DAYA HAMBAT EKSTRAK DAUN BELIMBING WULUH (Averrhoa bilimbi Linn) TERHADAP PERTUMBUHAN Streptococcus mutans (Penelitian Eksperimental Laboratoris)
DAYA HAMBAT EKSTRAK DAUN BELIMBING WULUH
(Averrhoa bilimbi Linn) TERHADAP PERTUMBUHAN
Streptococcus mutans
(Penelitian Eksperimental Laboratoris)
SKRIPSI
diajukan guna melengkapi tugas akhir dan memenuhi syarat-syarat untuk
menyelesaikan Program Studi Kedokteran Gigi (S1) dan mencapai gelar
Sarjana Kedokteran Gigi
Oleh:
Maria Apriliana Nurmaya Sari
NIM 091610101034
BAGIAN MIKROBOLOGI
FAKULTAS KEDOKTERAN GIGI
UNIVERSITAS JEMBER
2013
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PERSEMBAHAN
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
d/
.un
ilib
//dig
tp:
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
Skripsihtini saya persembahkan untuk :ht
c.i
ej.a
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
1. Bundaku Kanti Rahayu
tercinta,terimakasih atas doa,d/semangat, kesabaran,
.i
.id/
d/
.i
c
j.achabisnya selama ini. Ibunej.ac
j.aperhatian
e
e
n
n
kasih sayang
dan
yang
tidak
pernah
ada
u
u
u
ilib.
ilib.
ilib.
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
://
pahlawanku.
http
http
http
ht
2. Ayahku R. Agus Subekti (alm) semoga ayah bahagia di sana. Amin.
.id/
ac
nej.
a
nej.
u
4. Almamaterku
ilib. tercinta.
.u
gilib
i
d
/
/
:
g
://di
http
tp
i
/dig
/
:
p
t
t
id/
ac.
nej.
id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
ac.
nej.
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
http
.id/
ht
h
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
.u
.u
tp
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
.id/
.u
ht
ht
h
.id/
ac
nej.
u
ilib.
dig
tp://
lib.u
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
h
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
.id/
lib.u
digi
tp://
ht
id/
ac.
nej.
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
dig
tp://
ht
ac
nej.
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
.id/
.u
id/
u
ilib.
ht
.id/
ac
nej.
http
id/
dig
tp://
http
gilib
i
d
/
/
:
http
ac.
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
.u
tp
a
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
/
3. Kakak-kakakku tercinta
c.id
c.id terimakasih untuk semuanya.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
MOTTO
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
Sungguh
ht Dia berkata
ht Dia menghendaki sesuatu bahwa
ht hanyalah perintah-Nya apabila
kepadanya jadilah maka jadilah ia. *)
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e orang tua. **)
Sumber kekuatan terbesar
dan
.une
.unrestu
.une dalam hidup adalah doa
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
http
http
http
/
c.id
a
nej.
lib.u
digi
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gil
*) Q.S Yassin
://di : 82
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
ib.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
ht
**) Penulis
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PERNYATAAN
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
.un
tp:
u
ht
ht
Nama : Maria Apriliana
d/ Nurmaya Sari
/
/
c.id
c.id
c.i
a
a
a
.
.
.
j
j
j
NIM : 091610101034
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
:/:/d“i Daya
://dkarya
://ddengan
Menyatakan
sesungguhnya bahwa
ilmiah yang berjudul
http
http
http
d/
ilib
//dig
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
Saya
ht ini:
ht yang bertanda tangan di bawah
c.i
ej.a
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ht
Hambat Ekstrak Daun Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn) terhadap
/
/
/
Streptococcuscmutans
.id/ “ adalah benar- benar.ahasil
.idPertumbuhan
c.id karya sendiri, kecuali j.ac.id
a
.
j
j
.une
.une dan belum pernah diajukan
.unesubstansi disebutkan sumbernya
jika dalam pengutipan
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di manapun serta bukan karya
pada institusi
http jawab atas
http jiplakan. Saya bertanggung
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
keabsahan dan kebenaran isinya sesuai dengan sikap ilmiah yang harus dijunjung.
