ASPEK HUKUM TANDA TANGAN ELEKTRONIK (DIGITAL SIGNATURE) DALAM KONTRAK TRANSAKSI ELEKTRONIK (E-COMMERCE)

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/

/
:

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib

i
d
/
/
:

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac

nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i

d
/
/
:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

SKRIPSI

ASPEK HUKUM TANDA TANGAN ELEKTRONIK
(DIGITAL SIGNATURE) DALAM KONTRAK
TRANSAKSI ELEKTRONIK
(E-COMMERCE)

LEGAL ASPECT OF DIGITAL SIGNATURE IN ELECTRONIC
COMMERCE CONTRACT
/
/
/
/
d
i
c.id
c.id

c.id
c.
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h

DWI RATNA NINGSIH
NIM : 080710101103

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://
http
http
http
http
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
UNIVERSITAS
JEMBER
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
FAKULTAS
://
://di
://diHUKUM
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
2012
/
/
/
/
d
d
i
i
c.id
c.id
c.
c.
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
:/i/di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h

http

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http
.id/

.id/

ac
nej.

SKRIPSIib.u
l
digi
/
/
:
p
htt

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

/
/
.id/
.id/ASPEK HUKUM
c.id
c.id
cTANDA
a
a
a
TANGAN
ELEKTRONIK
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
(DIGITAL
SIGNATURE)
DALAM
KONTRAK
g
g
g
://
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h ELEKTRONIK h
h
TRANSAKSI

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

(E-COMMERCE)
.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://
http
http
http
http
LEGAL ASPECT OF DIGITAL SIGNATURE IN ELECTRONIC
/
/
/
COMMERCE
CONTRACTac.id/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.u

.id/

://

http
.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http
ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.id/

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

DWI RATNA
http NINGSIH
NIM : 080710101103

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
/
/d
/d
/d
ttp:/
ttp:/
ttp:/
ttp:/
h
h
h
hKEMENTERIAN
http
PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
UNIVERSITAS
JEMBER
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
FAKULTAS
://
://di
://diHUKUM
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
2012
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
:ii//di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http
.id/

.id/

ac
nej.

MOTTO ib.u
l
digi
/
/
:
p
htt

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
“PENEMUAN KEMBALI
(REINVENTION)un
MENGUBAH APA
e
.une
. TIDAK
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
*
g
g APA YANG BELUM
g
ig TETAPI MENCIPTAKAN
YANG
://
://diADA”.
://di
://dADA,
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
(Richard Pascale)

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

g
://di

.id/

ac
nej.

g
://di

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
iii
//dig

:

http

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.u

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

://

http

http
.id/

ac
nej.

http

http

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u Framework E-Commerce.ilYogyakarta:
Riyeke Ustadiyanto.
Andi. hlm. 167.
ib.u
ilib2002.

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http
.id/

/
c.id
a
.
j
ne 

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

http

2.

d/
ac.i

nej.

.u

3.

http

.id/

ac
nej.

nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
iv
//dig

:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

http

.id/

.u

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.u

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http
.id/

.id/

/
bisa menjadi sepertiasaat
c.id ini.

ac
nej.

http

b.u

b.u

b.u

.id/

ac
nej.

ac
nej.

li
li SMA dan Dosen-dosen
li sejak TK sampai dengan
Guru-guruku
digi yang
digi
digi
/
/
/
/
/
/
:
:
:
p
p
p
tt
httpenulis hingga
htt
hterhormat,
yang telah memberikan
ilmu dan membimbing

http

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

banggakan;

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

://

http

Alma Mater tercinta Fakultas Hukum Universitas Jember yang penulis

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

/1. Orang tua yang penulis
d/ banggakan, Bapak c.id/
d/ sayangi, hormati, dan csaya
i
i
.
.
c
a
a
ej.a ini selalu mendoakan,
Syukur, S.H..udan
nej.
nselama
nej. Ibu Fajar Isnaini yang
u
u
.
.
b
b
b
li
li
li
digi
digi dukungan kepada penulis;
digi kasih sayang, sertap:memberi
/
/
/
/
/
/
memberikan
://
:
:
p
p
http
htt
htt
htt

une

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

.id
j.ac

.
gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.u

gilib
i
d
/
/
:

Dengan imengucapkan
puji syukur iatas
lib.u
lib.uRahmat Allah SWT,igipenulis
lib.u
g
g
i
i
://d
://d
://d skripsi ini untuk:
persembahkan
http
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
://d
http
PERSEMBAHAN

