u m b e r d a y a A l a m : Common Pool Resources D a e r a h A l i r a n
Su ng ai C i ta n d u y

9

Keseim b ang an D i n a m i s d a nH u b u n g a n Dialektis antara C o m m t i n i t y
Bas e d D e v e l o p m e n t d a n R e g i o n a l D e v e l o p m e n t d a l a m D e se n tral i sasi
Pengelo laan
d a n Siste m Tata- Pe m e ri n tah an Su m b e r d a y a
Alam:
C o m m o n P o o l Reso urces D ae rah A l i r a n Stm g ai C i t a n d u y

10

Kerangka
dalam

Meto d o lo gis

Desentralisasi

d a n Rancangan
Pengelo laan

Kajian A sp ek

d a n Sistem

Kelembagaan

Tata-Pemerintahan

Su m b e rd ay a A l a m D ae rah A l i r an Su ng ai C i t a n d u y

13

4.

Tip o lo giKelembagaan Ko munitas Lo kal

22

5.

Tip o lo gi Kelembagaan Ko m unitas Lo kal m e n u ru t W i l a y a h d a n Tip o lo gi
d i D A SC i t a n d u y

6.

Tipo lo gi Kelembagaan

23
Ko munitas Lo kal m enu ru t Tipe

d a n T i p o l o g i d i D A SQ t a n d u y

Kelembagaan
24

Perspektif K elembagaan dalam Pengelolaan D aerah A l i ran S ungai Citanduy
{Studi D esentralisasi Pengelolaan dan Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A lam)

D A F T A R T A BEL

Nomor

1.

Teks

Halaman

P e r u b a h a n P e n g u n a a n L a h a n (Land-use) d i D a e r a h A l i r a n S u n g a i

( D A S)

C i t a n d u y T a h u n 1991-2001
2.

3

Ju m l a h R u m a h t a n g g a d a n D e s a S a m p e l m e n u r u t W i l a y a h G e o - E k o l o g i s
d a n So si al E k o n o m i m e n u r u t W i l a y a h d i D A S C i t a n d u y

3.

Coefisien

Variance

Lima

Variabel

Penentu

15
Keberlanjutan
18

Kelembagaan Ko m u nitas Lo kal d i D A S Citand uy
4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Sko r

Keberlanjutan

Kelembagaan

menurut

Wilayah

d a n Tipe

Kelembagaan d i D A S Citand uy

19

Ko ef isien Ko re lasi antara V ariab el-V ariab el In d e p e n d e n d a n V ariab elVariabel D ep end en

20

Ju m l a h d a n P e r s e n t a s e R e s p c n d e n y a n g M e n i l a i K e l e m b a g a a n m e n u r u t
W ilay ah d an Tip o lo gi d i D A S Citand uy

23

Ju m l a h d a n P e r s e n t a s e R e s p o n d e n y a n g M e n i l a i K e l e m b a g a a n m e n u r u t
Tipe Kelembagaan d an Tipo lo gi d i D A S Citand uy

24

M a tr i k s Stu d i Kasu s terhad ap Ke le m b ag aan P r o d u k s i d i T i g a W i l a y a h
D A S Citand uy

33

M a tr i k s Stu d i Kasu s terhad ap Kelem b ag aan Ko nserv asi d i W i l a y a h D A S
Citand uy

3^

M a tr i k s Stu d i Kasu s terhad ap Kelem b ag aan Ko p erasi d i W i l a y a h D A S
Citand uy

35

M a t r i k s P o l a P e r k e m b a n g a n T i g a Je n i s K e l e m b a g a a n d i D A S C i t a n d u y

37

BA B I
P EN D A H U L U A N

Kriteria u m u m y a n g d i g u n a k a n sebag ai to lo k u k u r ke b e rh asilan p e n g e l o l aan

d aerah

aliran sung ai ( D A S) ad alah d ap at d icap ainya p e m b a n g u n a n so sial- eko no m i

dengan

mempertahankan

kep entingan

so sial

kemasyarakatan

serta

dengan

tetap

d apat

d ip ertahankanny a f u n g si l i n g k u n g an hid u p . Penataan kelem b ag aan p eng elo laan D A S
dengan

demikian

diharapkan

d ap at

meningkatkan

kap asitas

d a n

m asy arak at sebag ai p e l a k u n y a , sehing g a d ap at m e n g e n d a l i k a n p e r u b a h a n

p ro d uktiv itas
sumberdaya

al am d an l i n g k u n g anfisik D A S y an g cend erung se m akin m e n u n m kualitasny a.

1. 1. L a t a r B e l a k a n g
Pengelo laan

D A S C i t a n d u y ad alah p engelo laan su m b e rd ay a

alam dan

sumberdaya

b u a t a n y a n g a d ad i d a l a m D A S terseb u t secara r a s i o n a l d e n g a n

tujuan

k e u n t u n g a n m a k s i m u m d a l a m w a k t u y a n g t i d a k terbatas d e n g a n

risiko kerusakan

sumberd aya d an ling ku ng an sem inim al m u n g kin .

mencapai

D a l a m k o n te k s y a n g le b ih luas,

p e n g e lo laan D A S C i t a n d u y d ap at d i p a n d a n g sebag ai s u a t u s i s te m s u m b e r d a y a , s atu an
p e n g e m b a n g a n so sial e k o n o m i d a n s atu an p e n g a t u r a n tata r u a n g w i l a y a h .
DAS

Citand uy

d ijalankan

berd asarkan

yang mengand ung makna

sustainability)

k o n s e r v a s i s u m b e r d a y a (sustainability

prinsip

ko nservasi

Pengelo laan

s u m b e r d a y azyxwvutsrqponmlkjihgfedcb
(resources

keterp ad uan antara p rinsip p ro d u ktifitas d a n

= productivity

+ conservation

of resources)

dalam

mencap ai tujuan-tujuan p engelo laan D A S.
Tujuan-tujuan

pengelo laan

DA S

terseb ut

melip uti:

(1) terjam inny a

penggunaan

s u m b e r d a y a a l a m y a n g l e s t a r i ; (2) t e r c a p a i n y a k e s e i m b a n g a n e k o l o g i s l i n g k u n g a n s e b a g a i
s i s t e m p e n y a n g g a k e h i d u p a n ; (3) t e r j a m i n n y a k u a n t i t a s d a n k u a l i t a s a i r s e p a n j a n g t a h u n ;
(4) m e n g e n d a l i k a n a l i r a n p e r m u k a a n d a n b a n j i r ; d a n (5) m e n g e n d a l i k a n e r o s i t a n a h d a n
p ro ses d eg rad asi l a h a n l ai n n y a.