.i
.i
Demikian pernyataan
j.ac tanpa adanya tekanan
j.ac ini saya buat dengan sebenarnya
tp
ac.
nej.
u
ilib.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
id/
.ac.
nej
.u
i
/dig
/
:
p
t
t
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
id/
ac.
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
http
tp
Maria Apriliana Nurmaya Sari
.id/
c091610101034
a
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
h
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
lib.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
http
tp
ac
nej.
lib.u
lib.u
h
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
Jember, Januari 2013
yang menyatakan,
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
id/
id/
dig
tp://
.id/
ac
nej.
.une
.une
b.u
b
b
i
i
lijika
l
l
i
i
i
dan paksaan/ddari
pihak manapun serta bersedia
mendapat
sanksi
akademik
g
g
g
i
i
i
d
d
tp://
tp://
tp:/
t
t
t
h
h
h
ternyata di kemudian hari pernyataan ini tidak benar.
u
.
gilib
i
d
/
/
:
d/
d/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
u
a
nej.
.u
ilib
//dig
.une
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
u
u
ilib.
dig
tp://
.un
tp:
id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ht
.id/
ac
nej.
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
http
ht
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac.
nej.
http
.id/
.u
tp
://di
://di
http
http
.id/
ac
nej.
: drg. DwigiWarna
lib.u Aju Fatmawati, M. Kesgilib.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
.id/
.i
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
: drg. Pujiana Endah Lestari,
d/ M. Kes
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
ht
.id/
.id/
ac
nej.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
Pembimbing
:
d/ Dosen Pembimbing Utamac.id/
ej.a
n
u
.
Dosen Pembimbing
igilib Pendamping
d
/
/
:
http
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
c.i
ej.a
ilib
//dig
.u
gilib
i
d
/
/
:
id/
dig
tp://
ht
ac
nej.
http
id/
ac.
nej.
ht
.id/
.u
http
id/
ilib.
http
gilib
i
d
/
/
:
http
ac.
nej.
.u
Maria
.id/ Apriliana Nurmaya Sari.ac.id/
NIM 091610101034 nej
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
Oleh:
.u
.id/
ac
nej.
http
.id/
ht
h
.u
.u
ac
nej.
lib.u
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
:
http
dig
tp://
.une
http
.id/
d/
ilib
//dig
.id/
.u
tp
ht
ht
d/
ilib
//dig
.id/
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
dig
tp://
.i
.i
bilimbi Linn) TERHADAP
PERTUMBUHAN Streptococcus
mutans
j.ac
j.ac
ac
nej.
tp
ac.
nej.
DAYA HAMBAT EKSTRAK DAUN BELIMBING WULUH (Averrhoa
http
gilib
i
d
/
/
:
u
ht
:
tp:
id/
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
/
c.id
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
ttp
SKRIPSI
h
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
PENGESAHAN
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
/
.id/ (Averrhoa bilimbi .ac.id/
.id/ Ekstrak Daun Belimbing
.idSkripsi
c
c
c
berjudul
“
Daya
Hambat
Wuluh
a
a
a
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g oleh
g
gPertumbuhan Streptococcus
Linn) terhadap
mutans”
telah diuji dan disahkan
dig
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
tp://
t
t
t
h
h Kedokteran Gigi Universitas hJember pada :
Fakultas
Hari
/
/
c.id
c.id
a
a
.
.
j
j
Tanggal : 20 November
.une
.une2012
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
Tempat t:pFakultas
://di Jember
://di Kedokteran Gigi Universitas
http
ht
nej
lib.u
digi
tp://
: Selasa
id/
.ac.
Penguji Ketua,
ac
nej.
tp
ac.
nej.
u
ilib.
g
i
d
/
:/ Endah Lestari, M.Kes
drg. Pujiana
http
NIP 197608092005012002
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
ac
nej.
