e k
SIPIL MESIN ARSITEKTUR ELEKTRO
IDENTIFIKA SI BA TA S LA TERA L C EKUNG A N A IRTA NA H C A T PA LU
Ze ffitni
Abstrac t
G ro und wa te r b a sin na tura lly c o nstra ine d b y the limits c o ntro lle d b y the hyd ro g e o lo g ic a nd g e o lo g ic c o nd itio ns o r g ro und wa te r hyd ra ulic s, a nd in g e ne ra l no t the sa me a s the g o ve rnme nt
b o und a rie s. The p urp o se o f this stud y to id e ntify the la te ra l b o und a ry o f Pa lu G ro und wa te r Ba sin C AT Pa lu. Ana lysis me tho d b a se d o n a na lysis o f fie ld d a ta fo r the d e te rmina tio n o f the
g e o me try a nd c o nfig ura tio n o f the la te ra l a q uife r syste m. The re sults sho we d tha t: 1. e xte rna l ze ro flo w b o und a ry, a re the c o nta c t a re a b e twe e n the a q uife r a nd the a q uife rs tha t fo rm C AT
Pa lu. This fo rm o f fie ld b o und a ry fa ult, c o nfo rmity a nd the unc o nfo rmity a s the ma in g e o lo g ic a l struc ture s a re d o mina te d b y g ra b e n struc ture s kno wn a s Pa lu Fa ult, 2. C AT Pa lu b o und a ry
b a se d o n g ro und wa te r d ivid e c o inc id e s with the b o und a ry surfa c e o f the wa te r se p a ra to r whic h se p a ra te s the two ma in a q uife r g ro und wa te r flo w in the o p p o site d ire c tio n, 3. e xte rna l
he a d -c o ntro lle d b o und a ry in C AT Pa lu is the se a le ve l b e c a use the ma in a q uife r is no t d e p re sse d , a nd 4. inflo w b o und a ry lo c a te d in the e a st a nd we st o f Pa lu Rive r, fro m struc tura l
b uc kling hillsid e s a nd Mo unt Mo unt G a wa lise Ta ng g ung g uno . In the so uthe rn p a rt o f the Pa lu Rive r up stre a m Ka ma mo ra a re a . O utflo w b o und a ry lo c a te d in the no rthe rn p a rt o f the G ulf o f
Pa lu.
Ke y words : b a sin, g ro und wa te r, a q uife r
A b stra k
C e kung a n a irta na h um um nya d ib a ta si o le h b a ta sa n ya ng d ike nd a lika n o le h ko nd isi hid ro g e o lo g i d a n g e o lo g i a ta u ko nd isi hid ra ulik a irta na h, d a n um um nya tid a k sa m a d e ng a n
b a ta s wila ya h p e m e rinta ha n. Tujua n stud i ini a d a la h untuk m e ng id e ntifika si b a ta sa n la te ra l d a ri c e kung a n a irta na h Pa lu C AT Pa lu. Me to d e a na lisa d id a sa rka n p a d a a na lisa d a ta la p a ng a n
untuk m e ne ntuka n g e o m e tri d a n ko nfig ura si siste m a kiife r c e kung a n te rse b ut. Ha sil id e ntifika si m e m p e rliha tka n b a hwa : 1. b a ta s ta np a a lira n e kste rna l, a d a la h b id a ng ko nta k a nta ra a kuife r
d a n no n a kuife r ya ng m e m b e ntuk C AT Pa lu. Be ntuk b a ta sa n ini b e rup a b id a ng se sa r, ke se la ra sa n d a n ke tid a kse la ra sa n se b a g a i struktur g e o lo g i uta m a ya ng d id o m ina si o le h struktur
g ra b e n ya ng d ike na l se b a g a i se sa r Pa lu, 2. b a ta s struktur C AT Pa lu b e rd a sa rka n b a ta s p e m isa h a irta na h b e rim p it d e ng a n b a ta s p e m isa h a ir p e rm uka a n p a d a a kuife r uta m a ya ng
m e m isa hka n d ua a lira n a irta na h d e ng a n a ra h b e rla wa na n, 3. Ba ta s a ir p e rm uka a n e kste rna l d i C AT Pa lu a d a la h m uka a ir la ut ka re na a kuife r uta m a b e rsifa t tid a k te rte ka n, d a n 4. Ba ta s a lira n
a irta na h ya ng m a suk b e ra d a d i b a g ia n tim ur d a n b a ra t Sung a i Pa lu, d a ri te kuk le re ng p e rb ukita n struktura l G unung G a wa lise d a n G unung Ta ng g ung g uno . Di b a g ia n se la ta n ya itu
d a ri hulu Sung a i Pa lu d i d a e ra h Ka m a m o ra . Ba ta s a lira n a irta na h ya ng ke lua r o utflo w b o und a ry b e ra d a d i b a g ia n uta ra ya itu Te luk Pa lu.