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

http

ac
nej.

g
://di

.u

gilib
i
d
/
/
:

/

.id
j.ac

une

.
gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

: Dwi Ratna Ningsihhttp
ttp
hNama

http

://

http

http

.u

u
Saya yang bertanda
ilib.tangan dibawah ini :

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
://d
http
PERNYATAAN

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
v
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

NIM

: 080710101103 /
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Menyatakan.udengan
sesungguhnya bahwa
ne
.une
.unekarya ilmiah yang berjudul

ilib
ilib
ilib
g
g
g
i
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
“Aspek tHukum
Tanda Tangan Elektronik
(Digital Signature) dalam
: Kontrak
:
:
http
http
ht p

://

http

Transaksi Elektronik (E-Commerce)” adalah benar-benar hasil karya sendiri,

/
/
/
.id/ jika dalam pengutipan
c.id dan belum pernah j.ac.id
c.idsubtansi disebutkan sumbernya,
ckecuali
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
diajukan pada
bukan karya jiplakan.
ig
/
://di Saya
://dserta
://di institusi mana pun,
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
ttp:/
t
t
t
t
h
h
h
h
h
bertanggungjawab atas keabsahan dan kebenaran isinya sesuai dengan sikap
.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ilmiah
.id/
.id/ yang harus dijunjung
actinggi.

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

nej.

.u
Demikian
ib.u sebenarnya, tanpagiadanya
lib.u
gilibpernyataan ini saya buatgildengan

://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
tekanan
h dan paksaan dari pihak hmana pun serta bersedia hmendapat sanksi

http

.id/

akademik
jika ternyata dikemudian
/
id/ hari pernyataan ini tidakidbenar.
id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
/v/dig

:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

tp

/
.id080710101103

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

ht Ningsih
Dwi Ratna

.id/

.u

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

.id/
.id/
c
cJember,
a
a
.
.
j
j
22 Juni 2012 ne
.une
b
i
lib.u
l
i
i
g
g
i
i
Yang menyatakan,
://
://d
://d
http
http
http

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.

.

.

ac
nej.

://

http

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
vi
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
http TANGAN ELEKTRONIK
http
ASPEK
HUKUM TANDA

http

(DIGITAL SIGNATURE)
DALAM cKONTRAK
/
/
.id/
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
TRANSAKSI
ELEKTRONIK
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
/dig
/dig
/dig
(E-COMMERCE)
ttp:/
ttp:/
ttp:/

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
/d
://d
://d
ttp:/
PENDIDIKAN
DAN KEBUDAYAAN
http
http
hKEMENTERIAN

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

http

http

http

://

http

http

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

lib.u
i
g
i
DWI RATNA
dNINGSIH
tp://
NIMh:t080710101103

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

://

http
.id/

.id/

.id/

.id/

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h Program Studi Ilmu Hukumh Fakultas Hukum Universitash Jember

http

gilib
i
d
/
/
:

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u
.u gelar Sarjana Hukumilib
.u
Diajukan sebagai
g pada
gilib
gilibsalah satu syarat untuk memperoleh

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
SKRIPSI
i
g
i
://d
http

.u

.u

.id/

.id/

.id/

.id/

http

http

://

http

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une IN ELECTRONIC
.uneOF DIGITAL SIGNATURE
b
b
b
i
i
i
LEGAL ASPECT
l
l
l
i
i
i
g
g
ig
://
://di
://dCONTRACT
://di
p
p
p
t
t
t
COMMERCE
t
t
t
http
h
h
h

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

h

h

h

://

http

/
/
UNIVERSITAS
JEMBERc.id/
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une FAKULTAS HUKUM
.u
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
Juni
2012
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
//dig
://
://di
:vi
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
.id/

ac
nej.

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ili
Oleh
//di:g

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

a
nej.

g
://di

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

://

http

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
vii
//dig

:

http

http

http

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

://

http

http

http

http
ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

a
nej.

http

.id/

ac
nej.

http

://

http

http

u
NIP. 198009212008011009
ilib.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

.u

/
/
FIRMAN
c.id
c.idFLORANTA A., S.H., M.H.

.u

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

http

lib.u
i
g
i
Pembantu :Pembimbing,
//d
http

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gil
://di

NIP. 196010061989021001
http

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

I WAYAN YASA, S.H.,
ib.uM.H.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

:
http
Pembimbing,

http

://

http

.id/

ac
nej.

b.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

://

http

http

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

http

.u SKRIPSI INI TELAHilDISETUJUI
ib.u
g
i
://d
TANGGAL
http 21 Juni 2012

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
://d
http
PERSETUJUAN

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
vii
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

http

ac
nej.