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
.id/
.id/
.u
.u
.u
ht
h
drg. Hj. Herniyati, M.Kes
NIP 195909061985032001
.id/
gilib
i
d
/
/
:
lib.u
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
http
http
tp
.id/
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
ac
nej.
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
u
u
ilib.
ilib.
g
g
i
i
d
d
/
/
:/ M.Kes
:/ drg. Dwi Warna Aju Fatmawati,
http
http
NIP197012191999032001
Dekan Fakultas Kedoteran Gigi
Universitas Jember,
.id/
ac
nej.
ht
id/
u
ilib.
g
i
d
://
Mengesahkan,
http
lib.u
lib.u
digi
tp://
ac
nej.
ac.
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
id/
id/
ac.
nej.
ht
lib.u
lib.u
i
i
g
g
i
i
Pembimbing Pendamping,
://d
://d
http
http
lib.u
i
g
i
Pembimbing
://dUtama,
http
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht M.Kes
drg.Tantin Ermawati,
NIP 1980032220081220003
.id/
ac
nej.
ac
nej.
tp
http
tp
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht Purwanto, M.Kes
Dr. drg.
NIP 195710241986031002
ac
nej.
ht
h
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
.id/
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
Penguji Anggota,
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
RINGKASAN
Daya Hambat Ekstrak Daun Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn)
Terhadap Pertumbuhan Streptococcus mutans: Maria Apriliana Nurmaya Sari;
091610101034; 2013; 76 Halaman; Fakultas Kedokteran Gigi Universitas Jember.
Salah satu masalah dalam bidang kesehatan gigi dan mulut adalah plak gigi
yang dapat menyebabkan karies. Persentase karies di Indonesia sebesar 90,5%. Karies
merupakan suatu penyakit jaringan keras gigi yang disebabkan oleh Streptococcus
mutans. Bakteri ini merupakan flora rongga mulut yang dapat menjadi patogen bila
terjadi peningkatan jumlah koloni yang berlebihan. Daun belimbing wuluh (Averrhoa
bilimbi Linn) merupakan tanaman yang dapat digunakan sebagai pengobatan
alternatif sebagai antibakteri yang dianggap lebih aman, efektif dan murah.
Penelitian ini merupakan penelitian eksperimental laboratorium dengan
rancangan post test only control group design. Sampel terbagi atas 8 kelompok
perlakuan yaitu kelompok W100, W50, W25,W12,5, W6,25, Lis K(+), Pas K(+) dan
K(-). Bahan-bahan perlakuan yang berupa ekstrak daun belimbing wuluh dimasukkan
ke dalam lubang sumuran pada 12 petridish yang berisi BHI-A yang telah diinokulasi
S. mutans sesuai dengan kode kelompoknya. Seluruh petridish dimasukkan ke dalam
desikator dan diinkubasi pada suhu 370C selama 24 jam. Setelah 24 jam dilakukan
pengamatan dan pengukuran dengan menggunakan jangka sorong digital.
Data hasil penelitian dianalisis. Hasil analisis menunjukkan bahwa kelompok
perlakuan untuk W100 mempunyai rata-rata jarak yang paling besar yaitu 6,2517 mm
sebesar dan jarak rata-rata terkecil adalah W6,25 yaitu 0,8133 mm, sedangkan ratarata jarak terbesar untuk kelompok kontrol adalah pasta gigi herbal yaitu 9,6642 mm.
Uji statistik Kruskal Wallis menunjukkan ada perbedaan yang bermakna pada semua
kelompok. Untuk mengetahui kelompok mana yang berbeda makna dilanjutkan
dengan uji Mann Whitney. Hasil uji menunjukkan bahwa terdapat perbedaan pada
semua kelompok. Hasil dari penelitian ini dapat disimpulkan bahwa ekstrak daun
belimbing wuluh mempunyai daya hambat yang besar terhadap S. mutans.
Konsentrasi terkecil dari ekstrak daun belimbing wuluh yang masih mempunyai daya
hambat adalah konsentrasi 6,25%.
