Prediksi dan Pengendalian Erosi di Sub DAS Ciesek dan Sub DAS Ciliwung, DAS Ciliwung Hulu, Jawa Barat

PREDlKSl DAN PENGENDALlAN ERDSI Dl SUB DAS ClESfK DAM
SUB OWS CILlWUNG, DBS CILIWURG Rt Lhl. IABA B.4RAT

Oleh
TJJTRA DESlANA
A 220382

TJITHA DESIANA.
Ci e c e l :
!Di

Prediksi

dan P e n q e n d a l i a n E r o s i

d a n St,b-Di>S Ci 1 i w ! n g ,

D A S C i ? i wung Hul L I ,

bawah b i mbi n g i n SUDAAMO d a n NAIK SINUKABAN)


di
Jawa

s e k d a n Sub-EAS

gunakan

C i l i wung d i w i l a.;ah

metoda p r e d i k s i

(USL-5).

ation

~ a n a t i dan

Cie-

D A S C i l i v ~ u n gH L ! ~ L I d z n g a n


e r o s i U n i v e r s a l 5oi l L o s s

Sel a n j u t n y a h a s i l p r e d i i:si

s e b a g a i d a s a r unt1.11:

Em!-

terseb~!t diper-

menent~!l.:an t i n d a k a n

a i r y a n g c l a p a t mene.i:an eir.csi s a m p a i

A

qambaran

y a n q t e r j a d i s a a t ir:i d i ~ a e r a hSL!~-DAS


erosi

menqgunakan

Barat

.

T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u i : memberi &:an
pred:}:si

Sub-DAS

k=nserl'a%S
batas

yang

u n t u l - : perrclugaan e r o s i d e n g a n


USLE

mssih d a p a t d i t o l e r a n s i kao.
D a t a y a n g dipel-?ul:an

d i p e r o l e h m e ? a l u i pengamatan l a n a n g p a d s t i ti k-ti t i k t e r t e n tu.

L o k a s i . t j . t i i : pengamzttan t e r s e b u t d i . t e n t n l : a n

a

l a h a n yang berbeda j r n i s t a n a h ,

=-A.

lahannya.
peta

Satuar!


jenis

t i t i k p e n g a m a t a n dila!:u!:ar!

untuk

anal isa laboratorium.
a n a l i s a l a b u r a t o r i L!m,

berupa

data

pengamat
tanaman

c ~ ! r a h Iic!jan

cuaca

!C!

hasil

!:el= l e r e n g dan t a t a g u n a

sctap

dan

1 et-rng dar;

l ahan d i p e r o l e h d a r i

tanah,

di

pengamhi?.an


dipqrgL!nakan
selama

ID

lahan.
contoh

konservasi

5~1ga data
tah~!n d a r i
serta

tanah

!P!

tatag~tna


s~!perimpuse

S e l a i n d a t a pengamatan

daerah pene? i t i a n

dan tindal:an

be!-dasal-kan

Facia
tanah
lapang

seL:~!ride!s.kasiun

ni lai

iaktor


dari

hasil-

h a s i 1 p e n e l i t i a n t e r d a h ~ ! L!.i
,

Data
~tntu!:

pengamatan

menentui:an

lapang dan

-da.ta

n i l a i e!-asivi.tas hujan


i

sei;i!fidc~-

:

,

n i l ai

,

ILS)

n i l a i C dan P untuk a e t i a p u n i t lahan

Data

primer dan sekunder digunalian untuk


erodibilitas tanah

yang

diamati.

menent~tkan n i l a i

(K).

D a r i hasil y a n g d i p e r o l e h t e r n y a t a s e b a n y a k 82.4 % d a r i

..

daerah

penei

I

i ti an

tergoiong

15.3 :'. t e r g c ? o n g t i n g g i ,

-...--

-m.

C!.?

:/. t e r g r . l o n q r e n d a h .

=.~,=i--i

pada

.

