Prediksi dan Pengendalian Erosi di Sub DAS Ciesek dan Sub DAS Ciliwung, DAS Ciliwung Hulu, Jawa Barat
PREDlKSl DAN PENGENDALlAN ERDSI Dl SUB DAS ClESfK DAM
SUB OWS CILlWUNG, DBS CILIWURG Rt Lhl. IABA B.4RAT
Oleh
TJJTRA DESlANA
A 220382
TJITHA DESIANA.
Ci e c e l :
!Di
Prediksi
dan P e n q e n d a l i a n E r o s i
d a n St,b-Di>S Ci 1 i w ! n g ,
D A S C i ? i wung Hul L I ,
bawah b i mbi n g i n SUDAAMO d a n NAIK SINUKABAN)
di
Jawa
s e k d a n Sub-EAS
gunakan
C i l i wung d i w i l a.;ah
metoda p r e d i k s i
(USL-5).
ation
~ a n a t i dan
Cie-
D A S C i l i v ~ u n gH L ! ~ L I d z n g a n
e r o s i U n i v e r s a l 5oi l L o s s
Sel a n j u t n y a h a s i l p r e d i i:si
s e b a g a i d a s a r unt1.11:
Em!-
terseb~!t diper-
menent~!l.:an t i n d a k a n
a i r y a n g c l a p a t mene.i:an eir.csi s a m p a i
A
qambaran
y a n q t e r j a d i s a a t ir:i d i ~ a e r a hSL!~-DAS
erosi
menqgunakan
Barat
.
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u i : memberi &:an
pred:}:si
Sub-DAS
k=nserl'a%S
batas
yang
u n t u l - : perrclugaan e r o s i d e n g a n
USLE
mssih d a p a t d i t o l e r a n s i kao.
D a t a y a n g dipel-?ul:an
d i p e r o l e h m e ? a l u i pengamatan l a n a n g p a d s t i ti k-ti t i k t e r t e n tu.
L o k a s i . t j . t i i : pengamzttan t e r s e b u t d i . t e n t n l : a n
a
l a h a n yang berbeda j r n i s t a n a h ,
=-A.
lahannya.
peta
Satuar!
jenis
t i t i k p e n g a m a t a n dila!:u!:ar!
untuk
anal isa laboratorium.
a n a l i s a l a b u r a t o r i L!m,
berupa
data
pengamat
tanaman
c ~ ! r a h Iic!jan
cuaca
!C!
hasil
!:el= l e r e n g dan t a t a g u n a
sctap
dan
1 et-rng dar;
l ahan d i p e r o l e h d a r i
tanah,
di
pengamhi?.an
dipqrgL!nakan
selama
ID
lahan.
contoh
konservasi
5~1ga data
tah~!n d a r i
serta
tanah
!P!
tatag~tna
s~!perimpuse
S e l a i n d a t a pengamatan
daerah pene? i t i a n
dan tindal:an
be!-dasal-kan
Facia
tanah
lapang
seL:~!ride!s.kasiun
ni lai
iaktor
dari
hasil-
h a s i 1 p e n e l i t i a n t e r d a h ~ ! L!.i
,
Data
~tntu!:
pengamatan
menentui:an
lapang dan
-da.ta
n i l a i e!-asivi.tas hujan
i
sei;i!fidc~-
:
,
n i l ai
,
ILS)
n i l a i C dan P untuk a e t i a p u n i t lahan
Data
primer dan sekunder digunalian untuk
erodibilitas tanah
yang
diamati.
menent~tkan n i l a i
(K).
D a r i hasil y a n g d i p e r o l e h t e r n y a t a s e b a n y a k 82.4 % d a r i
..
daerah
penei
I
i ti an
tergoiong
15.3 :'. t e r g c ? o n g t i n g g i ,
-...--
-m.
C!.?
:/. t e r g r . l o n q r e n d a h .
=.~,=i--i
pada
.
.
p e n = ? i t i a n :n i
pertanian.
indeks
i n i menun ju;:t:an
bahaya
predi k r i
at-osi
bahwa
di
daet-ah
pengembar!gan
ini
e r o s i m r n u n j u k k a n bahwa
p e n e l i t i a n tery.01o n g d a e r a h 'yst:?g
dae!-ah
st-csi
1 . 4 :i. t e r g o l o n g s e d a n g d a n
e r o s i L'sng s e b e n a ! - n y a t e r j a d i
menggamba!-!:an
bahaya
s e b a i k n y a t i d a k d i jac!i lran dae!-ah
Nam~ln
Haai l
Hal
indaks
b e 1 elm
dapat
lapang.
53.4
m e m i l i !:i
%
dari
predi k r i
erosi l e b i h ke.=i 1 d a r i erosi y a n g m a s i h d a p a t d i t o l e r a n s i k a n
(A
x:
erosi
TSL)
dar-; s i s a n y a s e b e s a r 116.6
m e r n i 1 i !::
?:
pl-edi k r i
y a n g m a s i h l e b i h b e r a r d a r i erzsi y a n g d a p a t
r a n s i !:an
z?eh
,
(A
:?
TSL).
lceadaan l a p a n g :
LIari l =:-edi !:si ei-osi
----..
h-==b-=>:=
t a n a m darl p e n g e l al a a n l a h a n
.,,-,
sangat
d5 t e f i t ~ ! j : a n
serta
ere=: v i t a a h i ! j a n ,
ser-4:s
tir!dai:an
d i tole-
ieonsrr-vasi
pol a
tanah
yang diterap!;an.
H e s a r n y a ::.-mi!-ingan
erosivi.tas
et-osi
he! j a n
?el-ersg y a n q padi! umc!mnya c~!ram d a n
a d a ? a h f aletor
potensi alnya besar.
utama
Mamun k a r e n a
yang
menyebabka:?
sistem
pengg~jnaan
dan p e n g e l c i a a n tanaman set-ta tindaican k o n s e r v a s i
t a n a h yang
telah
penelitian
cukup memadai,
mempurrya~
p r e d i t:si
maka s e b a g i a n b e s a r d a e r a h
erosi
lebih
keci?
dat-i
EL.