P r i n s i p k e b e r l a n j u t a n (sustainability)

m enjad i acuan

d a l a m m e ng e lo la D A S , y a k n i f u n g si eko lo gis, e k o n o m i , d a n so sial-bud ay a d ari berbagai
s u m b e r d a y a d a l a m D A S C i t a n d u y d ap at te r ja m i n secara b e r i m b a n g .
Be rd asarkan te laah te rh ad ap D A S C i ta n d u y , k h u s u s n y a ti n ja u a n m e n g e n a i karakteristiksu m b erd ay a alam ny a, d ap at d iid entifikasi b ah w a keru sakan su m b e rd ay a a l a m d i D A S
C i t a n d u y d i s e b a b k a n a n t a r a l a i n : (1) Be r b a g a i k e g i a t a n p e m b a n g u n a n y a n g l e b i h m e n i t i k b e r a t k a n p a d a p r o d u k s i k o m o d i t i ; (2) L e m a h n y a k e l e m b a g a a n , d a l a m a r t i a t u r a n m a i n
m a u p u n o r g a n i s a s i ) y a n g t u j u a n n y a m e n c e g a h r u s a k n y a s u m b e r d a y a ; d a n (3) L e m a h n y a
kelembagaan

yang

tugasnya

meiaksanakan

penyelesaian

konflik

d a n p enataan

p eng u asaan, p e m i l i k a nserta p e m a n f a a ta n s u m b e r- s u m b e r ag raria.
Be rsu m b e r d ari l e m a h n y a L e r j a s a m a antar sekto r d a n / a t a u an tar d ae rah , b a i k d i ti n g k at
kabup aten,

provinsi, m a u p u n

antar

pro vinsi, m u n c u l

sejumlah

masalah

dalam

p e n g e l o l aan s u m b e r d a y a a l a m d i D A S C i ta n d u y . D a m p a k d ar i p e r m a s a l a h a n tersebut
d i r a s a k a n p u l a s a m p a i d i t i n g k a t k o m u n i t a s d a n g ejala d e m i k i a n h a m p i r t e r j a d i d i s e m u a
w ilayah D A S Citand uy.

Perspektif K elembagaan dal am Pengelolaan D aerah A l i ran Sungai Citanduy
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am)

Pe rm asalah an y a n g m e n y a n g k u t l e m a h n y a ke le m b ag aan d a n kerjasam a antar-sekto r d a n
antar-d aerah, y a n g m e n y e b a b k a n

tid ak terkend aliny a keru sakan su m b erd ay a a l a m d an

l i n g k u n g a n d i D A S C i t a n d u y , tid ak a k a n d ap at d iatasi akar m asal al i n y a ap abila tid ak
d i u p a y a k a n su atu " p e n d e k a ta n " b a r u d ari Persp ektif

d i w i l a y a h D A S C i ta n d u y y a n g m as i l i bero rientasi

Perkembangan p em b ang im an
pertumbuhan

ekonomi

Kelembagaan.

d a n p eningkatan

kesemp atan

kerja

akan

senantiasa

m eng eksp lo itasi s u m b e rd ay a a l a m sebag ai f akto r p r o d u k s i y a n g d i p e rl u k an .

O rientasi

e k o n o m i p ad a s u m b e r d a y a a l a m tersebut, d a l a m k o n d i s i l e m a h n y a k e l e m b a g a a n
y ang m eng atum y a, akan mengabaikan fungsi sumberdaya
kehidupan.

O le h karena

p emanfaatan sum berd ay a

itu , d ip erlukan kelembagaan

pad a

publik

a l a m sebag ai d ay a d u k u n g
yang

d apat

mengendalikan

alam d an d alam w aktu yang sama m a m p u

mempertahakan

f u n g s i s u m b e r d a y a a l a m y a n g m e m p r o d u k s i b a r a n g d a n jasa.
A ktifitas p e m b an g u n an

sekto ral d iD A S C i t a n d u y s a m p a i sejauh i n i a k a n

b e r t u m p u p ad a p e m a n f a a ta n s u m b e r d a y a al am . Se m e n tara i t u , p elestarian
a l a m tersebut san g at b e r g a n t u n g k e p ad a

d aya d u ku n g n y a.

senantiasa
sumberdaya

O l e h karena itu , bentuk

pengo rganisasian p em anf aatan su m b erd ay a al am d i D A S C i tan d u y p e rlu m e m p e rh ati k an
p elestarian s u m b e r d a y a a l a m tersebut
Dengan

d emikian, p ertanyaan

mengembangkan

hubxmgan

p o k o k kajian stu d i i n i

kelembagaan

dan

ad alah

kelembagaan

"bagaimana

lokal

strateg i

p e n g e l o l a a nzyxwvutsrqponmlkjih
CPR

d a l a m r a n g k a d esentralisasi p e n g e l o l aan d a n s i s te m tata p a m o n g s u m b e r d a y a a l a m d i
D A S Citanduy?"

1.2. Perumusan M asalah
D A S C i ta n d u y m e r u p a k a n salah satu " D A S Prio ritas" d i Ind o nesia.

A rtinya, D A S i n i

s e d a n g m e n g a l a m i p e n u r u n a n k u a n t i t a s d a n k u a l i ta s s u m b e r d a y a a l a m serta
atau kerusakan lin g kim g an .

d egrad asi

P e r m a s a l a h a n s u m b e r d a y a a l a m d a n l i n g k i m g a n tersebut

d i p an d an g sebag ai p e rm asalah an

y a n g bersifat m u l t i - d i m e n s i o n a l .

O l e h karena i tu ,

m e n u r u t p an d an g an p e m e r i n t a h ( p u s a t) / D A S C i t a n d u y ; ^ ^ r l u ' m e n d a p a l k a n p erhatian'""'^'
yang

serius

dengan

meiaksanakan

program-program

p rio ritas

dalam

pengelo laan

sumberdaya alam d an ling kung anny a.
Salah satu f ak to r p e n y e b a b p e n u r u n a n k u an ti tas d a n k u al i tas s u m b e r d a y a
l i n g k u n g an d i D A S C i t a n d u y ad alah sistem p eng elo laan
d i m a n a sejak ta h a p p e r e n c a n a a n ,

inisiasi keg iatan h i n g g a i m p l e m e n ta s i d a n

program

secara

seluruhnya

dilakukan

fop-down.

alam

dan

D A S y a n g s an g at sentralistis,
Pad a

masa

ev aluasi

i tu , pad a.

m a s a . .,

P e m e r i n t a h a n O r d e Ba r u ( s e b e l u m 1998), p e m e r i n t a h m e m i l i k i p o sisi san g at m e n e n ti i l ta n
d alam m eng arahkan jalanny a suatu p ro g ram atau kegiatan d i D A S C i tan d u y
m e m p e r d u l i k a n asp irasi l o k a l y a n g

tanp a

berkembang.