.

p e n = ? i t i a n :n i
pertanian.

indeks

i n i menun ju;:t:an

bahaya

predi k r i

at-osi

bahwa

di

daet-ah

pengembar!gan

ini

e r o s i m r n u n j u k k a n bahwa

p e n e l i t i a n tery.01o n g d a e r a h 'yst:?g

dae!-ah

st-csi

1 . 4 :i. t e r g o l o n g s e d a n g d a n

e r o s i L'sng s e b e n a ! - n y a t e r j a d i

menggamba!-!:an

bahaya

s e b a i k n y a t i d a k d i jac!i lran dae!-ah

Nam~ln

Haai l

Hal

indaks

b e 1 elm

dapat

lapang.

53.4

m e m i l i !:i

%

dari

predi k r i

erosi l e b i h ke.=i 1 d a r i erosi y a n g m a s i h d a p a t d i t o l e r a n s i k a n
(A

x:

erosi

TSL)

dar-; s i s a n y a s e b e s a r 116.6

m e r n i 1 i !::

?:

pl-edi k r i

y a n g m a s i h l e b i h b e r a r d a r i erzsi y a n g d a p a t

r a n s i !:an
z?eh

,

(A

:?

TSL).

lceadaan l a p a n g :

LIari l =:-edi !:si ei-osi

----..

h-==b-=>:=

t a n a m darl p e n g e l al a a n l a h a n

.,,-,

sangat

d5 t e f i t ~ ! j : a n

serta

ere=: v i t a a h i ! j a n ,

ser-4:s

tir!dai:an

d i tole-

ieonsrr-vasi

pol a
tanah

yang diterap!;an.
H e s a r n y a ::.-mi!-ingan
erosivi.tas
et-osi

he! j a n

?el-ersg y a n q padi! umc!mnya c~!ram d a n

a d a ? a h f aletor

potensi alnya besar.

utama

Mamun k a r e n a

yang

menyebabka:?

sistem

pengg~jnaan

dan p e n g e l c i a a n tanaman set-ta tindaican k o n s e r v a s i

t a n a h yang

telah

penelitian

cukup memadai,

mempurrya~

p r e d i t:si

maka s e b a g i a n b e s a r d a e r a h

erosi

lebih

keci?

dat-i

EL.

P e n d a y a g u n a a n l a h a n s a a t i n i t e l a h mampc! n ~ e n g e ~ l - a n g i pc!l:c? a n

ii

S:!tir-b~~tir

hujan

yanq

ja'cuh

mengenai

rnemperbai k i i:apaci t a s i n f i1 t r a s i

la ji-1

a

:

permukcan

yanq

permukaan

t a n a h dan rnamp:!

teriadi

tanah,

mengu!-angi

sehingpz

erosirya

rendah.

n<
--

n-

predi ):si

piha!:

'

e r ~ s i lehih

psnyem~urnaan
menerapka?
F's.da

ads

heberapa
aesar

penggunaan

tekni k

dari

lahan ?

teknik

mu1s a

tanaman

semusirn,

tekni!:

ls k i h d i sernpurnal:a~.

Pada

dapat ditekarr.

dan

telah

hujan

dan
benar.
tanah

? ahan

satuan
ada

campuran d i perlr!l:an

tanat: s e h i n gqa p u k u l a n b u t i k - S u t i r

a l i r a n permukaan

p e r ?u

bertnni,
baik

k o n s e r v a s i yang

Pada i:eS:!n

memiliki

t a ~ a r n a n pen~!t:!p

dan pembuatan g u l udan.

rendah,

yang
s e h i ngga

TSL

k o n s e r v a s i t a n a h yang

psrkebunan t e h hai-us d i b e r i i : a r r

pen~!t!.!p

daerah

harus
tanaman

dan

?aju

Daerah dengan l e r e n q curam

s e h a i knya d i h u t a n k a n kembal i.

iii

PF:EDIk::SI

DAN PENGENDALIAN EROSI D I SUB DAS CIESEK DAN

SU8 DAS CILIWUNG,

DAS CILIWUNG HULU,

JAWA BARAT

Ol oh
T J I T H A DESIANA

L a p o r a n Perre? a a h . n r ? a s a ? a h K h ~ ! s ~ ! ir:i
s
diSL!~L!~
c e b a q a i s a ? a h sat.-!s y a r a t .-!nt.-!l< memgero? o h =?;.

ar

Sarjana Pertanian
pada

.