Ka ta Kunc i :
c e kung a n, a irta na h, a q uife r
Sta f Pe ng a ja r Jurusa n Te knik Sip il Fa kulta s Te knik Unive rsita s Ta d ula ko , Pa lu
1. Pe nd a hulua n
Airta na h d i
C e kung a n Airta na h Pa lu C AT Pa lu m e rup a ka n
sa la h sa tu fe no m e na fisik ya ng m e m e rluka n p e nd e ka ta n a na lisis
sp a sia l. Ke b e ra d a a n C AT Pa lu e ra t ka ita nnya d e ng a n struktur g ra b e n d i
C e kung a n Pa lu, ya itu Se sa r Pa lu. Se c a ra a la m ia h c e kung a n a irta na h
d ib a ta si o le h b a ta s hid ro g e o lo g i ya ng d iko ntro l o le h ko nd isi g e o lo g i d a n
Jurna l SMARTe k, Vo l. 9 No . 4. No p e m b e r 2011: 337 - 349
338 a ta u hid ro lika a irta na h, se rta p a d a
um um nya tid a k sa m a d e ng a n b a ta s wila ya h p e m e rinta ha n. Be rd a sa rka n
p e m b a ta sa nnya , te rd a p a t c e kung a n a irta na h ya ng utuh d i d a la m
ka b up a te n ko ta , linta s ka b up a te n ko ta , linta s p ro p insi d a n b a hka n linta s
ne g a ra Pusa t Ling kung a n G e o lo g i, 2007. Sua tu b a ta s c e kung a n
a irta na h tid a k sa m a d e ng a n b a ta s wila ya h p e m e rinta ha n. Be rka ita n
d e ng a n ka jia n p e ne litia n, ko nse p b a ta s c e kung a n m e nurut Pusa t
Ling kung a n G e o lo g i 2007 jug a d ite m ui d i C AT Pa lu. C AT Pa lu se c a ra
a d ministra tif p e m e rinta ha n, m e nc a kup Ko ta Pa lu se b a g a i Ib uko ta
Pro vinsi Sula we si Te ng a h se rta se b a g ia n Ka b up a te n Do ng g a la d a n
Sig i. Ana lisis a g iha n siste m a kuife r b e rd a sa rka n id e ntifika si b a ta s la te ra l
C AT Pa lu, m e rup a ka n sa la h sa tu m e to d e untuk d a p a t m e ng e ta hui
b a ta s C AT Pa lu.
2. Te la a h Pusta ka
2.1 Hid ro g e o lo g i d a n Akuife r To d d
1980 m e m b e rika n
b a ta sa n a irta na h se b a g a i a ir ya ng m e ng isi p o ri-p o ri a ta u rua ng a nta r
b utir-b utir ta na h m a up un b a tua n p a d a zo na ya ng 100 je nuh
sa tura te d . Di a ta s zo na ya ng 100 je nuh te rd a p a t zo na ya ng tid a k 100
je nuh te ta p i se b a g ia n te risi o le h ud a ra d a n d ike na l se b a g a i zo na
tid a k je nuh unsa tura te d . Distrib usi ve rtika l a irta na h d isa jika n p a d a
G a m b a r 1.