Konsentrasi terkecil diperoleh dari hasil metode serial dilution yaitu metode
pengenceran dengan cara bertahap (seri). Konsentrasi 6,25% tersebut didapatkan
dengan cara mengencerkan dari konsentrasi 100% sampai konsentrasi terkecil yaitu
1,5625% pada saat pre penelitian, namun pada konsentrasi 3,125% zona hambat
sudah tidak terlihat (zona hambat sama dengan kontrol negatif) sehingga konsentrasi
minimal daya hambat adalah konsentrasi di atas 3,125% yaitu 6,25% karena masih
terlihat sedikit zona hambat pertumbuhan S. mutans.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PRAKATA
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j melimpahkan karunia dan nej
j
Puji syukur kehadirat
Allah SWT yang telah
u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
hidayah-Nya
sehingga
skripsi
berjudul
“
Daya
Hambat
Ekstrak
Daun
Belimbing
d
d
d
/
/
/
:/
:/
:/
http
http
http
ht
/
d”/ dapat terselesaikan. Skripsi
id/ persyaratan untuk
id/ ini disusun untuk memenuhi
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
ne
memperoleh gelarb.usarjana
Kedokteran Gigi bpada
.une
.une Fakultas Kedokteran ilGigi
b
i
i
i
l
l
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
Universitas
http
http
http Jember.
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn) terhadap Pertumbuhan Bakteri Streptococcus mutans
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
Penyusunan skripsi ini tidak lepas dari berbagai pihak, oleh karena itu, penulis
/
/
/
menyanpaikan ucapancterimakasih
kepada:
.id/
.idingin
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une Fakultas Kedokteran ilGigi
.une
b
b
b
1. drg. Hj.
Herniyati,
M.
Kes
sebagai
Dekan
i
i
i
l
l
i
i
g
g
dig
://di
://di
tp://
Jember.
http
http
htUniversitas
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
2. drg. R. Rahardyan Parnaadji, M. Kes, Sp. Prost. sebagai Pembantu Dekan I
.i Universitas Jember. .ac.i
Fakultas Kedokteran
ac.i
acGigi
.
.
j
j
j
e
e
e
n
n
b.un
lib.u
lib.u Dekan II Fakultas Kedokteran
liSumono,
i
i
i
g
g
g
3. drg. /Agus
M.
Kes
sebagai
Pembantu
i
i
i
d
/d
/d
tp:/
htGigi
Universitas Jember.
tp
:/
:/
http
http
M. Kes sebagai Pembantu /Dekan III Fakultas
/ 4. drg. Happy Harmono,
d/
i
.id/
.id
.
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Kedokteran Gigi
.une
.une
.uneUniversitas Jember
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
ig
5. drg.
Endah Lestari, M.
//digsebagai Dosen Pembimbing
://di Utama
:Kes
://dPujiana
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h
h
sekaligus ibu yang baik bagi saya yang telah bersedia meluangkan waktu,
.id/
ac
nej.
/
pikiran dan perhatian.iddalam
skripsi ini. Terimakasih
.id/ atas kesabaran dan
ac
nej.
ac
nej.
ht
.id/
ac
nej.
u
u
ilib.
ilib.
i
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
6. htdrg.
tp:// Dwi Warna Aju Fatmawati
http M. Kes sebagai DosenhttpPembimbing
bimbingannya
lib.u selama ini.
lib.u
digi
tp://
ht
d
ac.i
.
j
e
n
u
ilib.
dig
tp://
d/
d/
d/
ht
ht
Pendamping yang telah bersedia meluangkan waktu, pikiran dan perhatian
.id/
ac
nej.
.id/
/
nej
ac
nej.
u
u
b.
ib.
ib.