P e n d a y a g u n a a n l a h a n s a a t i n i t e l a h mampc! n ~ e n g e ~ l - a n g i pc!l:c? a n
ii
S:!tir-b~~tir
hujan
yanq
ja'cuh
mengenai
rnemperbai k i i:apaci t a s i n f i1 t r a s i
la ji-1
a
:
permukcan
yanq
permukaan
t a n a h dan rnamp:!
teriadi
tanah,
mengu!-angi
sehingpz
erosirya
rendah.
n<
--
n-
predi ):si
piha!:
'
e r ~ s i lehih
psnyem~urnaan
menerapka?
F's.da
ads
heberapa
aesar
penggunaan
tekni k
dari
lahan ?
teknik
mu1s a
tanaman
semusirn,
tekni!:
ls k i h d i sernpurnal:a~.
Pada
dapat ditekarr.
dan
telah
hujan
dan
benar.
tanah
? ahan
satuan
ada
campuran d i perlr!l:an
tanat: s e h i n gqa p u k u l a n b u t i k - S u t i r
a l i r a n permukaan
p e r ?u
bertnni,
baik
k o n s e r v a s i yang
Pada i:eS:!n
memiliki
t a ~ a r n a n pen~!t:!p
dan pembuatan g u l udan.
rendah,
yang
s e h i ngga
TSL
k o n s e r v a s i t a n a h yang
psrkebunan t e h hai-us d i b e r i i : a r r
pen~!t!.!p
daerah
harus
tanaman
dan
?aju
Daerah dengan l e r e n q curam
s e h a i knya d i h u t a n k a n kembal i.
iii
PF:EDIk::SI
DAN PENGENDALIAN EROSI D I SUB DAS CIESEK DAN
SU8 DAS CILIWUNG,
DAS CILIWUNG HULU,
JAWA BARAT
Ol oh
T J I T H A DESIANA
L a p o r a n Perre? a a h . n r ? a s a ? a h K h ~ ! s ~ ! ir:i
s
diSL!~L!~
c e b a q a i s a ? a h sat.-!s y a r a t .-!nt.-!l< memgero? o h =?;.
ar
Sarjana Pertanian
pada
.
Fal:~!lt a P~e ! - t a n i a n ? 1 n s t : i t u t
Per-tani an %c?~or
JEHUSAN TANAH
FAKQLTAS PERTAN: AN
IIk!STI TUT PERTAN IAN YDGDR
? U S < !
: PF:EDIESI
DAN P E N G E N D A L I A N E K D S I 01 S U H . D A S
CIESEK DAM S U B Df?S C I L I W U N G , DAS
HUL.!J,
JAWA %RAT
N a m a Mahari s w e
: T J I T R A DESiAMA
b l o m o r po!:ok
.
., 2 2 . 0 3 ~ ~ "
n
D o s e n P e m b i m b i ng
P e r n t i m b i ng K e t u a
CILIWUNG
Syui:ur
atas
segala
Alhamdulillah p e n u l i s p a n j a t k a n kepada
rahmat
dan
karunianya
m e n y e i e s s i k a n m a s a l a h l:husur
Mas31 a h
. .
kh~!s~!sIni
menyel e s a i k a n
Pe!-tani
en -s c g o r .
di
penulis
dapat
s a l ah
Fakultas
sat^!
syarat
Pertanian,
~!nt~!k
Institut
i a p o r a r i F'enel a a h a n ! $ a s s 1 a h L:hus~!s i n l d i s u s c n
berdasarkan
h a s i l pene? i t i an i a p a n g yang d i lakukan d i Sub
Ci e s e i ;
Sub DAS Ci l i v ~ n n g , D A S Ci l i v*~!ng HL!?
dan
s ~ j a kJ a n u a r i
SWT
.
ini
me!-t!pai:an
pendidikan
sehingga
Allah
Jaws
L!,
DAS
Barat,
--
2789 h i n g g a S e r~ + - m b e r 1 9 S S .
banvai: t e r i m a k a s i h ! : ~ p a d s Eiapal: I r .
P e n c i i s mengncapi:an
S u d a r m o d a n Hapak D r .
Ir.
b i m b i n g a n clan s a r a n - s a r a n ,
Nai!:
~ i n ; k a b a n yang t e l a h memberihan
k e p a d a B a p a k d a n I b u s e r t a i:ai:ai:
dan
a d i h , t e r u t a m a k e p a d a M a s Wisnu y a n g b a n y a k memberi k a n d o r o n g a n
dan remangat,
kepada
s e r t a I!-.
Ir!ah)/ri7 G a t o t , F i r m a n , Ahmad,
semL!a p i h a k y a n g t e l a h mernbant~! s e j a k
pelaksanaan
dari
hingga t e r s e l e s a i kannya k a r y a i lmiah i n i
Aichi r n y a p e n u l i s b e r h a r a p ,
semoga k a r y a i n i
S a h a t a dan
persiapan,
.
d a p a t memberi
rnan.faat b a g i y a n g meme!-l~!!:anny=. d e n g a n s e g a l a k e t e r h a t a s a n n y a .
B a g o r , Maret
Penul i s
vii
1990
i-lal aman
'ATA
. . . . . . . . . . . . . . . . .
PEb!Sr;lb!'~ A$:
DAFTAF: T A E E L
DAFTA.3 tSAMH&H
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
v l
i
1:
...
,.. L
.................................
c,rpI-'< '
1
,]T~+.
-I -INJALIAPI
PUSTAKA
Fa!:tur-Faktor
A
y a n g Mernpengaruhi E r o s i
l..-+. ~ iE!-c;.si
I n d e k s Hahaya E r o s i
............
21
Et-osi
?'anah
. . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
PL!STA!-laporan
daerah
diketahui
tersebut.
tersebut
mengenai
masih
hu1~1
yang
pengrlolaan
1a h a n d i d a e r a h t e r s e b u t .