Se n trah sasi p e n g e l o l a a n s u m b e r d a y a a l a m p a d a m a s a i t u , t e r m a s u k d i , D A S C i t a n d u y ,
m e n j a d i c i r i u t a m a p r o s e s p e n g e l o l a a n s u m b e r d a y a a l a m b e r s a m a (common pool resources CPR).

Pengelo laan

D A S s e b a g a i CPR s a n g a t b i a s p a d a p e n d e k a t a n v ^ i l a y a h d a n s u l i t

d i te m u k a n p e m b e n aran b a h w a p eng elo laan D A S telah m e n g a k o m o d a s i k a n

kep enting an-

k e p e n t i n g a n d a l a m s u a t u cluster ekosistem lintas wilayah ( P r o p o s a l P S P I P B , 2 0 0 4 ) .

1

-

Perspektif K elembagaan dalajn Pengelolaan D aerah A l i ran Sungai C t a n d u f
-



(SlutJil^ sentralisasiPengdolaan dan Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l ^

M e s k i p u n d e m i k i a n , k e t i k a d i i m p l e m e n t a s i k a i m y a d esentralisasi d a n o t o n o m i d ae rah
(merujuk

pad a

Undang-Undang

N o m o r 2 2 T a h u n 1999)

dimana

ko munitas

lokal

m e n d a p a t k a n p o sisi y a n g l e b i h k u a t d a l a m p ro ses-p ro ses p e r u m u s a n d a n p e n g am b i l an
kep utusan

d i DA S

Citand uy,

terjad i

dalam

ap abila

tid ak

pengelo laan

yang

sentralistis.

Pend ekatan

cenderung m e m p e rtah an kan "ego isme-regio nar
CPR

d iko ntro l

dengan

baik

akan

d apat

p e n g e l o l a a nzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCB
CPR y a n g s a m a b u r u k n y a s e b a g a i m a n a y a n g

m e n i m b u l k an kegagaglan

yang

terko tak-ko tak

dan

a k a n m e n e k a n efektiv itas p eng elo laan

p a d a t i n g k a t t e r e n d a h . O l e h k a r e n a setiap p e m e r i n t a h k a b u p a t e n y a n g b a g i a n d a r i

w ilayahnya

termasuk

k e d alam D A S Citand uy

k a w a s a n m e r e k a m e n u r u t sclera m as i n g - m as i n g .

akan cenderung

mengembangkan

Pad ahal, D A S C i t a n d u y sebag af.suatu

kesatu an d a n jejaring eko sistem , sang at re n tan p ad a p e n d e k atan p arsial kare n a p ro sesp ro ses p e r tu k a r a n energ i, m a te r i d a n i n f o rm as i d a l a m s u atu e ko siste m

sesungguhnya

tid ak " m e n g e n a i " b atas w i l a y a h ad m in istratif .
D a r i Pe rsp e ktif K e l e m b a g a a n , terd ap at h u b u n g a n k au s al (seb ab -akib at) an tara f e n o m e n a
" s u m b e r d a y a a l a m & l i n g k u n g a n " d a n " s i s t e m s o s i a l " n y a . Se c ara te o r i ti s d a n e m p i r i s ,
konsep

"kelembagaan"

d apat

menjelaskan

hubungan

antara

perubahan-perubahan

su m b e rd ay a a l a m & l i n g k u n g a n d a n sistem so sialnya. D a l a m kasus p eng elo laan C P R d i
D A S C i ta n d u y , i n d i k as i p e n u r u n a n ku antitas d a n ku alitas s u m b e r d a y a a l a m (Tabel 1 )
d i p e rk i rak an erat k a i ta n n y a d e n g a n
ting kat ru m ahtang g a,
( siste m so sial).

perubahan-perubahan

so sial y a n g

k e l o m p o k d a n o rg anisasi so sial, k o m u n i t a s , d a n

terjad i

pad a

masayarakat

Se c ara s o s i o l o g i s t i n g k a t a n s i s t e m s o s i al te r s e b u t d a n p o l a h u b u n g a n

a n t a r - k e l o m p o k d a n o rg an i sasi so sial tersebut d i p a n d a n g seb ag ai s u a t u

"kelembagaan".

Tabel 1. Perubahan Pengunaan Lahan (Land-use) di Daerah A liran Sungai (D A S) Citanduy '
Tahun 1991-2001
Land-ttse

- Hutanalam
Hutan tanaman

1991 (Ha)

2001 (Ha)

Change

28823.22

28078.92

-744.30

109837.71

- 65401.65

-44436.06.

Hutan mangrove

7769.43

10689.93

2920.50

Kebun campuran

90936.18

140222.25

49286.07

Belukar

20072.97

20366.01

293.04

Rumput/alang

17908.56

551430

-12394.26

Barelands

22419.45

3149.01

-19270.44

Upland

36389.16

48580.92

12191.76

Sawah

54578.70

57815.37

3236.67

Air

35343.81

35794.53

450.72

Terbangpn

15809.58

24307.74

8498.16

No data

34526.79

34526.79

0.00

560.79

110.52

^50.27

0.00

418.41

418.41

Tanah timbul
Tambak
S u m b e n L i l i k B u d i Pras ety o (2004)

3

Perspektif K elemb agaan d al am Pengelolaan D aerah A l i ran Sungai O tan d u y
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am )

--

Pe r u b a h a n p e n g g u n a a n l a h a n d i D A S C i t a n d u y tersebut m e n g i n d i k a s i k a n te lah terjad i
p ro ses p e n u r u n a n ku antitas d a n kualitas su m b e rd ay a a l a m d a n d eg rad asi

lingkungan.

Se c ara s o s i o l o g i s i n d i k a s i t e r s e b u t m e n u n j u k k a n t e l a h t e r j a d i p e r u b a h a n - p e r u b a h a n
d i D A S terseb ut, k h u s u s n y a p e r u b a h a n k e l e m b a g a a n
b ahw a kelembagaan-kelembagaan

y ang cenderung

d an hu b u ng an kelembagaan

so sial

mengindikasikan

d i D A S Q t a n d u y tid ak

(institutional unsustainability).
b e r k e l a n j u t a nzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCBA

1.3. T u j u a n S t u d i
Dalam

k e s e l u r u h a n St u d i D esentralisasi

Su m b erd ay a

Pengelo laan

d a n Sistem

Tata-Pemerintahan

A l a m (Decentralized Natural Resources l\Aanagement and (Governance System)