.u

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

d/
ac.i

nej.

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
Oleh
:
/
/
:
http

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

DWI RATNA NINGSIH

/
/
/
c.id
c.idNIM 080710101103 j.ac.id
a
a
.
.
j
j
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
Pembimbing,

gilib
i
d
/
/
:

a
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http

http

.id/

Pembantu
d/
c.iPembimbing,

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http
.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

://

http

.id/

.id/

.id/

gilib
i
d
/
/
:

.u

gilib
i
d
/
/
:

nej

nej

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ib.u
ib.u
ib.u
l
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
i
LEGAL ASPECT
OF DIGITAL SIGNATURE
://d
://d IN ELECTRONIC tCOMMERCE
://d
h tp
http
http
CONTRACT

http

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

SIGNATURE) DALAM KONTRAK TRANSAKSI
id/
id/
ELEKTRONIK
(E-COMMERCE)
.ac.
.ac.

d/
ac.i

nej.

://

http

.id/

ac
nej.

/d
ttp
ttp
ttp:/ HUKUM TANDA hTANGAN
hASPEK
ELEKTRONIK h
(DIGITAL

http

gilib
i
d
/
/
:

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

u
Skripsi denganigjudul
ilib. :

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

http

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
://d
http
PENGESAHAN

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

http

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
viii
://d

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
e
FIRMAN
A., S.H., M.H.
une M.H.
.une
.unFLORANTA
.S.H.,
.une I WAYAN YASA,
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
NIP. 196010061989021001
://
://di
://di NIP. 198009212008011009
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

:

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http
j.ac

.id/

ac
nej.

ib.u

il
viii
//dig

http

http

://

http

.id/

.id/

.id/

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

lib.u
lib.u S.H., M.Hum.
lib.uDr. M. ARIEF AMRULLAH,
i
i
i
g
g
g
Prof.
i
i
i
/d
/d
://d
ttp:/
ttp:/
h
h
http
NIP. 196001011988021001

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

.id

ac
Fakultas hukum.unej.
gilib
i
d
/
/
Dekan,
:
http

.id/

.id/

ac
nej.

ib.u

ib.u

.id

ac
nej.

ac
nej.

l
l
Mengesahkan:
digi
digi
/
/
/
/
:
:
p
p
htt
Kementerian Pendidikan
dan Kebudayaan htt
Universitas
Jember
/
/

http

http

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

http

ac
nej.

g
://di

Hari http
Tanggal
/

http

.u

une

Bulan

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

Tahun tp:
ht

http

://

http

http

.id/

j.ac
e
: Juni.
n
u
ilib.
//dig
: 2012.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

: 27.

.id
j.ac

.
gilib
i
d
/
/
:

g
://di

: Rabu.

://

http
.id/

ac
nej.

u
Dipertahankan diilihadapan
Panitia Penguji pada
b.u
ilib: .

.u

ac
nej.

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
lib.u
lib.u
i
i
i
g
g
g
i
i
i
d
://d
://d
tp://
htPANITIA
http
PENETAPAN
PENGUJI http

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
ix
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http

/
id/
id/
.id/
c.id
c.Jember
c.Fakultas
cDiterima
a
a
a
a
oleh
Panitia
Penguji
Hukum
Universitas
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
/
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
ttp:/
t
t
t
t
h
h
h
h
h
Panitia Penguji :
ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ISWI hHARIYANI,
S.H., M.H.
ttp

http

gilib
i
d
/
/
:

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

://

http
.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
ix
//dig

:

.id/

.u

.id/

http
j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
…………………...
:
http

.id/

ac
nej.

http

http

.id/

.id/

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

NIP. 198009212008011009

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

lib.u
lib.u
i
i
g
g
i
i
//d
FIRMAN
A., S.H., M.H.
://d
:FLORANTA
http
http

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

http

…………………..
.id/

a
nej.

http

http

gilib
i
d
/
/
:

http

g
://di

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

u
NIP. 196010061989021001
ilib.

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

/
/
I.id
WAYAN
YASA, S.H., M.H.
c.id

ac
nej.

.id/

.id/

.u

http

://

http

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

Anggota Penguji :

nej.

ac
nej.