He nd ra ya na 1994
m e m b e rika n b a ta sa n a irta na h se b a g a i a ir ya ng b e rg e ra k d a la m
ta na h ya ng te rd a p a t d a la m rua ng d a ri b a tua n se b a g a i a ir c e la h.
Airta na h d ib e d a ka n a ta s: a irta na h ya ng te rd a p a t p a d a la p isa n ta na h
ya ng p e rm e a b e l d a n imp e rm e a b e l, a irta na h b e b a s d a n a irta na h
te rte ka n, se rta a irta na h tum p a ng ya itu a irta na h ya ng te rb e ntuk d i a ta s
sua tu la p isa n im p e rm e a b e l d i d a la m zo na a e ra si.
Pa d a p e nd a p a t la in Pe rd ue Re se a rc h Fo und a tio n 1996
m e m b e rika n b a ta sa n a irta na h se b a g a i a ir ya ng te rsim p a n d a la m
a kuife r p a d a sua tu c e kung a n a irta na h, ya ng d ip e ng a ruhi o le h
ko nd isi g e o lo g i, hid ro g e o lo g i, g a ya te kto nik se rta struktur b um i ya ng
m e m b e ntuk c e kung a n.
G a m b a r 1. Distrib usi Ve rtika l Airta na h To d d , 1980
Id e ntifika si Ba ta s La te ra l C e kung a n Airta na h C AT Pa lu Ze ffitni
339 G a m b a r 2. Tip e Akuife r
To d d , 1980; Sa nto sa d a n Ad ji, 2006
No to siswo yo 2002
m e na m b a hka n b a hwa a irta na h m e rup a ka n sum b e rd a ya a la m ya ng
te rb a ha rui, na m un wa ktu p e ng isia n ke m b a li
re p le nishme nt sa ng a t re la tif, te rg a ntung p a d a :
ke te rse d ia a n a ir, ko nd isi p e rm uka a n, c ura h huja n, lito lo g i, ko nd uktivita s
hid ra ulik, to p o g ra fi, ke d a la m a n m uka a irta na h d a n p e ng a ruh sifa t zo na
tid a k je nuh. To d d 1980 m e nje la ska n b a hwa a irta na h te rsim p a n d a la m
sua tu la p isa n b a tua n ya ng d a p a t m e nyim p a n d a n m e luluska n a ir ya ng
d ise b ut se b a g a i a kuife r. Te rd a p a t b e b e ra p a m a c a m p e rla p isa n b a tua n
a ta u fo rm a si g e o lo g i ya ng d a p a t b e rfung si se b a g a i a kuife r, a nta ra la in:
e nd a p a n a luvia l, b a tug a m p ing , b a tua n vulka nik, d a n b a tup a sir.
G a m b a r 2. m e ng ilustra sika n a kuife r b e rd a sa rka n le ta k d a n
ke d ud uka nnya te rha d a p b a tua n, ya ng d ib a g i m e nja d i: a kuife r tid a k
te rte ka n unc o nfine d a q uife r d a n a kuife r te rte ka n c o nfine d a q uife r.