D aerah A l i ran Su ng ai C i tan d u y , stu d i kelembagaan

i n i b e rtu ju an m e n e m u k a n cara atau

" m o d e l " s o l u s i k o n f l i k s u m b e r d a y a (natural resources conflict) d a n k o n f l i h s o s i a l e k o n o m i ,
serta p o l a p e n g a t u r a n i n s t i t u s i o n a l ( k e m i t r a a n ) y a n g se c ara e f e k t i f m a m p u

menekan

p re v ale n si k e te g an g an a ta u k o n f l i k so sial h o ri s o n tal ( a n t a r - k o m u n i t a s d a n antar- reg io nal)
ataupun
Citand uy.

konflik

v e rti k al atas p eng elo laan

Se lanju tny a

ketatalaksanaan

sumberdaya

stud i in i akan merancang

l i n g k i m g a n y a n g bero rientasi p ad a

governance partnership system - EGPS)

dalam

asp ek

bersama

(CPR)

prinsip kem itraan

kelembagaan

dan

(environmental

institutions for good environmental

pengembangan

kelembagaan

governance CPR b a i k d i t i n g k a t k o m u n i t a s

ko ta/ kabup aten/ regio nal;

(2) A sp ek

d ta-

tercap ai.

b e b e r a p a t o p i k p e n t i n g y a n g m e n j a d i f o k u s k a j i a n i n i m e l i p u t i : ( 1 ) P e t a existing
maupun

DAS
sistem

pada k o m u n i t a s l o k a l d a n r e g i o n a l , s e h i n g g a

c ita k e b e r l a n j u t a n s i s t e m s o s i a l - e k o n o m i - e k o l o g i d a p a t
Se c ara s p e s i f i k ,

alam

dan mengimplementasikan

modal

so sial

pada

EG PS

lo kal,

indigenous

setemp at
termasuk

k e m u n g k i n a n d e k a p i t a l i s a s i m o d a l s o s i a l k e d e p a n ; (3) B e n t u k - b e n t u k communal and
community

networking;

( 4) Strate g i

penumbuhan,

pengembangan

dan

keberlanjutan

k e l e m b a g a a n - CPR institutional sustainability; ( 5 ) D i n a m i k a k e l e m b a g a a n , r a m i f i k a s i , d a n
kemungkinan

perubahan

kelembagaan

- institutional

t e r j a d i n y a institution malfunction CPR d i m a s a

4

d epan.

change; d a n

(6) K e m u n g k i n an

BA B II
K E R A N G K A K O N S E P T U A LP E N D E K A T A N

U m u m n y a , kelembagaan

S T U D I

se rin g d i arti k an sebag ai o rg anisasi, y a n g d a l a m b an y ak h a l

d ap at m e r a n c u k a n p e n g e r t i a n y a n g s e b e n a m y a d a r i k e l e m b a g a a n tersebut, sep erti y a n g
d ip ap arkan o leh Sc h m i d (1987):
" K e l e m b ag aan a d a l a h s ep eran g k at k etentuan y an g m en g atu r m as y arak at, y an g
m e n d e f i n i s i k an k e s e m p atan - k e s e m p atan
aktif itas y an g d ap at d i l ak u k an

tel ah

y an g tersedia, m e n d e f i n i s i k an b en tu k - b en tu k

o l eh p i h ak tertentu terh ad ap p i h ak l ai n n y a, h ak - h ak

i s ti m ew a y a n g tel ah d i b e ri k an serta tang g ung - j aw ab y an g h aru s m e re k a l ak u k an .
hak

H ak -

terseb ut m e n g atu r h u b u n g an antar i n d i v i d u d an / atau k e l o m p o k y a n g terlib at d a l a m

k ai tan n y a d e n g an p e m an f aatan s u m b e rd ay a al am tertentu" .

K e l e m b a g a a n m e n g a r a h k a n p e r i l a k u i n d i v i d u d a n m a s y a r a k a t ag ar sejalan d e n g a n t u j u a n
u m u m (publik) y an g d itetap kan.

M isalny a, d al am ko nteks D A S C i tan d u y

bagaimana

ag ar p e tan i d i w i l a y a h h u l u d ap at l e b i h m e l a k u k a n k o n s e rv as i l a h a n p e r ta n i a n n y a , b u k a n
semata-mata

i m t u k ke p e nting an jang ka p end ek

m e l ai n k an jug a t m t u k m enjag a

d an jang ka p anjang

k e s u b u r a n l a h a n secara lu as.

d irin y a send iri

Be g itu ju g a m isaln y a,

b ag ai m an a ag ar p e r u s a h a a n y a n g bekeija d i k a w a s a n h u t a n ne g ara ti d a k m e l a k u k a n
penebangan k a y u m eleb ihi d ay a d u k u n g h u ta n y an g d ikelo lanya.
Fo ku s kajian i n i ad alah p ad a kelem b ag aan d a n p e n g e m b an g an ke le m b ag aan lo kal.
Pe rsp e k ti f So si o l o g i , " k e l e m b a g a a n "

d ap at d i p a h a m i sebag ai "tata abstraksi y a n g le b ih

ti n g g i d a r i g r u p , o rg an isasi, d a n s i s te m so sial l a i n n y a " ( Be rtran d , 1974).
memandang
ab strak,

"kelembagaan"

dan m em and ang

Se d ang kan
p elembagaan,

Persp ektif i n i

sebag ai k o m p l e k s p e r a tu r a n d a n p e r a n a n so sial
aso siasi sebag ai b e n t u k - b e n t u k o rg anisasi

"pengembangan

Dari

kelembagaan"

d apat

secara

y an g ko ng krit.

d i arti k an sebag ai

suatu

p ro ses

y a k n i s u atu p ro ses stru ktu ralisasi a n ta r - h u b u n g a n m e l a l u i e n ku ltu rasi

n o rm a- n o rm a d an nilai-nilai baru meng enai ke b u tu han p o k o k m anusia.

D al am hal ini,

k e b u t u h a n p o k o k m a n u s i a t e r s e b u t d i b a t a s i p a d a k e b u t u h a nzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQ
common pool resources d i
D A S C i tan d u y . D e n g a n kata lain, kelem b ag aan d a l a m m asy arakat b e rk e m b an g m e l al u i
su atu p ro ses p e le m b ag aan .

Pand ang an ini relevan d eng an ev o lusi kelembagaan

yang

- terjad i kare n a p e r u b a h a n n i l ai , y a n g m e n d o r o n g p ara p e l a k u u n t u k m e n j a d i l e b i h b ai k "
d e n g a n m e m i l i h a l te r n a ti f a t a u m e m o d i f i k a s i k e l e m b a g a a n y a n g ad a ( Ba r d h a n , 1989).
Dalam

hal yang

menunjukkan
sumberd aya

lebih khas

pola

~ y akni kelembagaan

hubungan

antar-manusia

d i D A S Citanduy -

dan

kelembagaan

d a n antar-o rag nisasi

"kelembagaan"

d apat

lo kal,

so sial

d engan

d i p a h a m i sebag ai

p engo rganisasi d a n k o n t r o l terhad ap su m b e rd ay a y a n g m e r u p a k a n g u g u s

yang

"sistem

kesemp atan

bagi p e l ak u y a n g m e n d u k u n g kelem b ag aan

tersebut d a l a m m e m b u a t k e p u t u s a n d a n

m e i a k s a n a k a n a k t i f i t a s n y a " ( Sc h m i d , 1987).