Fal:~!lt a P~e ! - t a n i a n ? 1 n s t : i t u t

Per-tani an %c?~or

JEHUSAN TANAH
FAKQLTAS PERTAN: AN
IIk!STI TUT PERTAN IAN YDGDR
? U S < !

: PF:EDIESI

DAN P E N G E N D A L I A N E K D S I 01 S U H . D A S

CIESEK DAM S U B Df?S C I L I W U N G , DAS
HUL.!J,

JAWA %RAT

N a m a Mahari s w e

: T J I T R A DESiAMA

b l o m o r po!:ok

.

., 2 2 . 0 3 ~ ~ "
n

D o s e n P e m b i m b i ng

P e r n t i m b i ng K e t u a

CILIWUNG

Syui:ur

atas

segala

Alhamdulillah p e n u l i s p a n j a t k a n kepada
rahmat

dan

karunianya

m e n y e i e s s i k a n m a s a l a h l:husur

Mas31 a h

. .
kh~!s~!sIni

menyel e s a i k a n
Pe!-tani

en -s c g o r .

di

penulis

dapat

s a l ah

Fakultas

sat^!

syarat

Pertanian,

~!nt~!k

Institut

i a p o r a r i F'enel a a h a n ! $ a s s 1 a h L:hus~!s i n l d i s u s c n

berdasarkan

h a s i l pene? i t i an i a p a n g yang d i lakukan d i Sub

Ci e s e i ;

Sub DAS Ci l i v ~ n n g , D A S Ci l i v*~!ng HL!?

dan

s ~ j a kJ a n u a r i

SWT

.

ini

me!-t!pai:an

pendidikan

sehingga

Allah

Jaws

L!,

DAS

Barat,

--

2789 h i n g g a S e r~ + - m b e r 1 9 S S .
banvai: t e r i m a k a s i h ! : ~ p a d s Eiapal: I r .

P e n c i i s mengncapi:an
S u d a r m o d a n Hapak D r .

Ir.

b i m b i n g a n clan s a r a n - s a r a n ,

Nai!:

~ i n ; k a b a n yang t e l a h memberihan

k e p a d a B a p a k d a n I b u s e r t a i:ai:ai:

dan

a d i h , t e r u t a m a k e p a d a M a s Wisnu y a n g b a n y a k memberi k a n d o r o n g a n
dan remangat,
kepada

s e r t a I!-.

Ir!ah)/ri7 G a t o t , F i r m a n , Ahmad,

semL!a p i h a k y a n g t e l a h mernbant~! s e j a k

pelaksanaan

dari

hingga t e r s e l e s a i kannya k a r y a i lmiah i n i

Aichi r n y a p e n u l i s b e r h a r a p ,

semoga k a r y a i n i

S a h a t a dan
persiapan,

.

d a p a t memberi

rnan.faat b a g i y a n g meme!-l~!!:anny=. d e n g a n s e g a l a k e t e r h a t a s a n n y a .

B a g o r , Maret

Penul i s

vii

1990

i-lal aman

'ATA

. . . . . . . . . . . . . . . . .

PEb!Sr;lb!'~ A$:

DAFTAF: T A E E L
DAFTA.3 tSAMH&H

. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .

v l

i

1:

...
,.. L

.................................
c,rpI-'< '

1

,]T~+.

-I -INJALIAPI

PUSTAKA

Fa!:tur-Faktor
A

y a n g Mernpengaruhi E r o s i

l..-+. ~ iE!-c;.si

I n d e k s Hahaya E r o s i

............

21

Et-osi

?'anah

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .
PL!STA!-laporan
daerah
diketahui
tersebut.

tersebut

mengenai
masih

hu1~1

yang

pengrlolaan

1a h a n d i d a e r a h t e r s e b u t .