7. Dr. drg.
M. Kes sebagai
Penguji Ketua yangigiltelah
igilDosen
igiliPurwanto,
d
d
://d
tp:// telah meluangkan waktu,
tp://
httppikiran dan
htmemberikan
kritik dan saranhtserta
tp
d/
ac.i
perhatian dalam penulisan skripsi ini.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
nej
u
.u
gilib
i
d
/
/
:
/
d
id
dalam skripsi ini. Terimakasih
atas kesabaran dan .bimbingannya
selama ini.
ac.i
.ac.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
p
tp Tantin Ermawati M. Keshttsebagai
8. htdrg.
Dosen Penguji Anggota
http yang telah
tp
d/
ac.i
nej.
.u
igilib
d
/
/
:
tp
id/
id/
. skripsi ini.
perhatian dalam epenulisan
j.ac
.un
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
.u
.u
ht
10. Seluruh staf pengajar Fakultas
Kedokteran Gigi Universitas
/ Jember.
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
11. Staf Laboratorium
Gigi Universitas
.une
.unKedokteran
.une Mikrobiologi Fakultas
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
Jember.
://di
://di
://di
http
http
http
ht
/
/
/
.id/ 13. Staf Laboratorium.aBotani
c.id MIPA Universitas j.ac.id
c.id Dan Kultur Jaringan jFakultas
a
.
j
e
Jember. lib.un
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
i
g
dig
/dig(alm)
://di
tp://
14.htBundaku
tercinta Kanti Rahayu
ttp:/
http dan ayahanda R. Agus hSubekti
ht
id/
.ac.
lib.u
memberikan kritik dan saran serta telah meluangkan waktu, pikiran dan
b
9. drg. /Depi
M. Kes sebagai /Dosen
igilib
igilib Pembimbing Akademik://sekaligus
igiliPraharani
d
d
d
/
/
:
:
tp
http
http
htibu
yang baik yang selalu membimbing
saya selama ini.
nej
digi
tp://
ht
12. Staf Laboratorium Biologi Farmasi Fakultas Farmasi Universitas Jember.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
terimakasih atas doa, kasih sayang, perhatian, dukungan dan kesabaran yang
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
/
nej
u
b.
Ayah bisa
di sana. Amin.
igilitersenyum
nej
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
p://d
tp
/
id
id
tak pernah ada habisnya.
semua. Semoga
.ac.
.ac. Akhirnya maya bisa menyelesaikan
gilib
i
d
/
/
:
p
p
t
t
httmas arif yang
15.htKakak-kakakku
tersayang mashtAnggun,
mbak ika, mbak nurul,
d/
ac.i
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
selalu menyayangiku dan menyemangatiku.
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
16. Keponakanku n
tercinta
Acha, Tata dan Zia yang
selalu
memberikan kelucuan nej
j
j
u
.une
.u e
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
mereka
untukku.
d
d
d
/
/
/
:/
:/
:/
http
http
http
17. Keluarga besar di Lamongan, Jember dan Jogja, terimakasih doa dan
d/
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
dukungannya.
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
18. Sahabat-sahabatku
Nindy, Nastiti, Getha,
.une
.unHepi,
.une Febri, Ratih, Alfi, iFida,
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
g
g
g
i
//di
:guys!.
://d2009.
://di Roni, Nuha, Bli Ari danttFKG
Robbie,
Thanks for everything
http
h p
http
Penulis juga menerima segala kritik dan saran dari semua pihak demi
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
.id/
.id/
ac
nej.
.u
.u
ht
Jember, Januari 2013
Penulis
.id/
.id/
gilib
i
d
/
/
:
http
http
ht
.id/
.id/
.id/
c
c
c
kesempurnaan skripsi
ej.a
ej.a semoga skripsi ini dapat
ej.aini. Akhirnya penulis berharap
n
n
n
u
u
u
.
.
.
gilib
gilib
gilib
i
i
i
bermanfaat.
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
http
tp
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
gilib
i
d
/
/
:
http
DAFTAR ISI
ht
id/
id/
ac.
nej.