K e l e m b a g a a n s e p e r t i i n i d i c i r i k a n o l e h : (1)

b a t a s y u r i s d i k s i ; ( 2 ) property

rights; d a n ( 3 ) a t u r a n r e p r e s e n t a s i (rules of

representation).

Ba ta s y u r i s d i k s i d i a r t i k a n s e b a g a i w i l a y a h k e k u a s a a n a t a u b a t a s w e w e n a n g
y ang d imiliki suatu kelembagaan.

(o to ritas)

P e r u b a h a n b atas y u r i s d i k s i d i t e n t u k a n . o l e h p erasaan

s e - k o m u n i t a s (sejtse of community), e k s t e r n a l i t a s , h o m o g e n i t a s , d a n s k a l a e k o n o m i .
C i r i property rights d i p a h a m i s e b a g a i s u a t u h u k u m , a d a t d a n t r a d i s i , a t a u k o n s e n s u s y a n g
meng atur h u b rm g an antar-o rang d an

antar-o rg anisasi

so sial

terhad ap

sumberd aya.

Perspektif K elemb agaan d al am Pengelolaan D aerah A liran Sungai Citanduy
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am)

Se d a n g k a n a t u r a n re p re se n tasi m e n g a t u r siap a y a n g b e r h a k b e rp arti s l p as i te rh ad ap a p a
d a l a m p ro ses p e n g a m b i l a n k e p u tu san .

D eng an d em ikian p erubahan kelembagaan

atau

e v o l u s i k e l e m b a g a a n d i c i r i k a n o l e h p e r u b a h a n satu a t a u l e b i h d a r i u n s u r - u n s u r terseb ut.
Be r d a s a r k a n t e l a a h d i atas, m a k a d ap at d i p a h a m i b a h w a w u j u d k o n g k r i t d a r i " a s p e k
kelembagaan d a n p eng em bang an
o rganisasi

so sial

pengelo laan

d a n pola

sumberdaya

pengembangan

kelembagaan lo kal" ad alah k e l o m p o k - k e l o m p o k d a n

hubungan

antar-kelo mp o k atau

(sumber-sumber

kelembagaan

ag raria)

atau p ro ses p e le m b ag aan

mend ap atkan ino v asi b aru pad a sumberdaya

antar-o rg anisasi

d i D A S Citand uy.

dalam

Sed ang kan

d ap at d i a r ti k a n sebag ai

upaya

d i D A S tersebut m e l a l u i p e r u b a h a n n o r m a

d an nilai, p o la-p o la p e ri l ak u d a l a m h u b u n g a n antar- o rang ( k e l o m p o k d a n o rganisasi
so sial) d a n a n t a r - k e l o m p o k so sial ( b a n d i n g k a n d e n g a n p e m a h a m a n E s m a n , 1962) .
O l e h karena i t u , d a l a m Persp ektif Kelem b ag aan D A S

C itan d u y d apat d ip ah am i d alam

tig a h a l . Pe r ta m a , D A S C i t a n d u y seb ag ai sebag ai s u a tu b e n t a n g a l a m m a k a i a m e r u p a k a n
s u m b e r d a y azyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCBA
stock. D a l a m h a l i n i , m e s k i p u n s u m b e r d a y a stock m e n g h a s i l k a n k o m o d i t i ,
n a m u n p e rh ati an b ag i p eng elo la D A S tid aklah h a n y a k e p ad a k o m o d i t i , tetap i ju stru
k e p a d a s u m b e r d a y a stock y a n g m e n g h a s i l k a n j a s a . K e d u a , d i d a l a m b e n t a n g a l a m D A S
C i tan d u y terd ap at berbag ai b e n tu k p e m ilikan , y aitu h a k i n d i v i d u , h a k k o m u n i tas , h a k
n e g ara serta b e rb ag ai t u r u n a n n y a sep erti h a k se w a, h a k g u n a u s ah a, d a nIain - lain .
karena

p erhatian pengelo la

D A S , d a n sif at- sif at jasa

tid ak melekat

pad a

Oleh

sumber

p r c d u k s i n y a , m a k a sifat p e m i l i k a n n y a tid ak p e m a h c u k u p ap ab ila h a n y a d i k l a i m sebag ai
pemilikan individu.

Ketig a, sehubung an d eng an

sifat p e m i l i k a n terseb ut, a d a n y a sifat

o ng ko s e ksklu si d a n transaksi tin g g i jug a m e n h e n d a k i p e n g a tu r a n y a n g ti d ak
d i l a k u k a n h a n y a m e l a l u i m e k a n i s m e p asar, m e l a i n k a n d e n g a n m e n e t a p k a n
atau a t u r a n m a i n y a n g sesuai.

d ap at

kelembagaan

H a l i n i d ip erkuat o leh karakteristik y a n g m elekat d al am

D A S C i tan d u y , y ai tu b a h w a i a m e w u j u d k a n suatu b e n tu k interd ep end ensi antar i n d i v i d u
d an/ atau k e l o m p o k masyarakat.
Dengan

d em ikian, d apat

Kelembagaan,

d irumuskan pemahaman

D A S Citand uy

dari

Persp ektif

yakni:

"Sebagai sumberdaya alam ymig berupayvutsrqponmlkjihfedcaTRPKICA
stock dengan ragam pemilikan
(private,
common,
state property),
dan berfungsi sebagai penghasil barang dan jasa, baik bagi
individu dan/atau kelompok masyarakat maupun bagi publik secara luas "Jerla
menyebabkan interdependensi antar-pihak, individu dan/atau kelompok
masyarakat".

Pengembangan

kelembagaan

meningkatkan

kap asitas

ad alah

p ro ses

kelembagaannya

dimana
untuk

ang g o ta-ang g o ta
memo bilisasi

masyarakat

d a n mengelola

sum berd ay a u n t u k m e n g h asilkan perbaikan-perbaikan y a n g berkelanjutan d a n merata
dalam

kualitas

hidup

sesuai

dengan

asp irasi

mereka.