.u

.u

http

d/
ac.i

://

http
.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

.u

gilib
i
d
/
/
:

NIP. 197810242005011002

d/
ac.i

nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

httpS.H., LL.M.
http YUSUF ADIWIBOWO,

NIP. 196212161988022001

d/
ac.i

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

Sekretaris,

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

://d

http

http

ac
nej.

.u

.u
Ketua,
igilib

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac
nej.

://

http

ht
.id/

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
x
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
lib.u
i
i
g
g
i
i
/d
://
://d
ttp:/
http
http
http
http
UCAPANhTERIMA
KASIH
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
ne
une rahmat dan karunia-Nya
.une
.segala
.ukehadirat
.une
Puji syukur
Allah SWT atas
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
dig
://
://di Hukum
://skripsi
://di dapat menyelesaikan
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
sehingga
penulis
yang
berjudul
“Aspek
t
t
t
t
http
h
h
h
h
.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

Tanda
/ Signature) dalam Kontrak /Transaksi Elektronik
/ Tangan Elektronik (Digital

/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
(E-Commerce)”. Skripsi
.une
.une salah satu syaratiliuntuk
.une ini disusun untuk imemenuhi
b
b
b
i
i
l
l
i
g
g
//digIlmu Hukum pada Fakultas
menyelesaikan
://
://di Hukum
:(S1)
://di pendidikan Strata Satu
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h

.id
j.ac

une

.
gilib
i
d
/
/
:

http

Universitas Jember.

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

id/

id/

id/

. pihak. Oleh karena .ac.
.
Penulisan skripsiejini
lepas dari bantuaneberbagai
.actidak
j.ac
ej
b.un

b.un

b.un

li
li
ili
itu dengan //penuh
ucapan terima
digi kasih
digmenyampaikan
digi kerendahan hati penulis
/
/
/
/
:
:
:
p
p
p
tt
htt
htt
kepadah :

http

://

http

/
id/ telah meluangkan ac.id/
1.
.id/Bapak I Wayan Yasa, .S.H.,
c.yang
c.idM.H. selaku Pembimbing
a
a
.
j
j
nej.
ne
ne
u
u
u
.
.
.
b
b
b
waktu untukgimemberikan
bimbingan dangilarahan
dalam penulisan Skripsi
i
li
gili ini

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
hingga
Merupakan suatu kebanggaan
tersendiri
h
h
h mencapai hasil yang maksimal.

http

://

http

beliau.
/
/
/
/bagi penulis mendapatkan .bimbingan
c.id
c.id
c id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
ne Pembantu Pembimbing
.une
.uselaku
.une Adonara, S.H., M.H.
.une 2. Bapak FirmanilibFloranta
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
ig
//dig
://
://di dalam
:memberikan
://dmeluangkan
://di
yang
telah
waktu
untuk
bimbingan
dan
arahan
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
penulisan Skripsi ini hingga mencapai hasil yang maksimal. Merupakan suatu

.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
kebanggaan tersendiri
bagi penulis mendapatkannbimbingan
beliau.
.une
.u e
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
ig telah
dig Penguji Ujian Skripsi
dig
3. Ibu Iswi://Hariyani,
S.H., M.H. selaku
://
://dyang
://Ketua
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

memberikan banyak masukan serta arahan untuk dapat terselesaikannya Skripsi

/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.idini dengan baik.
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
ne
.une
.u
.une
.une 4. Bapak Yusuf iAdiwibowo,
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
S.H.
LL.M.
selaku
Sekretaris
Penguji
Ujian
Skripsi
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h untuk dapat
h
h telah memberikan banyak
h
yang
masukan serta arahan

/
/
/
.id/terselesaikannya Skripsi.aini
c.id
c.id
c.iddengan baik.
a
a
.
.
j
j
j
e
ne Dekan Fakultas Hukum
.une
.uselaku
.unAmrullah,
5. Prof. Dr. M. ilArief
S.H., M.Hum.
b
b
b
i
i
i
l
l
i
i
g
g
ig
://
://dpenulisan
://di
://di Jember yang telah ttmemberikan
p
p
p
t
t
Universitas
persetujuan
dalam
t
t
http
h
h
h

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

/Skripsi ini.

/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
6. Bapak Echwan .Iriyanto,
S.H., M.H. selaku.uPembantu
Dekan I yang telah
ne
une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
dig penulis selama menuntut
memberikan
://
://di ilmu di
://kepada
://di bimbingan dan motivasi
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h

.id
j.ac

une

.
gilib
i
d
/
/
:

http

Fakultas Hukum Universitas Jember.