Data
erosi yanG t e r j a d i s a a t i n i
belum mencukupi
,
sehingga
l e b i h l a n j u t t i n g k a t erosi y a n g t e r j a d i d i
ta-
di
perlu
daerah
3
m a s a l a h erosi y a n g t e r j a d i
Penanggnl angan
di
DAS
Sub
Ci esel: d a n S u b DAS Ci 1 i wctng s e b a g a i b a g i a n d a r i D A S Ci 1 i wung
Hulu
perlct s e g e r a d i l a k u k a n .
yang
terjadi
sehingga
psngau~etan tanah
c-ebut.
y a n g mencai:up
lahar!,
dapat
diketahui
apakah
y a n g a d a t e l a t ~s e s c i a i b a g i
F'endugaan e r - o s i
mstoda p r s d i k s i
Untctk i"Lu p e r l u d i d u g a
grcsi
d c p a t d i !a::c!i:an
tindakan
ter-
wilayah
dengan
menggctna::an
-
S a i l L o z s :uuat i o n
Uni v e t - s a l
erosi
(LISLE)
p u l a t e k n i k p e n g c l o l a a n tanaman dan k o n s e r v a s i
disan!ping
f a k t o r l i n g k u n g ~ t ny a i t ~ ! i
l
m
.
4
~opografi
dan t a n a h i t u serrdiri.
Pene? i t i a n
pl-ec!iksi
Ciesel:
erosi
dan
ini
bertujuan
yang t e r j a d i
untuk
Sctb D A S Ci! iviung d i w i l a y a h D A S
dan
(USLE)
Smith
d i j a d i kar;
Sel a n j i . t t n y r % t i i i s i ?
s e b a g c i d a s a r untc.4:
t a n a h y a n g d a p a t menel:ari
d i to! e r a n s i h a n .
etrr,si
Sub
DAS
C i l i u t ~ t n g klulu
erosi u e r s a l
s e p e r t i v a n g d i kemul:akan
!19783.
gambaran
s a a t irii p a d a d c i e r a h
d e n g a n n~enggc!nakan m ~ t o d ap r e d i k s i
Esuation
memberi k a n
oleh
Soil L o s s
Wischmeier
p r e r i i i:si
menentukan t e k n i k
err:si
konservasi
sampti batas, yang macih d a p a t
TINJAUAN PUSTAKR
Proses E r o s i
Erosi
,,,nab
.-
a d a l a h p e r i s t i wa b e r p i n d a h n y a a t a u
atau
cleh
bagban-bagian
media a l a m i
a n.
~l:utnya
er3si
calr.
crosi
air
alami
utama.
terdiri
dari
(Arsyad,
d i kens1
Erosi
Tanah
tanah d a r i s c a t u ke
dcia macan e r c s i
ha
,
y a i t u ei-osi
barah
atas
a i r me!"!.!pa!:an
!sail d e t z c h m e n t )
,
pen-
proses
partike?
pengangkutan
HoOhs dan Donahue,
r e r t a !:emampr!an
'tanah
pari:i
jadi
p ~ i l ao?h
I:e+:ahanan
t a n a h n~enyerapa i r ,
b u t i r - S ~ l tri p r i m s r 01eh s n e r g i t~!.li?G~!!:
pa t a n a h
(Dh)
dirpersi !
, dan
t a n a h un";iil:
yang
melputi
psmi ncia?:an (per!::ztr:c.k~ltan!
oleh
p e r c i k a n h u j a n ).
--TT,-,
-- .
7
3Ci
tanah
a!.:: b a t
rrnci
b e r h o r e 1 a ~ i der?yan
k i n e t i k hujan dan i n t e n s i t a s hujan
menit yang dikerial s e b a g a i
M i s c h m e i e r darr S m i t h f 1974)
s e b a g a i be!-ikuC :
indei:s
makrimum
erasi
meriimusi::an
h~!jan
persamaan
7
drngsn
E13,;!
t o t a l selams p e r i ~ d et e r t e n t u
si;
?.-.
.
te!?=i.l;as
h ~ l j ~
l &ni h
p-'.
Nair~un clemi !;
an
i
~!ntuL:
yai:g t o r j a d i
d i rum.-iskan d a l am persamaan :
dengar:
.
,
cirener..t~iI:an
Erori
y.ar:g
li mans iS s d z l a h i:ri.i!.arrg?n
K adalah f a k t o r e r a s i v l t a s hujan,
tahun),
e r o d o b i l i t a s tanah,
i
Canah s e t 5 n p u n i t are4
n
a d a i a h S3kto:-
iS s d a l a h f a k t o r p a n j a n g ban
tinda!:ah
F a k t a r E r n s i v i t a s Hu ian
.+-d-#a?;
-
iR)
=.elama
sat^! tahur;.
=
!:emiringan
p o t e n r i a l hc!jan ~ ! i i t u i : meng-
dan Smith,
E r a s i v i ,r u n u s t e r s e b u . t s ~ ! l : t
di
s e l am-
dipergur?a!:an
i n d o n e s i a k a r e n a t i p e p e n a k a r h u j a n yang banyak
a d a l ah . t i p = obc-erva.tori~!rr:.
ilntu!:
i t u t e l ah d i 1al::!i:an
d i jumpai
pme-
l i t i a n d i p u l a u Jaws u n t u h me1 i h a t hubungan antat-a E I X O
de-
ngan d a t a c u r a h h u j a n d a r i p e n a k a r h u j a n t i p e a b s e r v a t o r i u m .
kiubungan " e r s e b t t t
dinyata!:ac
r l a i am ri!mL!s b e ! - i !::.!t :
14
di
E l , ,-1 -1 a d a l a h e ! - o s i v i t a s h ~ ! j a n ,
maria
h u j a n bu?anan r a t a - r a t s
!cm!
, DAYS
HAlN
ada? at:
adalah jumlah h a r i h u j a n
r a t , ? - r a t a s e t i a p b u l a n dsn MRXP a d c l a h c-il-ah h!: j a n
rata-r6ta
.jam s e t i a p be.?an icm).
24
dips:-a?eh dengan mer;ji:rr:lahi:an
..