Data

erosi yanG t e r j a d i s a a t i n i

belum mencukupi

,

sehingga

l e b i h l a n j u t t i n g k a t erosi y a n g t e r j a d i d i

ta-

di

perlu
daerah

3
m a s a l a h erosi y a n g t e r j a d i

Penanggnl angan

di

DAS

Sub

Ci esel: d a n S u b DAS Ci 1 i wctng s e b a g a i b a g i a n d a r i D A S Ci 1 i wung
Hulu

perlct s e g e r a d i l a k u k a n .

yang

terjadi

sehingga

psngau~etan tanah
c-ebut.

y a n g mencai:up
lahar!,

dapat

diketahui

apakah

y a n g a d a t e l a t ~s e s c i a i b a g i

F'endugaan e r - o s i

mstoda p r s d i k s i

Untctk i"Lu p e r l u d i d u g a

grcsi

d c p a t d i !a::c!i:an

tindakan

ter-

wilayah

dengan

menggctna::an

-

S a i l L o z s :uuat i o n

Uni v e t - s a l

erosi

(LISLE)

p u l a t e k n i k p e n g c l o l a a n tanaman dan k o n s e r v a s i

disan!ping

f a k t o r l i n g k u n g ~ t ny a i t ~ ! i

l

m

.
4

~opografi

dan t a n a h i t u serrdiri.

Pene? i t i a n
pl-ec!iksi
Ciesel:

erosi
dan

ini

bertujuan

yang t e r j a d i

untuk

Sctb D A S Ci! iviung d i w i l a y a h D A S

dan

(USLE)

Smith

d i j a d i kar;

Sel a n j i . t t n y r % t i i i s i ?

s e b a g c i d a s a r untc.4:

t a n a h y a n g d a p a t menel:ari
d i to! e r a n s i h a n .

etrr,si

Sub

DAS

C i l i u t ~ t n g klulu

erosi u e r s a l

s e p e r t i v a n g d i kemul:akan

!19783.

gambaran

s a a t irii p a d a d c i e r a h

d e n g a n n~enggc!nakan m ~ t o d ap r e d i k s i
Esuation

memberi k a n

oleh

Soil L o s s
Wischmeier

p r e r i i i:si

menentukan t e k n i k

err:si

konservasi

sampti batas, yang macih d a p a t

TINJAUAN PUSTAKR

Proses E r o s i

Erosi

,,,nab
.-

a d a l a h p e r i s t i wa b e r p i n d a h n y a a t a u

atau

cleh

bagban-bagian

media a l a m i

a n.
~l:utnya
er3si

calr.

crosi

air

alami

utama.

terdiri
dari

(Arsyad,

d i kens1

Erosi

Tanah

tanah d a r i s c a t u ke

dcia macan e r c s i
ha

,

y a i t u ei-osi

barah

atas

a i r me!"!.!pa!:an

!sail d e t z c h m e n t )

,

pen-

proses
partike?

pengangkutan

HoOhs dan Donahue,

r e r t a !:emampr!an

'tanah

pari:i

jadi

p ~ i l ao?h

I:e+:ahanan

t a n a h n~enyerapa i r ,

b u t i r - S ~ l tri p r i m s r 01eh s n e r g i t~!.li?G~!!:

pa t a n a h

(Dh)

dirpersi !

, dan

t a n a h un";iil:

yang

melputi

psmi ncia?:an (per!::ztr:c.k~ltan!

oleh

p e r c i k a n h u j a n ).

--TT,-,
-- .
7

3Ci

tanah

a!.:: b a t

rrnci

b e r h o r e 1 a ~ i der?yan

k i n e t i k hujan dan i n t e n s i t a s hujan

menit yang dikerial s e b a g a i

M i s c h m e i e r darr S m i t h f 1974)

s e b a g a i be!-ikuC :

indei:s

makrimum

erasi

meriimusi::an

h~!jan

persamaan

7
drngsn

E13,;!

t o t a l selams p e r i ~ d et e r t e n t u

si;

?.-.
.
te!?=i.l;as

h ~ l j ~
l &ni h

p-'.

Nair~un clemi !;
an
i
~!ntuL:

yai:g t o r j a d i

d i rum.-iskan d a l am persamaan :

dengar:

.