.u

nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
/x/dig

:

http

http

http

.id/

.id/

.id/

d/
ac.i

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
xi
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

ttp selaku Pembantu Dekan
7. Bapak
httpII yang telah
httpMardi Handono, S.H., hM.H.

http

motivasi
kepada penulis selama
/
/ menuntut ilmu di
/
/memberikan bimbingan dan
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
Fakultas Hukumb.Universitas
Jember.
une
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
ig
ig
://
://dyang
://dselaku
://di Mulyono, S.H., M.Hum.
://di
8. Bapak
Eddy
Pembantu Dekan
III
telah
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
memberikan bimbingan dan motivasi kepada penulis selama menuntut ilmu di

.u

.id/

ac
nej.

ac
nej.

ac Jember.
Fakultas Hukum Universitas
nej.

nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

d/
ac.i

http

ib.u
ib.u
ib.u
l
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
i
9. Bapak Sugijono,
S.H., M.H. selaku :Dosen
//d Pembimbing Akademik
://dyang telah
://d
http
http
http

://

http

memberikan bimbingan dan motivasi kepada penulis selama menuntut ilmu di

/
/
/
/
c.id
c.id
c.idJember.
c.idFakultas Hukum Universitas
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
e
ne
.une
.undan
.uterhormat
.une 10. Para Dosen yang
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
beserta
seluruh
staf
karyawan
Fakutas
Hukum
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h penulis.
h
h
h
Universitas
Jember yang telah memberikan
ilmu dan membantu
/
11.
.id/ Fajar Isnaini yang .ac.id/
.id/Kedua orang tua penulis,
cIbu
c.idBapak Syukur, S.H. dan
a
a
.
.
j
j
nej
neatas segala bimbingan,b.doa
ne kasih yang tak terhingga
u
u
u
penulis hormati,
terima
.
.
b
b
ili
ili
ili

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

12. /Kakakku Ratieh Yuliana beserta
adikku Trias Rizki Melynia
yang selalu
/
d/
d/
d
i
i
i
.
.
.
c.id
c
c
c
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
memberikan semangat
une
.une
.une kepada penulis selama .ini.
.une

gilib

gilib

gilib

ilib

/dig
ttp:/

/dig

/dig

/dig

:/
danhkasih
ttp:/ berikan kepada penulis.
ttp:/ sayang yang telah Ibu hBapak
http

http

/di
13. Sahabat
Ratri Dwi tRinastiti,
://di S.H.,
://di S.H., Dewi Dwi tOktawati,
:/seperjuangan
p
p
p
t
t
t
t
h
h
h
Titin Sartika Putri, Fina Rosalina, S.H., Yunita Widianingtyas, S.H., Andi

h

://

http

/
/
/
.id/
c.idRahman Saleh, Arief j.ac.id
cSusetyo,
c.idKurniawan, Hanif Nur
Vileza
Aldyan,
Alif
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g beserta seluruh teman-teman
g
Rahman /Hakim,
yang selalu memberi
semangat
/
://di
://di
:/ di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
ttp:/
t
t
t
t
h
h
h
h
h
dan banyak cerita mulai masa perkuliahan sampai terselesaikannya Skripsi ini.
/
/
14.
.id/Sahabat SMA Denita Aisyah,
c.idEndah, Forasti Yuniar
c.id Fi Ardi, Dina Toniya, Erin

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

a
nej.

a
nej.

u
.u
yang telah memberikan
semangat kepada gpenulis
ilib. selama ini.
gilib
://di

://di

http

http

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

Penulis juga menerima
/
/ semua pihak demi
/ segala kritik dan saran dari
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
e Akhirnya penulis berharap
.une
.une semoga skripsi iniilibdapat
.unini.
.une kesempurnaan skripsi
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
/dig semua pihak.
://
://di
://di
:/bagi
://di
bermanfaat
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h

.id/

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

Penulis

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

d/
ac.i

nej.