Be rka ita n d e ng a n g e o m e tri d a n ko nfig ura si a kuife r, Pusa t
Ling kung a n G e o lo g i 2007 m e m b e rika n b a ta sa n b a hwa
p e ne ntua n b a ta s la te ra l d a n ve rtika l c e kung a n a irta na h a ka n
m e nunjukka n g e o m e tri c e kung a n a irta na h. Pe ne ntua n a g iha n la te ra l
d a n ve rtika l a kuife r m a up un no n a kuife r m e nunjukka n ko nfig ura si
siste m a kuife r. Pa rhusip 2001 m e na m b a hka n b a hwa tinja ua n
te rha d a p a irta na h m e m iliki c a kup a n ya ng c ukup lua s, d ia nta ra nya : je nis
a kuife r, p a ra m e te r a kuife r ya ng m e nunjukka n ka ra kte ristik a kuife r,
m a up un p e m a nfa a ta n se rta kua lita snya . Info rm a si g e o lo g i
d ia nta ra nya : p e na m p a ng c ro ss se c tio n g e o lo g i, lo g p e m b o ra n d a n
sum ur ya ng d iko m b ina si d e ng a n info rm a si hid ro g e o lo g i a ka n
m e nunjukka n unit hid ro stra tig ra fi c e kung a n a irta na h Ma xe y, 1964;
Se a b e r, 1988. Pe na m p a ng c ro ss se c tio n g e o lo g i d a p a t m e nunjukka n
fo rm a si g e o lo g i, unit stra tig ra fi, b id a ng p ie zo m e trik, ka nd ung a n kim ia a ir d a n
ko re la si fo rm a si d a ri lo g p e m b o ra n d a ri b e b e ra p a sum ur Erd e lyi, 1988.
Pe nd ug a a n g e o listrik m e rup a ka n sa la h sa tu m e to d e g e o fisika untuk
Jurna l SMARTe k, Vo l. 9 No . 4. No p e m b e r 2011: 337 - 349
340 m e ng e ta hui m a te ria l p e nyusun
a kuife r m e la lui g e o me tri d a n ko nfig ura si a kuife r To d d , 1980;
Zo hd y, 1989; Sa nto sa d a n Ad ji, 2006. 2.2 C e kung a n a irta na h
Bo o nstra d a n Rid d e r 1981 ; Ze ffitni, 2010 m e nje la ska n b a hwa
p a d a sua tu c e kung a n a irta na h m e ng a la m i p ro se s hid ro lo g i ya ng
b e rla ng sung se c a ra te rus m e ne rus. Pro se s p e rta m b a ha n vo lum e a irta na h
d a la m c e kung a n m e la lui p ro se s p e rko la si d a ri a ir p e rm uka a n,
se b a liknya vo lum e nya a ka n b e rkura ng a kib a t p ro se s
e va p o tra nsp ira si, p e m unc ula n se b a g a i m a ta a ir, se rta a d a nya a lira n
m e nuju sung a i. Fa kto r lito lo g i sa ng a t m e ne ntuka n te rha d a p ke c e p a ta n
p ro se s p e rko la si a ir p e rm uka a n. Ke te rd a p a ta n e nd a p a n a luvia l
m e rup a ka n c iri uta m a lito lo g i sua tu c e kung a n a irta na h. To d d 1980;
Ze ffitni, 2010 b e rp e nd a p a t b a hwa c e kung a n a irta na h m e rup a ka n sua tu
sa tua n hid ro g e o lo g i ya ng te rd iri d a ri sa tu a ta u b e b e ra p a b a g ia n a kuife r
ya ng sa ling b e rhub ung a n m e m b e ntuk sua tu siste m d a n d a p a t
b e rub a h a kib a t p e rub a ha n ling kung a n. Ha d ia n d kk., 2006
m e na m b a hka n b a hwa a irta na h m e rup a ka n a ir inte r ko ne ksi se c a ra
te rb uka p a d a b a tua n sa tura si d i b a wa h p e rm uka a n ta na h, b a ik p a d a
zo na je nuh m a up un tid a k je nuh. Pa d a zo na je nuh, te rd a p a t siste m a ir
je nuh b e rup a a ir b a wa h ta na h. Siste m ini d ip e ng a ruhi o le h ko nd isi g e o lo g i,
hid ro g e o lo g i, d a n g a ya te kto nik ya ng m e m b e ntuk c e kung a n a irta na h.