Oleh

karena

i tu , dalam

p e rk e m b an g an n y a, k e l e m b ag aan d a nkelem b ag aan lo kal d i D A S C i t a n d u y d ap at d ilacak
b e rd asark an asp e k h i sto ri s atau r i w a y a t (p ro ses atau d i n a m i k a n y a ) d a n k e b e rl an ju tan
k e l e m b a g a a n t e r s e b u t (institutional sustainahility).
perkembangan kelembagaan

Se c ara k o n s e p t u a l , s e j a r a h a t a u r i w a y a t

terseb u t erat k a i t a n n y a d e n g a n k e b e r l a n j u t a n

kelembagaan

terseb ut.
Be rd asarkan asp e k h i sto ri s a ta u r i w a y a t n y a d ap at d iid e n tif ikasi b e r a g a m k e l e m b ag aan d i
DAS

Citand uy.

menunjukkan

tip e

Demikian

pula

pcrkembangan

d a n d inam ika yang

beragam

berbed a antara

kelembagaan

satu

kelembagaan

tersebut
dengan

Perspektif K elemb agaan dal am Pengelolaan D aerah A l iran Sungai Q tan d u y
:

(Studi D esentralisasi Pengelolaan dan Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A lam)

kelembag aan lain karena p e n g aru h fakto r-fakto r internal d an ekstem al.
d inamika kelembagaan

tersebut d i p a h a m i sebag ai " p o l a h u b u n g a n d a l a m

d an antar-kelembag aan"

d a l a m sistem "p eng elo laan"

secara k o n s e p t u a l d i n a m i k a k e l e m b a g a a n
DA S,

Pad a taraf i n i ,

d ip erlukan suatu

konsep

yang

D A S Citand uy.

kelembagaan

O l e h karena i tu ,

tersebut se lain d i i d e n ti f i k a s i m e n u r u t s i s te m

ko mprehensif

dan

ho listik u n t u k

memahami

k e k h a s a n d i n a m i k a d a n t i p o l o g i m a s i n g - m a s i n g k e l e m b a g a a n d i D A S terseb ut. M e n u r u t
D a s g u p t a (2000) d a n F u k u y a m a (2001), d i n a m i k a k e l e m b a g a a n te rs e b u t d ap at d i je l ask an

d e n g a n " h u b u n g a n f u n g s i o n a l " a n t a r a k o n s e p m o d a l s o s i a lzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPON
(social capital), m o d a l m a n u s i a
(Imman capital), d a n m o d a l f i s i k (physical capital). M o d a l f i s i k d a p a t b e r u p a p r a s a r a n a d a n . ,

sarana fisik a k a n tetap i p e r l u d ib e d akan

d a r i s e g i property rights.

Kelompok

atau

o rganisasi d ap at m e m p e r h i t u n g k a n m o d a l fisik d a l a m w u j u d n y a y a n g berbed a u n t u k
memasukkannya

d a l a m p ro ses p ro d u ksi.

M o d al manusia

merupakan

kemampuan

teknis, k e te r a m p i l a n y a n g d i m i l i k i seseo rang y a n g d ap at d i g u n a k a n d a n d iran c an g i m t u k
m e m p r o d u k s i sesuatu.

Sed ang kan

m o d a l so sial

m enekankan pad a "hu b u ng an timbal

b a l i k " d a n m e n u n j u k p a d a h u b u n g a n so sial, i n s ti tu s i , d a n s t r u k t u r so sial d e n g a n jejaring
(netzvorking) s e b a g a i " added value" n y a .

S e c a r a h i p o t e t i s , h u b u n g a n f u n g s i o n a l t e r s e b u t d a p a t d i p a h a m i s e b a g a i b e r i k u t : ( 1) m o d a l
s o s i a l d a l a m b e n t u k p o t e n s i a l a k a n d i a k t u a l i s a s i k a n a p a b i l a a d a r a s a p e r c a y a (trust) p a d a
p o t e n s i y a n g d i m i l i k i o r a n g a t a u k e l o m p o k s o s i a l l a i n b e r u p a m o d a l m a n u s i a ; (2) m o d a l
m a n u s i a d a p a t b e r k e m b a n g k a r e n a m o d a l s o s i a l ; d a n (3) m o d a l f i s i k d a p a t

berkembang,

bertahan, d a n b e rf u ng si d e n g a n b aik ap abila d i d u k u n g o l e h m o d a l m a n u s i a d a n m o d a l
so sial.

D eng an d em ikian, kelembagaan

d an kelembagaan

l o k al sebag ai su atu

sistem

p e n g o r g a n i s a s i a n d a n k o n t r o l te r h a d a p s u m b e r d a y a d i D A S C i t a n d u y serta d i n a m i k a n y a ,
re l e v an d i p a h a m i d e n g a n " F o r m u l a H u b u n g a n Fu n g s i o n a l an tara M o d a l Fi si k - M o d a l
Manusia

-

M o d a l So sial"

yang

d ibatasi

pad a

sifat lo kalitas, sep erti

dalam

suatu

ko munitas.
Resultan d ari d i n a m i k a p e rke m b an g an
Citand uy

ad alah

Keberhasilan

keberhasilan

(berhasil

kelem bag aan^ ^ tersebut

tersebut m a m p u b e rad ap tasi

kelembagaan
atau

d n kelembagaan

tid ak berhasil)

d itunjukkan sampai

lo kal d i D A S

kelembagaan

sejauh

mana

terseb u t.

kelembagaan

t e r h a d a p p e r u b a h a n s o s i a l y a n g t e r j a d i . . Se c ar a e m p i r i s ,

k e m a m p u a n b erad ap tasi tersebut d ap at d ite laah d a r i as p e k h isto ris d a n r i w a y a t m as i n g masing kelembagaan

d an kelembagaan

l o k a l d i D A S tersebut.

Tingkat

kemampuan

berad ap tasi k e l e m b ag aan

tersebut terhad ap p e r u b a h a n so sial y a n g terjad i d i t u n j u k k a n

d engan

mana

ting kat

ting kat

keberlanjutan

sampai

sustainahility).

sejauh
Ukuran

keberlanjutan

kelembagaan

kelembagaan

(institutional

tersebut

d ap at

d inilai

b e r d a s a r k a n v a r i a b e l - v a r i a b e l p a r t i s i p a s i , good governance, k e r a g a a n , k o m p l e k s i t a s ,
d erajat k e m e r o s o t a n

(deterioration)

kelembagaan

tersebut

( Brinke rho f f

dan

& Go ld smith,

1992).
Se c a r a h i p o t e t i s , t i n g k a t k e b e r l a n j u t a n k e l e m b a g a a n

D A S a k a n d i t e n t u k a n o le h fakto r-

f a k t o r i n t e r n a l d a n e k s t e m a l ( k o m u n i t a s n y a ) s e b a g a i determinant faktors.