ib.u

il
xi
//dig

:

http

http

http

id/
.id/
c
c.Jember,
a
a
.
.
j
j
27 Juni 2012 ne
.une
b
i
lib.u
l
i
i
g
g
i
i
://
://d
://d
http
http
http
ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http

ht

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
xii
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

lib.u
i
g
i
://d
http
RINGKASAN

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

Kemajuan teknologi membawa perubahan yang cukup signifikan dari
pemanfaatan Internet dalam kehidupan manusia yaitu adanya perubahan pola
hubungan dari yang semula menggunakan kertas (paper) menjadi nirkertas
(paperless). Oleh karena itu, terjadi perubahan pula pada berbagai transaksi yaitu
transaksi konvensional menuju transaksi elektronik (e-commerce).
Berpindahnya pola hubungan tersebut menimbulkan masalah hukum
seperti keabsahan suatu dokumen elektronik yang bersifat paperless, kekuatan
pembuktian dokumen elektronik tersebut, serta upaya hukum apa yang dapat
ditempuh apabila terjadi sengketa tanda tangan elektronik.
Tujuan penulisan skripsi ini adalah : (1) untuk mengetahui dan memahami
keabsahan suatu dokumen akibat tiadanya tanda tangan dalam paperless
transaction, (2) untuk mengetahui dan memahami kekuatan hukum tanda tangan
elektronik sebagai alat bukti, (3) untuk mengetahui dan memahami upaya hukum
yang dapat ditempuh jika ada sengketa tanda tangan elektronik.
Tipe penelitian yang digunakan dalam penulisan skripsi ini bersifat yuridis
normatif. Pendekatan masalah yang digunakan dalam penulisan skripsi ini adalah
pendekatan undang-undang (statue approach) dan pendekatan konseptual
(conceptual approach). Bahan hukum yang digunakan dalam penulisan skripsi ini
terdiri dari bahan hukum primer, bahan hukum sekunder, dan bahan hukum
tersier. Analisa yang dipergunakan dalam penulisan skripsi ini adalah deskriptif
kualitatif.
Setelah dilakukan pembahasan atas rumusan masalah yang telah
ditetapkan sebelumnya dengan menggunakan metodologi tersebut maka hasilnya
adalah : (1) tiadanya tanda tangan pada kontrak transaksi elektronik (e-commerce)
yang bersifat paperless transaction telah memenuhi syarat sahnya perjanjian atau
dokumen yang sah, karena pada kontrak transaksi elektronik (e-commerce) yang
bersifat paperless transaction terdapat tanda tangan elektronik (digital signature)
yang memiliki fungsi dan tujuan yang sama dengan tanda tangan pada kontrak
transaksi konvensional, yaitu sebagai otentikasi dan tanda persetujuan atau

xii

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

lib.u
i
g
i
xiii
://d

://

http

http

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

kesepakatan. Pemenuhan syarat-syarat perjanjian dalam transaksi konvensional,
berlaku pula pada pembuatan perjanjian dokumen elektronik sebagaimana diatur
dalam pasal 1320 KUHPerdata jo pasal 1338 KUHPerdata, (2) tanda tangan
elektronik (digital signature) pada dokumen elektronik memiliki kekuatan hukum
sebagai alat bukti menurut hukum acara perdata, yang merupakan perluasan dari
alat bukti surat dan bahkan dapat berupa surat otentik karena penggunaan tanda
tangan elektronik (digital signature) didukung dengan keberadaan lembaga
Certification Authority (CA) yang merupakan pihak ketiga yang independen dan
bertindak sebagai otoritas, serta keberadaan dari Lembaga Sertifikasi Keandalan.
Akan tetapi karena peraturan pemerintah mengenai pelaksanaan informasi dan
transaksi elektronik masih dalam bentuk rancangannya dan belum disahkan maka
kekuatan hukum sebagai alat bukti surat yaitu tulisan dibawah tangan, (3) upaya
hukum yang dapat ditempuh apabila terdapat sengketa adalah melalui Litigasi
atau Non Litigasi. Pelaku bisnis mayoritas lebih memilih upaya hukum Non
Litigasi yaitu penyelesaian sengketa alternatif (Alternative Dispute Resolution)
untuk menyelesaikan setiap persoalan yang timbul dalam aktivitas bisnis karena
sistem penyelesaiannya lebih efektif, adil, tidak menyita waktu, serta biaya relatif
lebih murah. Sebaliknya jalur litigasi, penyelesaian sengketa lambat, biaya
perkara mahal, putusan terkadang tidak menyelesaikan masalah.
Pemerintah hendaknya segera mengesahkan Rancangan Peraturan
Pemerintah Penyelenggaraan Informasi dan Transaksi Elektronik (RPP PITE)
yang merupakan aturan hukum lebih lanjut dari Undang-Undang Nomor 11 Tahun
2008 tentang Informasi dan Transaksi Elektronik, agar transasksi elektronik lebih
mendapatkan kepastian hukum. Hendaknya kekuatan hukum pembuktian tanda
tangan elektronik dapat disamakan dengan tanda tangan konvensional dalam
pembuatan dokumen-dokumen penting lainnya karena dewasa ini kekuatan
hukum pembuktian tanda tangan elektronik (digital signature) telah diakui
Undang-Undang Nomor 11 Tahun 2008 tentang Informasi dan Transaksi
Elektronik.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

:

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

://

http

http

http
j.ac

ac
nej.