--c.i:ah
EZS6
Milai
7n i l a i E1,
m?.!:~imurn
tahunan
b ~ lanan.
l
Wisrhmeier d a n S m i t h t2979: +al::tor e r o d i b i lit a s
?'!ernnru
4.
c~lrah
a d a l a h besar-nya e l - o s i p e r ~ ! n i ti n d e k s e r o s i !-$:!jar;
yang
di~!!.:~!rd a r i p e h k p e r c o t ~ a a nyang mempunyai .L:emi!-ingan i e r e n c j
+
p e r s e n dan p a n j a n g l e r e n q 22 m e t e r ,
#-
rranlur: d f n l at! ter:!s
W i schmei e r
hubungan
;
-.
-
tidak
ditanami
mene~-~~s.
dan
E:arel c s i
yang
Mannering
11969)
bernsaha
antal-a t e k s t ~ t r , s t r - u k t u r
dar; permeabi 1 ih
- 3 .
mennn j:!!:!:an
tanah,
irtahan
t a n a h dsr;gan s!-edil-;i :!iJias
4;-.nah.
Hubungan t e s e b u t d i n y a t e k a n dalam persamaan :
1::s
di
i !.:ar; (iC!--pe!-ser, 1: a t )
?
.tanah < T a b e l 1 )
o!-ga!?il:,
b a d a i a k i:ade
? a!-: !:ode
1:s; ,3s permeabi l i t a g . tar,ah
s9:ru!:tur
,%fi se!-se-,+i.:sc
2
ber-~!saha mempermLI-
cia!-$ P
--$-hi
-'
t u n g a f i t r r s o b ! . ~ t dengan nomagraf
e r - o d i b i lit a s
tanah
b:? a s i f i l.:asi S t r ~ ! l : t u r unt'-tk P e n i 1a i a n E r o d i h i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n S m i t h , 1978).
Tabs? I.
Kuds
Eel a s S t r u k t u r Tanah
Ui:ut-an
g r a n u l a r s a n g a t ha?u s
i
Gambar 2 ! y a n g
h a n y d a p a t digznai:an
diameter
2:
1 mm
b i l a kandungan t e i : s t u r
bf~bi.!d i t a m b a h p a ~ i ! ' ss..ngat h a 1 i . t ~ 1 e t l . h b e s a r d a r i 70 p e r s e n .
P a d s normgraf
Tabrl 7.
ini
digunai:arr
metoda i n t e r p o ? a s i
?inier.
b:? a s i f i !:asi P e r m e a b i ? i t a 5 Tanats ~ i n t u kPen:
? a i a n E r o d i b i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n
S m i t h , 19781
-
.
smgat
l ambat
? ambat
i a n ~ h a t- s e d a n 2
sedang
sedang
-
agak c e p a t
cepat
F a k t o r Panjanq dan Kemirincan Lerenc
E v a i ~ i a s i p a n j a n g d a n 1:emirincjan
Wischmsier
dan
Smith
!LS>
?el-eng d i n y a . t a k a n
(l778) s e h a g a i s a t -
fal:tor
ai e h
ti.!nqqal
9
I n
y a i t ~" !
aktor
LS
N i l a i t e r s e b u t d i p e r o l eh me1 5.l
LS.
= 1S/22.:)m
s i n 2 8 + 4.56
165.41
persamaan:
1-1:
!TO>
s i n 8 t 0.065)
;.
d i mana Z a d s l a h p a n j a n g l e r e n g dalam m e t e r dan H a d a l a h
d u t l r - r e n q dalam d e r a j ' t ,
.
-
g
:
-
3
m bernilai
itntd: lersnq
-
0.2
0. e ur:kL!k le r p g g J. 5:/.-$. 5:);; dan
sit-
i'i.;
C!.
2
L!ntuk: le!-enq
5% ataitl & i h .
Persam?an
t e r s e b u t i:emudi an d i sederhanakan
Wlschmrier
dan S m i t h :1?78> m e n j a d i :
L S = S/L
60%
dciri
Resarmya e r a s i
vmng masih daa!-.;:an
d:
-! anah
yang ia p i san bawahn.:ia ! 5 ~ b s l? i : \,=P.,-. ,.,
padat tey-l&a!:
d i s t a s s u b s t t - a t a ,,/angJc,,ida!:
+.a,.' ? - - - 7 ; " - - '
..-I t : - ~ : ~ ~ ~ . i j i . i c ; e . r j (kids..!:
~
keras!
.............
Tanah dengar: l a p i sac bawah yano
., p e r m e a t i li ce.=.nya lambat d i a t a s s u b s t r a t a yang t i dak
.I--.=.,- ..-nsclcdasi I.t:dai: !.:el-as! ...;. ........
4.. 48
A . -
1;
i3.97
r;
Tanah dengan l a p i s a n bawah vans aga!.: permeahel d i
s ~ ! b s t r a t a ysaq t i d ~ ; : ts!-;:gnroiidasi
!tidab:
!:=:-as!
.....................
Tanah yang 1 a p i s a n hawahnya permeahel
di
a t a s s~!bst:-a.:s ;,qng
r
t i 65;:
.ie:-kcfisel idasi
I t i d a ! : !::el-as!
--.
ii 3 1
-
...........................
i y
A
-
V
~i.5
p r u c u ! : t i v i t a s t a n a h ysgncj t i d a l ? t e r e r o s i
an e-Fek'kif
.
Sedangi:an
t a n a h a d a l ah l t e d a l aman t e n a h sampai
yang mzraha%bat pertcmb--than a l - a r ta-!?man
Nood dan D e n t
(1983) meng!:i as: f i l : a s i itan mass h i d ~ t p t a -
.. .
1:~tai1Tss i a h a n 1 : ~
da1am b a t a s :iar,g
..
s e i uruh prof i
((keda?amar; s k i v a i en)
t!;umhuti ? a g i
tanaiitari ti dal: rnuncj!:in
wa
< 1987,
=gar!
mm pst- t a h u n .