,

cirener..t~iI:an
Erori

y.ar:g

li mans iS s d z l a h i:ri.i!.arrg?n

K adalah f a k t o r e r a s i v l t a s hujan,

tahun),

e r o d o b i l i t a s tanah,
i

Canah s e t 5 n p u n i t are4

n

a d a i a h S3kto:-

iS s d a l a h f a k t o r p a n j a n g ban

tinda!:ah

F a k t a r E r n s i v i t a s Hu ian

.+-d-#a?;
-

iR)

=.elama

sat^! tahur;.

=

!:emiringan

p o t e n r i a l hc!jan ~ ! i i t u i : meng-

dan Smith,

E r a s i v i ,r u n u s t e r s e b u . t s ~ ! l : t
di

s e l am-

dipergur?a!:an

i n d o n e s i a k a r e n a t i p e p e n a k a r h u j a n yang banyak

a d a l ah . t i p = obc-erva.tori~!rr:.

ilntu!:

i t u t e l ah d i 1al::!i:an

d i jumpai

pme-

l i t i a n d i p u l a u Jaws u n t u h me1 i h a t hubungan antat-a E I X O

de-

ngan d a t a c u r a h h u j a n d a r i p e n a k a r h u j a n t i p e a b s e r v a t o r i u m .
kiubungan " e r s e b t t t

dinyata!:ac

r l a i am ri!mL!s b e ! - i !::.!t :

14
di

E l , ,-1 -1 a d a l a h e ! - o s i v i t a s h ~ ! j a n ,

maria

h u j a n bu?anan r a t a - r a t s

!cm!

, DAYS

HAlN

ada? at:

adalah jumlah h a r i h u j a n

r a t , ? - r a t a s e t i a p b u l a n dsn MRXP a d c l a h c-il-ah h!: j a n
rata-r6ta

.jam s e t i a p be.?an icm).

24

dips:-a?eh dengan mer;ji:rr:lahi:an

..

--c.i:ah

EZS6

Milai

7n i l a i E1,

m?.!:~imurn

tahunan

b ~ lanan.
l

Wisrhmeier d a n S m i t h t2979: +al::tor e r o d i b i lit a s

?'!ernnru
4.

c~lrah

a d a l a h besar-nya e l - o s i p e r ~ ! n i ti n d e k s e r o s i !-$:!jar;

yang

di~!!.:~!rd a r i p e h k p e r c o t ~ a a nyang mempunyai .L:emi!-ingan i e r e n c j

+

p e r s e n dan p a n j a n g l e r e n q 22 m e t e r ,

#-

rranlur: d f n l at! ter:!s

W i schmei e r
hubungan
;

-.

-

tidak

ditanami

mene~-~~s.

dan

E:arel c s i

yang

Mannering

11969)

bernsaha

antal-a t e k s t ~ t r , s t r - u k t u r

dar; permeabi 1 ih

- 3 .

mennn j:!!:!:an

tanah,

irtahan

t a n a h dsr;gan s!-edil-;i :!iJias

4;-.nah.

Hubungan t e s e b u t d i n y a t e k a n dalam persamaan :

1::s

di

i !.:ar; (iC!--pe!-ser, 1: a t )

?

.tanah < T a b e l 1 )

o!-ga!?il:,

b a d a i a k i:ade

? a!-: !:ode

1:s; ,3s permeabi l i t a g . tar,ah

s9:ru!:tur

,%fi se!-se-,+i.:sc

2

ber-~!saha mempermLI-

cia!-$ P
--$-hi
-'
t u n g a f i t r r s o b ! . ~ t dengan nomagraf

e r - o d i b i lit a s

tanah

b:? a s i f i l.:asi S t r ~ ! l : t u r unt'-tk P e n i 1a i a n E r o d i h i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n S m i t h , 1978).

Tabs? I.