Fak to r- f ak to r

internal antara lain k e p e m i m p i n a n d an ting kat p e n d i d i k an .

fakto r-fakto r

Sed ang kan

ekstem al antara lain ke b i jakan p e m e ri n tah l o k al d a n insentif k e l e m b ag aan
incentive).

M e s k i p u n f a k to r - f a k to r d e t e r m i n a n tersebut

d i k a t e g o r i k a n sebag ai f akto r

internal d a n ekstem al, p e r l u d iid entifikasi p u l a v ariabel p o k o k y a n g
antara

asp ek internal d a n

eksternal,

y ai tu jejaring

(institutional

(netzvorking)

"menghubungkan"
yang

diduga

akan

Perspektif K elemb agaan dal am Pengelolaan D aerah A l iran Sungai Citanduy
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am) - - ^

menentukan

tingkan

keberlanjutan

kelembagaan

lokal

d i DAS

"

G t a n d u y ( G a m b a r 1).
D alam merancang

d a nkelem bag aan

d a n m e n g i m p l e m e n tas i k an sistem ketatalaksanaan

lingkungan yang

b e r o r i e n t a s i p a d a p r i n s i p k e m i t r a a nzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCBA
(environmental governance partnership system - EGPS)
p ad a k o m u m tas lo kal d an regio nal d i D A S Citand uy , d ip erlu kan suatu p end ekatan
h o l i s t i k d a n p a r t i s i p a t i f (holistic and participatory approach) s e h i n g g a c i t a - c i t a

yang

keberlanjutan

s i s te m s o s i a l - e k o n o m i - e k o l o g i d ap at tercap ai.
O l e h karena i t u ,ko nsistensi antara p erenc anaan d a n i m p l e m e n tasi sistem

ketatalaksanaan

l i n g k u n g an y an g bero rientasi p ad a p rinsip kem itraaan y an g d i r u m u s k a n d ari
d a n bersifat p artisip atif , secara selektif p e r l u p u l a d i l a k s a n a k a n
p artisip atif.

dengan

"baw ah"

p end ekatan

A k a n tetap i, tan p a keb ijakan m a k r o y a n g m a m p u " m e m a h a m i "

program-

p r o g r a m p a r t i s i p a t i f d a n s e c a r a i n s t i t u s i o n a l m a m p u m e m b e r i k a n " i n s e n t i f " (institutional
incentives)

d apat

d a l a m i m p l e m e n t a s i tersebut,

" sustain"

d a n " survive" .

sulit d iharap kan p r o g r a m - p r o g r a m

Dengan

demikian,

secara

tersebut

komprehensif,

p e ran c an g an d a n i m p l e m e n t a s i tersebut p e r l u d i d e k ati d e n g a n " m e m a d u k a n "

p ro ses

p end ekatan

" bottom-up" ( b e r a g a m p r o g r a m m i k r o ) d a n " top-doion" ( k e b i j a k a n m a k r o ) .

Perm asalahanny a, d e n g an p ersp ektif kelem bag aan d a n kelem b ag aan lo kal, sam p ai
m a n a s u atu " k e se i m b an g an d i n a m i s " y a n g "d ialektis" d ap at d i c i p tak an antara
" bottom-up" d a n p e n d e k a t a n

" top-down"

Tata-Pemerintahan Su m b erd ay a
memantapkan

peran

d a l a m Desentralisasi Pe n g e l o l aan

A l a m : Common Pool Resources

pemerintah

dengan

" top-dozvn"

Daerah

p end ekatan
dan

Siste m

Aliran

Su ng ai

n y a d a n sangat

dominan.

Be rd asarkan p e n g a l a m a n s e l a m a 3 2 t a h u n k e k u as aan r e z i m O r d e Ba r u , t a m p a k
d a l a m s u a tu i m p l e m e n t a s i strateg i p e m b a n g u n a n ,

dengan kekuasaan y an g

c end eru ng m e l e m a h k a n m asy arak at "lap isan b aw ah " .

sejauh

bahw a

sentralistis

- Ke p e m i m p i n a n
- Pe ndi di k a n
- Ke t e rse di a a n a ngga ra n
Fa k t or-f a k t or I nt erna l

Sustainable

Ke le mba ga a n Berkela njut a n

|

X

Good governance

X

Kompleksit a s

X
• X

Pa rt isipa si
Ke ra ga a n

X

Deterioration

X

Networking

Unsustainable

Fa k t or-f a k t or e k st e m a l
Ke bi j a k a n pe me ri nt a h l ok a l
I nsent if k e l e mba ga a n

Gambar 1.
Pe n d e k atan K o n s e p tu al A s p e k K e l e m b ag aan d a n Pe n g e m b an g an Ke l e m b ag aan L o k a l d a l a m Desentralisasi Peng elo laan d a n Sistem TataP e m e r i n t a h a n S u m b e r d a y a A l a m :zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTSRQPONMLKIHGFEDCBA
Common Pool Resources D a e r a h A l i r a n S u n g a i C i t a n d u y

Perspektif K elembagaan d al am Pengelolaan D aerah A l iran Sungai C itanduy
(Studi D esentralisasi Pengelolaan d an Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am)

Regional Development

Community Based Development

Tingkat

Kecamatan
A

"d ialektis"

Tingkat

Komunitas

"keseimba

Tingkat Provinsi

Tingkat Kabupaten

(Otonomi)

ngan
dinamis"

Tingkat

Tingkat Kelo m p o k

Gambar

Kecamatan

2.

Keseimbangan

D i n a m i s d a n H u b u n g a n D i a l e k t i s a n t a r a Community Based
d a n Regional Development d a l a m D e s e n t r a l i s a s i
Pengelo laan
d a n S i s t e m T a t a - P e m e r i n t a h a n S u m b e r d a y a A l a m : Common Pool
Resources D a e r a h A l i r a n S u n g a i C i t a n d u y

Development

Ketid akberd ayaan

menghadapi

peran

d o m inan pemerintah

tersebut,

karena

memang

masyarakat lapisan tid ak p e rn ah d iberi kesemp atan u n t u k berd aya d al am

"menghadapi"

peran

publik

terseb ut.

Bahkan

dengan

kelembagaan-kelembagaan
p emerintahs ketika itu .
kelembagaan

berland askan

perw akilan

Oleh

d an kelembagaan

karena

tid ak

kepad a

mampu

itu, d alam

kep entingan

"membatasi"

kajian

peran

i n i , strateg i

lo kal p erlu d id ekati d eng an

pengembangan

upaya-upaya

" community

based development" ( y a n g b e r s i f a t " top-down" ) d a n p e n g e m b a n g a n p r o s e s - p r o s e s

p ad a

ting kat

yang

" regional development"

community based development t e r s e b u t ( G a m b a r

mampu

mendukung

dan

kebijakan

memfasilitasi

2).