.u

ib.u

il
xiii
//dig

http

http

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

://

http
.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

DAFTAR
ISI
http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
xiv
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

HALAMAN
i
ttp
ttp
ttp SAMPUL DEPAN .......................................................................

http

h

h

h

HALAMAN SAMPUL DALAM ...................................................................... ii

.id/
.id/
.id/
.id/
c
c
c
cMOTTO
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.............................................................................................................
iii
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g iv
g
g
ig
HALAMAN
.......................................................................
://
://di
://di
://dPERSEMBAHAN
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
HALAMAN PERYATAAN ............................................................................. v

/
/
/
.id/
PERSYARATAN
vi j.ac.id
c.id
c.id GELAR .........................................................
cHALAMAN
a
a
a
.
.
.
j
j
j
une
.vii
.une
.une
.une HALAMAN PERSETUJUAN
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
.........................................................................
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
HALAMAN
PENGESAHAN ...........................................................................
viii
HALAMAN
PENETAPAN .PANITIA
PENGUJI ..........................................
ix
id/
.id/
.id/

ac
nej.

ac
nej.

.id/

ac
nej.

u
u
u TERIMA KASIH ......................................................
HALAMAN UCAPAN
ilib.x
ilib.
ilib.

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

/dig

/dig

/dig

://

:/
:/
:/
HALAMAN
xii
http
http
http RINGKASAN ..............................................................................

http

http

HALAMAN
DAFTAR ISI................................................................................
xiv
/
/
/

/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
HALAMAN DAFTAR
une
.xvi
.une
.uneLAMPIRAN ...............................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
BAB 1 PENDAHULUAN
.................................................................................
1
://
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h

.id
j.ac

une

.
gilib
i
d
/
/
:

http

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

1.1 Latar Belakang Masalah ............................................................... 1

id/

id/

id/

.
.
1.2 Rumusan Masalah
3 ej.ac.
j.ac
j.ac ...........................................................................
e
e
n
n
n
u
u
u
.
lib. 3
lib.
libPenelitian
i
i
i
g
g
g
1.3 Tujuan
............................................................................
i
i
i
//d
//d
//d

/
:
:
:
ttp:/
h
http
http
http 1.3.1 Tujuan Umum .........................................................................
3
/
/
/
/
1.3.2 Tujuan Khusus.........................................................................
4
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
.u4ne
.une
.une
.une
b
b
b
b
1.4
Metode
Penelitian
............................................................................
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
4
http
h
h
h 1.4.1 Tipe Penelitian.........................................................................
h

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

/
c.id
c.
c.
a
a
a
.
.
.
j
j
j
1.4.3 Bahan
.u5ne
.une
.uneHukum..........................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
/dig
/dig Analisa Bahan Hukum
://
://di
:/............................................................
:/1.4.4
6
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
1.4.2 Pendekatan Masalah
................................................................
4
id/
id/

BAB 2 TINJAUAN PUSTAKA ........................................................................ 8

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.1 Tanda Tangan
..................................................................................
8
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
ig
8
/dig Pengertian Tanda Tangan
://
://di
://d........................................................
:/2.1.1
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
2.1.2 Tujuan Tanda Tangan Elektronik (Digital Signature) ............ 9

.u

nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

:

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

.id/

://

http

http

http
j.ac

ac
nej.

.u

ib.u

il
xiv
//dig

http

http

.id/

.id/

.id/

d/
ac.i

.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
xv
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http .......... 11
http Elektronik (Digital Signature)
http 2.1.3 Manfaat Tanda Tangan

http

.id/

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

d/
ac.i

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

/
c.id
c.
c.
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.2.1 Pengertian
.u12ne
.une
.une Kontrak ..................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
/dig Pengertian Kontrak Elektronik
://
://di
://di
:/2.2.2
(E-Contract) ..........................
13
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
2.2 Kontrak Elektronik
12
id/
id/(E-Contract) ...................................................