!a p i san ba-ah
t*!-).o!?so? i.ias?:
Kasa curia t a j i i:a
txai:a
1989) mengatakan bahmempu-
d i t o l e r a n s i l:~,n ? e L ih !:eci i
Sedangkan u n t u k t a n a h yang dalam de-
fang
per-rn~abei
SUB OWS CILlWUNG, DBS CILIWURG Rt Lhl. IABA B.4RAT
Oleh
TJJTRA DESlANA
A 220382
TJITHA DESIANA.
Ci e c e l :
!Di
Prediksi
dan P e n q e n d a l i a n E r o s i
d a n St,b-Di>S Ci 1 i w ! n g ,
D A S C i ? i wung Hul L I ,
bawah b i mbi n g i n SUDAAMO d a n NAIK SINUKABAN)
di
Jawa
s e k d a n Sub-EAS
gunakan
C i l i wung d i w i l a.;ah
metoda p r e d i k s i
(USL-5).
ation
~ a n a t i dan
Cie-
D A S C i l i v ~ u n gH L ! ~ L I d z n g a n
e r o s i U n i v e r s a l 5oi l L o s s
Sel a n j u t n y a h a s i l p r e d i i:si
s e b a g a i d a s a r unt1.11:
Em!-
terseb~!t diper-
menent~!l.:an t i n d a k a n
a i r y a n g c l a p a t mene.i:an eir.csi s a m p a i
A
qambaran
y a n q t e r j a d i s a a t ir:i d i ~ a e r a hSL!~-DAS
erosi
menqgunakan
Barat
.
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u i : memberi &:an
pred:}:si
Sub-DAS
k=nserl'a%S
batas
yang
u n t u l - : perrclugaan e r o s i d e n g a n
USLE
mssih d a p a t d i t o l e r a n s i kao.
D a t a y a n g dipel-?ul:an
d i p e r o l e h m e ? a l u i pengamatan l a n a n g p a d s t i ti k-ti t i k t e r t e n tu.
L o k a s i . t j . t i i : pengamzttan t e r s e b u t d i . t e n t n l : a n
a
l a h a n yang berbeda j r n i s t a n a h ,
=-A.
lahannya.
peta
Satuar!
jenis
t i t i k p e n g a m a t a n dila!:u!:ar!
untuk
anal isa laboratorium.
a n a l i s a l a b u r a t o r i L!m,
berupa
data
pengamat
tanaman
c ~ ! r a h Iic!jan
cuaca
!C!
hasil
!:el= l e r e n g dan t a t a g u n a
sctap
dan
1 et-rng dar;
l ahan d i p e r o l e h d a r i
tanah,
di
pengamhi?.an
dipqrgL!nakan
selama
ID
lahan.
contoh
konservasi
5~1ga data
tah~!n d a r i
serta
tanah
!P!
tatag~tna
s~!perimpuse
S e l a i n d a t a pengamatan
daerah pene? i t i a n
dan tindal:an
be!-dasal-kan
Facia
tanah
lapang
seL:~!ride!s.kasiun
ni lai
iaktor
dari
hasil-
h a s i 1 p e n e l i t i a n t e r d a h ~ ! L!.i
,
Data
~tntu!:
pengamatan
menentui:an
lapang dan
-da.ta
n i l a i e!-asivi.tas hujan
i
sei;i!fidc~-
:
,
n i l ai
,
ILS)
n i l a i C dan P untuk a e t i a p u n i t lahan
Data
primer dan sekunder digunalian untuk
erodibilitas tanah
yang
diamati.
menent~tkan n i l a i
(K).
D a r i hasil y a n g d i p e r o l e h t e r n y a t a s e b a n y a k 82.4 % d a r i
..
daerah
penei
I
i ti an
tergoiong
15.3 :'. t e r g c ? o n g t i n g g i ,
-...--
-m.
C!.?
:/. t e r g r . l o n q r e n d a h .
=.~,=i--i
pada
.
.
p e n = ? i t i a n :n i
pertanian.
indeks
i n i menun ju;:t:an
bahaya
predi k r i
at-osi
bahwa
di
daet-ah
pengembar!gan
ini
e r o s i m r n u n j u k k a n bahwa
p e n e l i t i a n tery.01o n g d a e r a h 'yst:?g
dae!-ah
st-csi
1 . 4 :i. t e r g o l o n g s e d a n g d a n
e r o s i L'sng s e b e n a ! - n y a t e r j a d i
menggamba!-!:an
bahaya
s e b a i k n y a t i d a k d i jac!i lran dae!-ah
Nam~ln
Haai l
Hal
indaks
b e 1 elm
dapat
lapang.
53.4
m e m i l i !:i
%
dari
predi k r i
erosi l e b i h ke.=i 1 d a r i erosi y a n g m a s i h d a p a t d i t o l e r a n s i k a n
(A
x:
erosi
TSL)
dar-; s i s a n y a s e b e s a r 116.6
m e r n i 1 i !::
?:
pl-edi k r i
y a n g m a s i h l e b i h b e r a r d a r i erzsi y a n g d a p a t
r a n s i !:an
z?eh
,
(A
:?
TSL).
lceadaan l a p a n g :
LIari l =:-edi !:si ei-osi
----..
h-==b-=>:=
t a n a m darl p e n g e l al a a n l a h a n
.,,-,
sangat
d5 t e f i t ~ ! j : a n
serta
ere=: v i t a a h i ! j a n ,
ser-4:s
tir!dai:an
d i tole-
ieonsrr-vasi
pol a
tanah
yang diterap!;an.
H e s a r n y a ::.-mi!-ingan
erosivi.tas
et-osi
he! j a n
?el-ersg y a n q padi! umc!mnya c~!ram d a n
a d a ? a h f aletor
potensi alnya besar.
utama
Mamun k a r e n a
yang
menyebabka:?
sistem
pengg~jnaan
dan p e n g e l c i a a n tanaman set-ta tindaican k o n s e r v a s i
t a n a h yang
telah
penelitian
cukup memadai,
mempurrya~
p r e d i t:si
maka s e b a g i a n b e s a r d a e r a h
erosi
lebih
keci?
dat-i
EL.