Kuds

Eel a s S t r u k t u r Tanah

Ui:ut-an

g r a n u l a r s a n g a t ha?u s

i

Gambar 2 ! y a n g

h a n y d a p a t digznai:an

diameter

2:

1 mm

b i l a kandungan t e i : s t u r

bf~bi.!d i t a m b a h p a ~ i ! ' ss..ngat h a 1 i . t ~ 1 e t l . h b e s a r d a r i 70 p e r s e n .
P a d s normgraf

Tabrl 7.

ini

digunai:arr

metoda i n t e r p o ? a s i

?inier.

b:? a s i f i !:asi P e r m e a b i ? i t a 5 Tanats ~ i n t u kPen:
? a i a n E r o d i b i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n
S m i t h , 19781

-

.

smgat

l ambat

? ambat

i a n ~ h a t- s e d a n 2
sedang
sedang

-

agak c e p a t

cepat

F a k t o r Panjanq dan Kemirincan Lerenc

E v a i ~ i a s i p a n j a n g d a n 1:emirincjan
Wischmsier

dan

Smith

!LS>

?el-eng d i n y a . t a k a n

(l778) s e h a g a i s a t -

fal:tor

ai e h

ti.!nqqal

9

I n
y a i t ~" !
aktor

LS

N i l a i t e r s e b u t d i p e r o l eh me1 5.l

LS.

= 1S/22.:)m

s i n 2 8 + 4.56

165.41

persamaan:

1-1:

!TO>

s i n 8 t 0.065)

;.

d i mana Z a d s l a h p a n j a n g l e r e n g dalam m e t e r dan H a d a l a h
d u t l r - r e n q dalam d e r a j ' t ,

.

-

g

:

-

3

m bernilai

itntd: lersnq
-

0.2

0. e ur:kL!k le r p g g J. 5:/.-$. 5:);; dan

sit-

i'i.;
C!.

2

L!ntuk: le!-enq
5% ataitl & i h .
Persam?an

t e r s e b u t i:emudi an d i sederhanakan

Wlschmrier

dan S m i t h :1?78> m e n j a d i :

L S = S/L



60%

dciri

Resarmya e r a s i
vmng masih daa!-.;:an
d:

-! anah

yang ia p i san bawahn.:ia ! 5 ~ b s l? i : \,=P.,-. ,.,
padat tey-l&a!:
d i s t a s s u b s t t - a t a ,,/angJc,,ida!:
+.a,.' ? - - - 7 ; " - - '
..-I t : - ~ : ~ ~ ~ . i j i . i c ; e . r j (kids..!:
~
keras!

.............
Tanah dengar: l a p i sac bawah yano
., p e r m e a t i li ce.=.nya lambat d i a t a s s u b s t r a t a yang t i dak
.I--.=.,- ..-nsclcdasi I.t:dai: !.:el-as! ...;. ........

4.. 48

A . -

1;

i3.97

r;

Tanah dengan l a p i s a n bawah vans aga!.: permeahel d i
s ~ ! b s t r a t a ysaq t i d ~ ; : ts!-;:gnroiidasi

!tidab:

!:=:-as!

.....................

Tanah yang 1 a p i s a n hawahnya permeahel
di
a t a s s~!bst:-a.:s ;,qng
r
t i 65;:
.ie:-kcfisel idasi
I t i d a ! : !::el-as!

--.
ii 3 1

-

...........................

i y

A

-

V

~i.5

p r u c u ! : t i v i t a s t a n a h ysgncj t i d a l ? t e r e r o s i
an e-Fek'kif

.

Sedangi:an

t a n a h a d a l ah l t e d a l aman t e n a h sampai

yang mzraha%bat pertcmb--than a l - a r ta-!?man
Nood dan D e n t

(1983) meng!:i as: f i l : a s i itan mass h i d ~ t p t a -

.. .

1:~tai1Tss i a h a n 1 : ~
da1am b a t a s :iar,g
..

s e i uruh prof i

((keda?amar; s k i v a i en)
t!;umhuti ? a g i

tanaiitari ti dal: rnuncj!:in

wa

< 1987,

=gar!

mm pst- t a h u n .

!a p i san ba-ah

t*!-).o!?so? i.ias?:

Kasa curia t a j i i:a

txai:a

1989) mengatakan bahmempu-

d i t o l e r a n s i l:~,n ? e L ih !:eci i

Sedangkan u n t u k t a n a h yang dalam de-

fang

per-rn~abei