2.2.3 Jenis-jenis Kontrak Elektronik (E-Contract)........................... 14

.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.3 Transaksi nElektronik
(E-commerce) ..............................................
17
.une
.une
.u e
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g 17
g
(E-commerce) .....................
/dig Pengertian TransaksitpElektronik
://
://di
://di
:/2.3.1
p
p
t
t
t
t
t
http
h
h
h
2.3.2 Jenis-jenis Transaksi Elektronik (E-commerce) ...................... 18

d
d .................... 20
id
2.3.3 Mekanisme
Elektronik (E-commerce)
ac.i
ac.i
ac.Transaksi
.
.
.
j
j
j
e
e
e
.un
.un
.un ....................................................................................
BAB 3 PEMBAHASAN
igilib 23
igilib
igilib

nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

/

/

/

d/
ac.i

//d
://
://d
://d
ttp:Keabsahan
http
http Tangan
http Akibat Tiadanya Tanda
h3.1
Suatu Dokumen
/
/
/
/
dalam Paperless .Transaction
.........................................................
23
c.id
c.id
c id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
3.1.1ilSyarat
sebagai Dokumen
.une
.une
.une Sahnya Paperless iTransaction
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di yang Sah ....................................................................................
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
23
t
t
t
t
http
h
h
h
h

http

/

.id
j.ac

une

.
gilib
i
d
/
/
:

http

3.1.2 Akibat

Tiadanya

Tanda

Tangan
/

dalam

.id
j.ac

.id/

://

http

Alat Bukti ........................................................................................ 33

id/

id/

id/

d/
ac.i

.u

.id
j.ac

j.ac
e
e
e
Paperless
Transaction
..............................................................
32
n
n
n
u
u
u
.
.
ilib.
gilib
gilib Hukum Tanda//dig
i
i
d
d
/
/
/
/
3.2
Kekuatan
Tangan
Elektronik
sebagai
:
:
:
http
http
http

.
c. ........................ 33 j.ac.
3.2.1 TandaeTangan
j.aBukti
j.ac Elektronik sebagai nAlat
e
n
u
u
.une
.
.
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
3.2.2
Elektronik menurut /Hukum
ig
dig
/dig Kekuatan Hukum Tanda/dTangan

nej.

gilib
i
d
/
/
:

Hukum
/

/
ttp:/
ttp:/
ttp:/
h
h
h
Acara Perdata .......................................................................... 47
/
/
/
/ 3.3 Penyelesaian Sengketa
c.id ....................... 50 j.ac.id
c.id Tanda Tangan Elektronik
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
une
.51
.uneElektronik .....................
.une Sengketa Tanda Tangan
.une
b
b
b
b
3.3.1
Terjadinya
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
...... 53
http
h
h Sengketa Tanda Tangan Elektronik
h 3.3.2 Upaya Penyelesaian
h
:/

http

http

/
c.id
c.
c.
a
a
a
.
.
.
j
j
j
4.1 Kesimpulan
.u61ne
.une
.une......................................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
//dig .................................................................................................
://
://di
://di
:Saran
4.2
62
p
p
p
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h

BAB
61
id/
id/
id/ 4 PENUTUP..............................................................................................

.

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

http

DAFTAR BACAAN

.id/
cLAMPIRAN
a
.
j
ne

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

.id/

j.ac

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

il
xv
//dig

:

http

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http
.id/

j.ac

.id/

j.ac

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

DAFTAR
httpLAMPIRAN

http

http

.id/

.id/

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

://

http

ht

.id/

.id/

ac
nej.

lib.u
i
g
i
d
xvi
tp://

http

http

http

ac
nej.

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.id
a
a
a
a
.
.
.
.
j
j
j
j
e
11 Tahun 2008 tentang
.une
.uneInformasi dan Transaksi
.unNomor
.une 1. Undang - Undang
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
://
://di
://di
://di
://di
Elektronik.
p
p
p
p
t
t
t
t
t
t
t
t
http
h
h
h
h
ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

gilib
i
d
/
/
:

.id/

j.ac

:

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

.u

ib.u

gilib
i
d
/
/
:

://

http

http

http
j.ac

://

http

.id/

il
xvi
//dig

http

http

.u

http

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.u

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

.u

.u

http

://

http

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

gilib
i
d
/
/
:

http

.id/

.u

gilib
i
d
/
/
:

ac
nej.

.u

.u

http

.id/

ac
nej.

.id/

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

://

http

.id/

ac
nej.

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.u

http

.id/

.id/

ac
nej.

ac
nej.

gilib
i
d
/
/
:

http

http

http

ac
nej.

.u

.u

.u

gilib
i
d
/
/
:

.id/

.id/

.id/

.id/

ac
nej.

.id/

j.ac

.id/

j.ac