D a l a m community based development d i f o k u s k a n k e p a d a u p a y a p e m b e r d a y a a n
di tmgkat ko munitas m elalu i p eng em bang an p ro g ram-p ro g ram
k e l o m p o k d e n g an m e n c i p ta k a n integ rasi territo rial d a n e k o n o m i .

masyarakat

p artisip atif d i ting kat
Kemudian,

program-

p r o g r a m p artisip atif tersebut d i ti n g k atk an skalany a s am p ai ke ti n g k at k o m u n i t a s
d esa

dengan

pengembangan

mencip takan

beragam

program-program

m u n c u l n y a suahi" community

jaring an

p artisip atif

memberd ay akan b erag am kelembagaan

A :

semata-mata

1 , - 1

1 , - 1

so sial

(social

tersebut

networking).

diperkirakan

akan

dan

Melalui
mampu

d an ko m u nitas d i D A S C itand u y d engan ind ikasi

and institutional sustainability" .

M u n c u l n y a b erag am k o m u n i tas d an kelembagaan
hanya

pim,

dominan

d isebabkan o leh kekuatan
t
1 , - 1L
I H - _ 1 _ l _ _
L

y a n g sustainable d i D A S t e r s e b u t

tid ak

"fakto r internal", tetap i leb ih d ari i t u

Perspektif K elembagaan dal am Pengelolaan D aerah A l i ran Sungai Q tan d u y
-

mampu

(Studi D esentralisasi Pengelolaan dan Sistem Tata-Pemerintahan Sumberdaya A l am)

m e n d u k u n g d a n memfasilitasi keku atan d ari " b aw ah "

tersebut.

Kekuatan-

k e k u a t a n f a k t o r e k s t e m a l y a n g d i p e r l u k a n d a l a m h a l i n i a d a l a h b e r a g a m k e b i j a k a nzyxwvutsrqponmlkji
local
government, yang b e r p u s a t

kepad a

ting kat k ab u p ate n (sebag ai d ae rah o t o n o m i d a l a m

r a n g k a d esentralisasi), y a n g m a m p u m e n d u k u n g d a n m e m f a s i l i t a s i b e r a g a m

aktiv itas

p artisip atif ag ar b e r k e m b a n g d a n berkelanjutan.
D eng an berland askan
kelembagaan

dan

kepad a

p end ekatan

kelembagaan

terseb u t d i atas, d a l a m p e r u m u s a n

lo kal d i D A S Citand uy , m a k a

beberap a p rinsip y a n g sang at p enting u n t u k d ip e rtim b an g kan .

d apat

bentuk

d iid entifikasi

Pertama,

kelembagaan

t e r s e b u t m e r u p a k a n m a n i f e s t a s i d a r i " sliaring" s e l u r u h stakeholder, d i m a n a p e r a n a n

dari

m a s i n g - m a s i n g stakeliolder d a l a m k e l e m b a g a a n t e r s e b u t ( p o l a h u b i m g a n ) d a p a t d i t e l a a h
secara kritis d a r i analisis
menetap kan

dimana

p ihak-p ihak terkait.

kedudukan

o rganisasi

h u b u n g an kelem b ag aan tersebut Ked u a,

Telaah i n i p enting -terutama

atau

badan

yang

meiaksanakan

untuk
fungsi

f o k u s "p ekerjaan" k e l e m b a g a a n tersebut ad al ah

k e p ad a ak ti v i tas y a n g p artisip atif d a n d i p e r k i r a k a n secara o p e ras i o n al d ap at d i d u k u n g
dan

d ifasiliatsi o l e h

beragam

kebijakan

local government.

Oleh

m e m p e r k i r a k a n h a l tersebut p e r l u d i r u m u s k a n s u atu m a t r i k s an tara
p artisip atif"

dengan

mengid entifikasi
government"

"p ersy aratan

"beragam

Terakhir,

kebijakan

kebijakan

makro

a p a saja

kelembagaan

baik

perlu

yang

d apat

d iru m u skan oleh

secara

ko nsep tual

o p erasio nal m a m p u m e n g i m p l e m e n t a s i k a n k a i d a h - k a i d a h d esentralisasi
d aerah

itu, untuk

"program-program

d a nreg io nal"

yang

tersebut

karena

dan

local

maupun
o to no mi

y a n g telah d ite tap kan p ad a satuan d aerah ting kat d u a atau kab u p ate n / ko ta ( U U

N o m o r 22 d a n 25 T a h u n 1999). P r i n s i p i n i p e n ti n g , t e r u t a m a u n t u k m e n d u k u n g aksi- aksi
k o l e k t i f p a r t i s i p a t i f d a n s a m p a i s e j a u h m a n a k a b u p a t e n / k o t a d a n / a t a u local government
m a m p u m e m b i a y a i b e r a g a m i m p l e m e n t a s i d a r i aktiv itas p arti si p ati f tersebut.

11

BA B III
M E T O D E

A k ti f i ta s riset p ad a

Tahap-1

i n i d ifo kuskan kepad a

institutions for good environmental

maupun

ST U D I

kabupaten/ Ko ta/ DA S

analisis d ata d i f o k u s k a n k e p a d a

" p e m e t a a n "zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaWVUTS
existing
indigenous

governance CPR b a i k d i t i n g k a t k o m u n i t a s

(Lihat G am b ar

setemp at

3) . Pe n g u m p u lan , pengo lahan,

keberlanjutan ke le m b ag aan

dan

k o m u n i ta s lo kal, fakto r-

fakto r y a n g m e n e n t u k a n d a n m e m p e n g aru h i n y a, tip o lo g i kelembagaan,- d a n keterkaitan
antara kelem b ag aan

d i ko m u n itas lo kal d an kelembagaan

d i ting kat sup ra lo kal.

Hasil

analisis i n i d i h a r a p k a n d ap at m e m e t a k a n k e l e m b ag aan d i D A S G t a n d u y y a n g k e m u d i a n
d i g u n a k a n sebag ai d asar u n t u k m e i ak s an ak an aksi p e n g e m b a n g a n

kelembagaan d i D A S

Citand uy.

3.1. Strate g i S t u d i
Kajian asp ek kelem b ag aan
A liran

Su ng ai

p end ekatan

Citand uy.

kualitatif d a n

d a n pengembangan
Pend ekatan

kelembagaan

kajian

yang

lo kal d ilakukan d i Daerah

digunakan

ad alah

kombinasi

kuantitatif, m e s k i p u n d e m i k i a n lebih m e n e k a n k a n

pad a

p e n d e k atan ku al i tati f . Strate g i k aji an y a n g d i g u n a k a n a d a l a h M e t o d e S t u d i K a s u s

da