P e n d a y a g u n a a n l a h a n s a a t i n i t e l a h mampc! n ~ e n g e ~ l - a n g i pc!l:c? a n
ii
S:!tir-b~~tir
hujan
yanq
ja'cuh
mengenai
rnemperbai k i i:apaci t a s i n f i1 t r a s i
la ji-1
a
:
permukcan
yanq
permukaan
t a n a h dan rnamp:!
teriadi
tanah,
mengu!-angi
sehingpz
erosirya
rendah.
n<
--
n-
predi ):si
piha!:
'
e r ~ s i lehih
psnyem~urnaan
menerapka?
F's.da
ads
heberapa
aesar
penggunaan
tekni k
dari
lahan ?
teknik
mu1s a
tanaman
semusirn,
tekni!:
ls k i h d i sernpurnal:a~.
Pada
dapat ditekarr.
dan
telah
hujan
dan
benar.
tanah
? ahan
satuan
ada
campuran d i perlr!l:an
tanat: s e h i n gqa p u k u l a n b u t i k - S u t i r
a l i r a n permukaan
p e r ?u
bertnni,
baik
k o n s e r v a s i yang
Pada i:eS:!n
memiliki
t a ~ a r n a n pen~!t:!p
dan pembuatan g u l udan.
rendah,
yang
s e h i ngga
TSL
k o n s e r v a s i t a n a h yang
psrkebunan t e h hai-us d i b e r i i : a r r
pen~!t!.!p
daerah
harus
tanaman
dan
?aju
Daerah dengan l e r e n q curam
s e h a i knya d i h u t a n k a n kembal i.
iii
PF:EDIk::SI
DAN PENGENDALIAN EROSI D I SUB DAS CIESEK DAN
SU8 DAS CILIWUNG,
DAS CILIWUNG HULU,
JAWA BARAT
Ol oh
T J I T H A DESIANA
L a p o r a n Perre? a a h . n r ? a s a ? a h K h ~ ! s ~ ! ir:i
s
diSL!~L!~
c e b a q a i s a ? a h sat.-!s y a r a t .-!nt.-!l< memgero? o h =?;.
ar
Sarjana Pertanian
pada
.
Fal:~!lt a P~e ! - t a n i a n ? 1 n s t : i t u t
Per-tani an %c?~or
JEHUSAN TANAH
FAKQLTAS PERTAN: AN
IIk!STI TUT PERTAN IAN YDGDR
? U S < !
: PF:EDIESI
DAN P E N G E N D A L I A N E K D S I 01 S U H . D A S
CIESEK DAM S U B Df?S C I L I W U N G , DAS
HUL.!J,
JAWA %RAT
N a m a Mahari s w e
: T J I T R A DESiAMA
b l o m o r po!:ok
.
., 2 2 . 0 3 ~ ~ "
n
D o s e n P e m b i m b i ng
P e r n t i m b i ng K e t u a
CILIWUNG
Syui:ur
atas
segala
Alhamdulillah p e n u l i s p a n j a t k a n kepada
rahmat
dan
karunianya
m e n y e i e s s i k a n m a s a l a h l:husur
Mas31 a h
. .
kh~!s~!sIni
menyel e s a i k a n
Pe!-tani
en -s c g o r .
di
penulis
dapat
s a l ah
Fakultas
sat^!
syarat
Pertanian,
~!nt~!k
Institut
i a p o r a r i F'enel a a h a n ! $ a s s 1 a h L:hus~!s i n l d i s u s c n
berdasarkan
h a s i l pene? i t i an i a p a n g yang d i lakukan d i Sub
Ci e s e i ;
Sub DAS Ci l i v ~ n n g , D A S Ci l i v*~!ng HL!?
dan
s ~ j a kJ a n u a r i
SWT
.
ini
me!-t!pai:an
pendidikan
sehingga
Allah
Jaws
L!,
DAS
Barat,
--
2789 h i n g g a S e r~ + - m b e r 1 9 S S .
banvai: t e r i m a k a s i h ! : ~ p a d s Eiapal: I r .
P e n c i i s mengncapi:an
S u d a r m o d a n Hapak D r .
Ir.
b i m b i n g a n clan s a r a n - s a r a n ,
Nai!:
~ i n ; k a b a n yang t e l a h memberihan
k e p a d a B a p a k d a n I b u s e r t a i:ai:ai:
dan
a d i h , t e r u t a m a k e p a d a M a s Wisnu y a n g b a n y a k memberi k a n d o r o n g a n
dan remangat,
kepada
s e r t a I!-.
Ir!ah)/ri7 G a t o t , F i r m a n , Ahmad,
semL!a p i h a k y a n g t e l a h mernbant~! s e j a k
pelaksanaan
dari
hingga t e r s e l e s a i kannya k a r y a i lmiah i n i
Aichi r n y a p e n u l i s b e r h a r a p ,
semoga k a r y a i n i
S a h a t a dan
persiapan,
.
d a p a t memberi
rnan.faat b a g i y a n g meme!-l~!!:anny=. d e n g a n s e g a l a k e t e r h a t a s a n n y a .
B a g o r , Maret
Penul i s
vii
1990
i-lal aman
'ATA
. . . . . . . . . . . . . . . . .
PEb!Sr;lb!'~ A$:
DAFTAF: T A E E L
DAFTA.3 tSAMH&H
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
v l
i
1:
...
,.. L
.................................
c,rpI-'< '
1
,]T~+.
-I -INJALIAPI
PUSTAKA
Fa!:tur-Faktor
A
y a n g Mernpengaruhi E r o s i
l..-+. ~ iE!-c;.si
I n d e k s Hahaya E r o s i
............
21
Et-osi
?'anah
. . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
PL!STA!-laporan
daerah
diketahui
tersebut.
tersebut
mengenai
masih
hu1~1
yang
pengrlolaan
1a h a n d i d a e r a h t e r s e b u t .