HALAMAN JUDUL
i igilib.
ilib.
ilib. ......................................................................................
g
g
i
i
d
d
/
/
/
/d
/
/
ttp:
ttp:
ttp:
ac.
nej.
u
u
u
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
h
h
h
HALAMAN
PERSEMBAHAN ....................................................................
ii
MOTTO ....................................................................................
iii
/
/
dHALAMAN
id/
id/
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
HALAMAN PERNYATAAN
........................................................................
iv lib.un
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
HALAMAN
http v
http
http PEMBIMBINGAN ...................................................................
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................ vi
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
RINGKASAN .................................................................................................
vii
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
PRAKATA
http ix
http
http ......................................................................................................
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
ht
DAFTAR ISI ................................................................................................... xi
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.idDAFTAR TABEL ..........................................................................................
a
a
a
a
xiii
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
DAFTAR :GAMBAR
......................................................................................
dig
dig
//dig
://xiv
://di
p
p
p
t
t
t
tp://
t
t
t
h
h
h
ht
DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................. xv
id/ 1. BAB I PENDAHULUAN
1
.id/
.id/
.id/ ...................................................................
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une ...............................................................................
b
b
b
1.1 Latar
Belakang
1
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
3
h
h
h1.2 Rumusan Masalah ..........................................................................
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
/
c.id
a
nej.
.u
ilib
//dig
tp:
1.3 Tujuan Penelitian ........................................................................... 4
id/
id/
c.
c.
1.4 Manfaat Penelitian
4
ej.a
ej.a .........................................................................
.id/
ac
nej.
u
.un
.un
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
2. BAB
2.
TINJAUAN
PUSTAKA
........................................................
5
i
i
i
d
d
d
://
://
://
http
http
http
ht
2.1 Plak Gigi......................................................................................... 5
/
.id
j.ac
une
lib.
i
g
i
://d
tp
2.1.1
ht
Proses Pembentukan
Plak ..................................................
6
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.2 Karies Gigi
7
.une
.une
.une....................................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
//dig
//dig Patogenitas Karies Gigi
://9di
:......................................................
:2.2.1
http
http
http
ht
2.3 Hubungan antara Mikroorganisme Plak Gigi dengan Karies ........ 10
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
2.4 Streptococcus mutans
10
.id/
.id/ .....................................................................
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
tp
http 10
ht..........................................................
http 2.4.1 Klasifikasi S. mutans
tp
d/
ac.i
nej.
.u
igilib
d
/
/
:
tp
2.4.2
Morfologi S. mutans ........................................................... 11
2.4.3
c.
Isolasi
12
ac.Identifikasi S. mutans .......................................
ej.a
ej.dan
ht
id/
id/
id/
.un
.un
ac.
nej.
.u
lib
ilib
ilib
2.4.4
digi
/12
/dig
/dig Habitat S. mutans ...............................................................
:/
tp:/
ttp:/
http 12
ht2.5
Tinjauan Umum BelimbinghWuluh ................................................
id/
.ac.
nej
lib.u
digi
tp://
ht
2.6 Ekstraksi ........................................................................................
16
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.7 Daya Hambat
16
.une
.une
.une Pertumbuhan Bakteri..............................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
di
2.8:Hipotesis
.........................................................................................
//di
://17
://di
http
http
http
3. BAB 3. METODE PENELITIAN ..................................................... 18
.id/
ac
nej.
ac
nej.
ac
nej.
3.2 Tempat
18 lib.u
.u Waktu Penelitian ........................................................
lib.u
libdan
i
i
g
g
i
i
digi
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
p
p
p
t Identifikasi Penelitian.....................................................................
htt 18
htt
ht3.3
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
3.1 Jenis Penelitian ...............................................................................
18
.id/
.id/
ac
nej.
tp
ht
ht
3.4 Definisi Operasional....................................................................... 19
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
nej
u
u
u
ac
nej.
.
lib. Bahan Penelitian .............................................................
3.6 Alat
20igilib.
igilib
igidan
3.7.1
ht
Tahap Persiapan ................................................................. 22
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
3.7.2 Tahap
25
j
j
jPerlakuan .................................................................