Pa d a p e nd a p a t la in G re g o ry d a n Wa lling 1973; Ze ffitni 2010,
m e nje la ska n b a hwa c e kung a n a irta na h m e rup a ka n sua tu a re a
d e ng a n a ir ya ng b e ra sa l d a ri a lira n p e rm uka a n. C e kung a n a irta na h
m e rup a ka n sa la h sa tu c o nto h d a ri siste m g e o m o rfo lo g i.
G a m b a r 3. Mo rfo lo g i d a n Se b a ra n Se d im e n Pa d a C e kung a n Airta na h Bo o nstra d a n De Rid d e r, 1981
Id e ntifika si Ba ta s La te ra l C e kung a n Airta na h C AT Pa lu Ze ffitni
341 Pe ng g una a n
siste m g e o m o rfo lo g i sa ng a t te p a t untuk
m e nunjukka n hub ung a n a nta ra b a g ia n - b a g ia n siste m d a la m sua tu
o b je k. Siste m a lira n a irta na h d ip e ng a ruhi o le h b e b e ra p a fa kto r.
Hub b e rt G re g o ry d a n Wa lling , 1973; Ze ffitni 2010 m e na m b a hka n b a hwa
a lira n a irta na h d ise b a b ka n o le h b e d a p o te nsia l fluid a . To th G re g o ry d a n
Wa lling , 1973 m e nunjukka n m o d e l m a te m a tika d a ri siste m a lira n te ta p
a irta na h b e rd a sa rka n p e rsa m a a n La p la c e , d e ng a n m e ng g una ka n p o la
d a sa r Hub b e rt. Pa d a m o d e l te rse b ut p o la a lira n a irta na h d a p a t
d iid e ntifika sika n se c a ra hip o te tika l g e o lo g i b a ik se c a ra iso tro p ik d a n
ho m o g e n d e ng a n p e rub a ha n to p o g ra fi se b a g a i sp e sifik a re a ya ng
d ise b ut d e ng a n b a ta s te ka na n. G a m b a r 3. m e nunjukka n hub ung a n
a nta ra to p o g ra fi d e ng a n g ra d ie n hid ra ulik.
Be rka ita n d e ng a n ko nse p b a ta s c e kung a n, Bo o nstra d a n Rid d e r
1981; Pusa t Ling kung a n G e o lo g i 2007; Ze ffitni 2010, m e nje la ska n
b a hwa c e kung a n a irta na h m e m p unya i b a ta s b a ik p a d a a ra h
la te ra l m a up un ve rtika l ya ng m e nunjukka n g e o m e tri d a n
ko nfig ura si siste m a kuife r, d a n te rd iri d a ri 4 ha l se b a g a i b e rikut.
a . Ba ta s Ta np a Alira n Ze ro -flo w
Bo und a rie s No flo w Bo und a rie s Ba ta s ta np a a lira n m e rup a ka n
b a ta s c e kung a n a irta na h, p a d a b a ta s te rse b ut tid a k te rja d i a lira n
a irta na h a ta u a lira nnya tid a k b e ra rti jika d ib a nd ing ka n d e ng a n
a lira n p a d a a kuife r uta m a . Ba ta s ta np a a lira n d ib e d a ka n m e nja d i
tig a tip e : b a ta s ta np a a lira n e kste rna l
e xte rna l ze ro -flo w b o und a ry, b a ta s ta np a a lira n
inte rna l inte rna l ze ro -flo w
b o und a ry, d a n b a ta s p e m isa h a irta na h g ro und wa te r d e vid e .
b . Ba ta s Muka Air Pe rm uka a n He a d - C o ntro lle d Bo und a rie s
Ba ta s m uka a ir p e rm uka a n m e rup a ka n b a ta s c e kung a n
a irta na h, p a d a b a ta s te rse b ut d ike ta hui te ka na n hid ra uliknya .