Data
erosi yanG t e r j a d i s a a t i n i
belum mencukupi
,
sehingga
l e b i h l a n j u t t i n g k a t erosi y a n g t e r j a d i d i
ta-
di
perlu
daerah
3
m a s a l a h erosi y a n g t e r j a d i
Penanggnl angan
di
DAS
Sub
Ci esel: d a n S u b DAS Ci 1 i wctng s e b a g a i b a g i a n d a r i D A S Ci 1 i wung
Hulu
perlct s e g e r a d i l a k u k a n .
yang
terjadi
sehingga
psngau~etan tanah
c-ebut.
y a n g mencai:up
lahar!,
dapat
diketahui
apakah
y a n g a d a t e l a t ~s e s c i a i b a g i
F'endugaan e r - o s i
mstoda p r s d i k s i
Untctk i"Lu p e r l u d i d u g a
grcsi
d c p a t d i !a::c!i:an
tindakan
ter-
wilayah
dengan
menggctna::an
-
S a i l L o z s :uuat i o n
Uni v e t - s a l
erosi
(LISLE)
p u l a t e k n i k p e n g c l o l a a n tanaman dan k o n s e r v a s i
disan!ping
f a k t o r l i n g k u n g ~ t ny a i t ~ ! i
l
m
.
4
~opografi
dan t a n a h i t u serrdiri.
Pene? i t i a n
pl-ec!iksi
Ciesel:
erosi
dan
ini
bertujuan
yang t e r j a d i
untuk
Sctb D A S Ci! iviung d i w i l a y a h D A S
dan
(USLE)
Smith
d i j a d i kar;
Sel a n j i . t t n y r % t i i i s i ?
s e b a g c i d a s a r untc.4:
t a n a h y a n g d a p a t menel:ari
d i to! e r a n s i h a n .
etrr,si
Sub
DAS
C i l i u t ~ t n g klulu
erosi u e r s a l
s e p e r t i v a n g d i kemul:akan
!19783.
gambaran
s a a t irii p a d a d c i e r a h
d e n g a n n~enggc!nakan m ~ t o d ap r e d i k s i
Esuation
memberi k a n
oleh
Soil L o s s
Wischmeier
p r e r i i i:si
menentukan t e k n i k
err:si
konservasi
sampti batas, yang macih d a p a t
TINJAUAN PUSTAKR
Proses E r o s i
Erosi
,,,nab
.-
a d a l a h p e r i s t i wa b e r p i n d a h n y a a t a u
atau
cleh
bagban-bagian
media a l a m i
a n.
~l:utnya
er3si
calr.
crosi
air
alami
utama.
terdiri
dari
(Arsyad,
d i kens1
Erosi
Tanah
tanah d a r i s c a t u ke
dcia macan e r c s i
ha
,
y a i t u ei-osi
barah
atas
a i r me!"!.!pa!:an
!sail d e t z c h m e n t )
,
pen-
proses
partike?
pengangkutan
HoOhs dan Donahue,
r e r t a !:emampr!an
'tanah
pari:i
jadi
p ~ i l ao?h
I:e+:ahanan
t a n a h n~enyerapa i r ,
b u t i r - S ~ l tri p r i m s r 01eh s n e r g i t~!.li?G~!!:
pa t a n a h
(Dh)
dirpersi !
, dan
t a n a h un";iil:
yang
melputi
psmi ncia?:an (per!::ztr:c.k~ltan!
oleh
p e r c i k a n h u j a n ).
--TT,-,
-- .
7
3Ci
tanah
a!.:: b a t
rrnci
b e r h o r e 1 a ~ i der?yan
k i n e t i k hujan dan i n t e n s i t a s hujan
menit yang dikerial s e b a g a i
M i s c h m e i e r darr S m i t h f 1974)
s e b a g a i be!-ikuC :
indei:s
makrimum
erasi
meriimusi::an
h~!jan
persamaan
7
drngsn
E13,;!
t o t a l selams p e r i ~ d et e r t e n t u
si;
?.-.
.
te!?=i.l;as
h ~ l j ~
l &ni h
p-'.
Nair~un clemi !;
an
i
~!ntuL:
yai:g t o r j a d i
d i rum.-iskan d a l am persamaan :
dengar:
.
,
cirener..t~iI:an
Erori
y.ar:g
li mans iS s d z l a h i:ri.i!.arrg?n
K adalah f a k t o r e r a s i v l t a s hujan,
tahun),
e r o d o b i l i t a s tanah,
i
Canah s e t 5 n p u n i t are4
n
a d a i a h S3kto:-
iS s d a l a h f a k t o r p a n j a n g ban
tinda!:ah
F a k t a r E r n s i v i t a s Hu ian
.+-d-#a?;
-
iR)
=.elama
sat^! tahur;.
=
!:emiringan
p o t e n r i a l hc!jan ~ ! i i t u i : meng-
dan Smith,
E r a s i v i ,r u n u s t e r s e b u . t s ~ ! l : t
di
s e l am-
dipergur?a!:an
i n d o n e s i a k a r e n a t i p e p e n a k a r h u j a n yang banyak
a d a l ah . t i p = obc-erva.tori~!rr:.
ilntu!:
i t u t e l ah d i 1al::!i:an
d i jumpai
pme-
l i t i a n d i p u l a u Jaws u n t u h me1 i h a t hubungan antat-a E I X O
de-
ngan d a t a c u r a h h u j a n d a r i p e n a k a r h u j a n t i p e a b s e r v a t o r i u m .
kiubungan " e r s e b t t t
dinyata!:ac
r l a i am ri!mL!s b e ! - i !::.!t :
14
di
E l , ,-1 -1 a d a l a h e ! - o s i v i t a s h ~ ! j a n ,
maria
h u j a n bu?anan r a t a - r a t s
!cm!
, DAYS
HAlN
ada? at:
adalah jumlah h a r i h u j a n
r a t , ? - r a t a s e t i a p b u l a n dsn MRXP a d c l a h c-il-ah h!: j a n
rata-r6ta
.jam s e t i a p be.?an icm).
24
dips:-a?eh dengan mer;ji:rr:lahi:an
..