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
dig
//dig Alur Penelitian ...................................................................
://29
://di
:3.7.3
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h
h
ht
30
/
d/ 4. BAB 4. PEMBAHASAN
id/
id/ ....................................................................
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
4.1 Hasil Penelitian
30
.une
.une
.une ..............................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
di
//di
://32
://di
4.2:Pembahasan
....................................................................................
http
http
http
ht
d/
ac.i
nej.
u
ilib.
nej
/d
://d
://d
tp:/Prosedur
http 22
http
ht3.7
Penelitian........................................................................
tp
dig
tp://
/
id
id
3.5 Sampel Penelitian
19
.ac.
.ac............................................................................
3.8 Analisa Data ................................................................................... 29
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
5. BAB 5. PENUTUP .............................................................................. 38
.id/
ac
nej.
tp
d/
ac.i
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
.u
http
.id/
.id/
.id/
gilib
i
d
/
/
:
tp
ht
LAMPIRAN ............................................................................................. 44
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
a
nej.
a
nej.
5.2 Sarani...............................................................................................
38 ilib.u
lib.u
lib.u
i
g
g
g
i
i
://di
://d
://d PUSTAKA ..............................................................................
DAFTAR
http 39
http
http
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
/
5.1 Kesimpulan ....................................................................................
38
c.id
c.id
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
DAFTAR TABEL
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
2.1 Persentase
Distribusi Streptococcus
ht
ht Rongga Mulut pada Lokasi Berbeda11
ht
2.2 Kandungan Asam Buah Belimbing Wuluh .............................................. 15
/
/
/
/
c.id
c.id ................ 30
c.id Hambat Pertumbuhan S.j.mutans
c.id4.1 Hasil Rata-Rata Jarak
Zona
a
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
di
://di
://di
://di
tp://
http
http
http
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
DAFTAR GAMBAR
ac.
nej.
ilib.
ac.
nej.
u
u
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ilib.
u
ilib.
g
g mutans diambil dengan /Mikroskop
2.1 Streptococcus
Elektron 5000x.........
dig
://11
: /di
://di
http
http
ac.
nej.
http
ht
2.2 Daun Belimbing Wuluh ........................................................................... 14
......... 20
/
/ Daun Belimbing Wuluh .yang
d3.1
id/
id/ digunakan untuk SampelacPenelitian
.
c.id
c
a
a
.
.
.
j
j
j
3.4 Skema Pembagian
........................................
25 b.une
.une
.uneDaerah di Bawah Petridish
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
3.5 Carattp
http 28
http Pertumbuhan S. mutans............
h Pengukuran Zona Hambat terhadap
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
4.1 Histogram Rata-Rata Jarak Zona Hambat Pertumbuahn S. mutans .......... 31
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
DAFTAR LAMPIRAN
ac.
nej.
ilib.
ac.
nej.
u
u
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ilib.
u
ilib.
g
g
A. Lampiran
dig
://44
://diPenelitian ...............................
://di Perhitungan Jumlah Sampel
http
http
ac.
nej.
http
ht
B. Lampiran Perhitungan Pengenceran Etanol ...................................... .. 45
..46
/
d/ C. Lampiran Foto HasilcPenelitian.........................................................
id/
id/
.
.
c.id
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
D. Lampiran Hasil
Pengukuran .................................................................
50 b.une
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
E. Lampiran
Analisis Data ........................................................................
http 51
http
http
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
F. Lampiran Foto Alat dan Bahan Penelitian ........................................... 69
/
/
/
73
.id/ G. Lampiran Surat Keterangan
c.id
c.id
c.id .................................................................