Ba ta s m uka a ir p e rm uka a n te rd iri a ta s: b a ta s m uka a ir p e rm uka a n
e kste rna l e xte rna l he a d - c o ntro lle d b o und a ry, B1, d a n
b a ta s m uka a ir p e rm uka a n inte rna l inte rna l he a d -c o ntro lle d
b o und a ry, B2.
c . Ba ta s Alira n Airta na h Flo w-
C o ntro lle d Bo und a rie s Ba ta s a lira n a irta na h a ta u b a ta s
im b uha n a irta na h re c ha rg e b o und a ry m e rup a ka n b a ta s
c e kung a n a irta na h. Be rd a sa rka n a ra h a lira nnya , b a ta s a lira n
a irta na h d ib e d a ka n m e nja d i d ua je nis, ya itu: b a ta s a lira n a irta na h
m a suk inflo w b o und a ry, C 1 d a n b a ta s a lira n a irta na h ke lua r
o utflo w b o und a ry, C 2. Ba ta s a lira n a irta na h ini d ite ta p ka n
se b a g a i b a ta s c e kung a n a irta na h p a d a a ra h la te ra l.
d . Ba ta s Muka Airta na h Be b a s Fre e Surfa c e Bo und a ry, D
Ba ta s m uka a irta na h b e b a s m e rup a ka n b a ta s c e kung a n
a irta na h, p a d a b a ta s te rse b ut d ike ta hui te ka na n hid ra uliknya
se b e sa r te ka na n ud a ra lua r. Muka a irta na h b e b a s a ta u m uka fre a tik,
m e rup a ka n b a ta s ve rtika l b a g ia n a ta s c e kung a n a irta na h. Pa d a
G a m b a r 4. te rliha t m o d e l b a ta s c e kung a n a irta na h b a ik b e rup a
b a ta s ta np a a lira n, b a ta s m uka a ir p e rm uka a n, b a ta s a lira n a irta na h
d a n b a ta s m uka a irta na h b e b a s se c a ra la te ra l d a n ve rtika l.
Jurna l SMARTe k, Vo l. 9 No . 4. No p e m b e r 2011: 337 - 349
342 Se c a ra
a la m ia h c e kung a n
a irta na h d ib a ta si o le h b a ta s hid ro g e o lo g i ya ng d iko ntro l o le h
ko nd isi g e o lo g i d a n a ta u hid ro lika a irta na h, se rta p a d a um um nya tid a k
sa m a d e ng a n b a ta s wila ya h p e m e rinta ha n. Be rd a sa rka n
p e m b a ta sa nnya , te rd a p a t c e kung a n a irta na h ya ng utuh d i d a la m
ka b up a te n ko ta , linta s ka b up a te n ko ta , linta s p ro p insi d a n b a hka n linta s
ne g a ra Pusa t Ling kung a n G e o lo g i, 2007. Pa d a G a m b a r 5. te rliha t
b a hwa sua tu b a ta s c e kung a n a irta na h tid a k sa m a d e ng a n b a ta s
wila ya h p e m e rinta ha n. Be rka ita n d e ng a n ka jia n p e ne litia n, ko nse p
b a ta s c e kung a n m e nurut Pusa t Ling kung a n G e o lo g i 2007 jug a
d ite m ui d i C AT Pa lu. C AT Pa lu se c a ra a d ministra tif p e m e rinta ha n,
m e nc a kup Ko ta Pa lu se b a g a i Ib uko ta Pro vinsi Sula we si Te ng a h se rta
se b a g ia n Ka b up a te n Do ng g a la d a n Sig i.
G a m b a r 4. Tip e Ba ta s C e kung a n Airta na h Bo o nstra d a n Rid d e r, 1981; Pusa t
Ling kung a n G e o lo g i, 2007; Ze ffitni, 2010
G a m b a r 5. C o nto h C e kung a n Airta na h Linta s Ka b up a te n Ko ta Pusa t Ling kung a n G e o lo g i, 2007; Ze ffitni, 2010
Id e ntifika si Ba ta s La te ra l C e kung a n Airta na h C AT Pa lu Ze ffitni
343
3. Me to d e A na lisis