--c.i:ah
EZS6
Milai
7n i l a i E1,
m?.!:~imurn
tahunan
b ~ lanan.
l
Wisrhmeier d a n S m i t h t2979: +al::tor e r o d i b i lit a s
?'!ernnru
4.
c~lrah
a d a l a h besar-nya e l - o s i p e r ~ ! n i ti n d e k s e r o s i !-$:!jar;
yang
di~!!.:~!rd a r i p e h k p e r c o t ~ a a nyang mempunyai .L:emi!-ingan i e r e n c j
+
p e r s e n dan p a n j a n g l e r e n q 22 m e t e r ,
#-
rranlur: d f n l at! ter:!s
W i schmei e r
hubungan
;
-.
-
tidak
ditanami
mene~-~~s.
dan
E:arel c s i
yang
Mannering
11969)
bernsaha
antal-a t e k s t ~ t r , s t r - u k t u r
dar; permeabi 1 ih
- 3 .
mennn j:!!:!:an
tanah,
irtahan
t a n a h dsr;gan s!-edil-;i :!iJias
4;-.nah.
Hubungan t e s e b u t d i n y a t e k a n dalam persamaan :
1::s
di
i !.:ar; (iC!--pe!-ser, 1: a t )
?
.tanah < T a b e l 1 )
o!-ga!?il:,
b a d a i a k i:ade
? a!-: !:ode
1:s; ,3s permeabi l i t a g . tar,ah
s9:ru!:tur
,%fi se!-se-,+i.:sc
2
ber-~!saha mempermLI-
cia!-$ P
--$-hi
-'
t u n g a f i t r r s o b ! . ~ t dengan nomagraf
e r - o d i b i lit a s
tanah
b:? a s i f i l.:asi S t r ~ ! l : t u r unt'-tk P e n i 1a i a n E r o d i h i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n S m i t h , 1978).
Tabs? I.
Kuds
Eel a s S t r u k t u r Tanah
Ui:ut-an
g r a n u l a r s a n g a t ha?u s
i
Gambar 2 ! y a n g
h a n y d a p a t digznai:an
diameter
2:
1 mm
b i l a kandungan t e i : s t u r
bf~bi.!d i t a m b a h p a ~ i ! ' ss..ngat h a 1 i . t ~ 1 e t l . h b e s a r d a r i 70 p e r s e n .
P a d s normgraf
Tabrl 7.
ini
digunai:arr
metoda i n t e r p o ? a s i
?inier.
b:? a s i f i !:asi P e r m e a b i ? i t a 5 Tanats ~ i n t u kPen:
? a i a n E r o d i b i 1 i t a s Tanah I W i s c h m e i e r d a n
S m i t h , 19781
-
.
smgat
l ambat
? ambat
i a n ~ h a t- s e d a n 2
sedang
sedang
-
agak c e p a t
cepat
F a k t o r Panjanq dan Kemirincan Lerenc
E v a i ~ i a s i p a n j a n g d a n 1:emirincjan
Wischmsier
dan
Smith
!LS>
?el-eng d i n y a . t a k a n
(l778) s e h a g a i s a t -
fal:tor
ai e h
ti.!nqqal
9
I n
y a i t ~" !
aktor
LS
N i l a i t e r s e b u t d i p e r o l eh me1 5.l
LS.
= 1S/22.:)m
s i n 2 8 + 4.56
165.41
persamaan:
1-1:
!TO>
s i n 8 t 0.065)
;.
d i mana Z a d s l a h p a n j a n g l e r e n g dalam m e t e r dan H a d a l a h
d u t l r - r e n q dalam d e r a j ' t ,
.
-
g
:
-
3
m bernilai
itntd: lersnq
-
0.2
0. e ur:kL!k le r p g g J. 5:/.-$. 5:);; dan
sit-
i'i.;
C!.
2
L!ntuk: le!-enq
5% ataitl & i h .
Persam?an
t e r s e b u t i:emudi an d i sederhanakan
Wlschmrier
dan S m i t h :1?78> m e n j a d i :
L S = S/L
60%
dciri
Resarmya e r a s i
vmng masih daa!-.;:an
d:
-! anah
yang ia p i san bawahn.:ia ! 5 ~ b s l? i : \,=P.,-. ,.,
padat tey-l&a!:
d i s t a s s u b s t t - a t a ,,/angJc,,ida!:
+.a,.' ? - - - 7 ; " - - '
..-I t : - ~ : ~ ~ ~ . i j i . i c ; e . r j (kids..!:
~
keras!
.............
Tanah dengar: l a p i sac bawah yano
., p e r m e a t i li ce.=.nya lambat d i a t a s s u b s t r a t a yang t i dak
.I--.=.,- ..-nsclcdasi I.t:dai: !.:el-as! ...;. ........
4.. 48
A . -
1;
i3.97
r;
Tanah dengan l a p i s a n bawah vans aga!.: permeahel d i
s ~ ! b s t r a t a ysaq t i d ~ ; : ts!-;:gnroiidasi
!tidab:
!:=:-as!
.....................
Tanah yang 1 a p i s a n hawahnya permeahel
di
a t a s s~!bst:-a.:s ;,qng
r
t i 65;:
.ie:-kcfisel idasi
I t i d a ! : !::el-as!
--.
ii 3 1
-
...........................
i y
A
-
V
~i.5
p r u c u ! : t i v i t a s t a n a h ysgncj t i d a l ? t e r e r o s i
an e-Fek'kif
.
Sedangi:an
t a n a h a d a l ah l t e d a l aman t e n a h sampai
yang mzraha%bat pertcmb--than a l - a r ta-!?man
Nood dan D e n t
(1983) meng!:i as: f i l : a s i itan mass h i d ~ t p t a -
.. .
1:~tai1Tss i a h a n 1 : ~
da1am b a t a s :iar,g
..
s e i uruh prof i
((keda?amar; s k i v a i en)
t!;umhuti ? a g i
tanaiitari ti dal: rnuncj!:in
wa
< 1987,
=gar!
mm pst- t a h u n .
!a p i san ba-ah
t*!-).o!?so? i.ias?:
Kasa curia t a j i i:a
txai:a
1989) mengatakan bahmempu-
d i t o l e r a n s i l:~,n ? e L ih !:eci i
Sedangkan u n t u k t a n a h yang dalam de-
fang
per-rn~abei