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
http
http
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
dig
tp://
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
http
id/
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
(Averrhoa bilimbi Linn) TERHADAP PERTUMBUHAN
Streptococcus mutans
(Penelitian Eksperimental Laboratoris)
SKRIPSI
diajukan guna melengkapi tugas akhir dan memenuhi syarat-syarat untuk
menyelesaikan Program Studi Kedokteran Gigi (S1) dan mencapai gelar
Sarjana Kedokteran Gigi
Oleh:
Maria Apriliana Nurmaya Sari
NIM 091610101034
BAGIAN MIKROBOLOGI
FAKULTAS KEDOKTERAN GIGI
UNIVERSITAS JEMBER
2013
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PERSEMBAHAN
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
d/
.un
ilib
//dig
tp:
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
Skripsihtini saya persembahkan untuk :ht
c.i
ej.a
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
1. Bundaku Kanti Rahayu
tercinta,terimakasih atas doa,d/semangat, kesabaran,
.i
.id/
d/
.i
c
j.achabisnya selama ini. Ibunej.ac
j.aperhatian
e
e
n
n
kasih sayang
dan
yang
tidak
pernah
ada
u
u
u
ilib.
ilib.
ilib.
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
://
pahlawanku.
http
http
http
ht
2. Ayahku R. Agus Subekti (alm) semoga ayah bahagia di sana. Amin.
.id/
ac
nej.
a
nej.
u
4. Almamaterku
ilib. tercinta.
.u
gilib
i
d
/
/
:
g
://di
http
tp
i
/dig
/
:
p
t
t
id/
ac.
nej.
id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
ac.
nej.
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
http
.id/
ht
h
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
.u
.u
tp
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
.id/
.u
ht
ht
h
.id/
ac
nej.
u
ilib.
dig
tp://
lib.u
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
h
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
.id/
lib.u
digi
tp://
ht
id/
ac.
nej.
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
dig
tp://
ht
ac
nej.
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
.id/
.u
id/
u
ilib.
ht
.id/
ac
nej.
http
id/
dig
tp://
http
gilib
i
d
/
/
:
http
ac.
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
.u
tp
a
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
/
3. Kakak-kakakku tercinta
c.id
c.id terimakasih untuk semuanya.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
MOTTO
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
Sungguh
ht Dia berkata
ht Dia menghendaki sesuatu bahwa
ht hanyalah perintah-Nya apabila
kepadanya jadilah maka jadilah ia. *)
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e orang tua. **)
Sumber kekuatan terbesar
dan
.une
.unrestu
.une dalam hidup adalah doa
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
http
http
http
/
c.id
a
nej.
lib.u
digi
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gil
*) Q.S Yassin
://di : 82
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
ib.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
ht
**) Penulis
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PERNYATAAN
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
.un
tp:
u
ht
ht
Nama : Maria Apriliana
d/ Nurmaya Sari
/
/
c.id
c.id
c.i
a
a
a
.
.
.
j
j
j
NIM : 091610101034
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
i
i
:/:/d“i Daya
://dkarya
://ddengan
Menyatakan
sesungguhnya bahwa
ilmiah yang berjudul
http
http
http
d/
ilib
//dig
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
Saya
ht ini:
ht yang bertanda tangan di bawah
c.i
ej.a
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ht
Hambat Ekstrak Daun Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn) terhadap
/
/
/
Streptococcuscmutans
.id/ “ adalah benar- benar.ahasil
.idPertumbuhan
c.id karya sendiri, kecuali j.ac.id
a
.
j
j
.une
.une dan belum pernah diajukan
.unesubstansi disebutkan sumbernya
jika dalam pengutipan
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di manapun serta bukan karya
pada institusi
http jawab atas
http jiplakan. Saya bertanggung
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
keabsahan dan kebenaran isinya sesuai dengan sikap ilmiah yang harus dijunjung.
.i
.i
Demikian pernyataan
j.ac tanpa adanya tekanan
j.ac ini saya buat dengan sebenarnya
tp
ac.
nej.
u
ilib.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
id/
.ac.
nej
.u
i
/dig
/
:
p
t
t
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
id/
ac.
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
http
tp
Maria Apriliana Nurmaya Sari
.id/
c091610101034
a
nej.
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
h
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
lib.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
http
tp
ac
nej.
lib.u
lib.u
h
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
Jember, Januari 2013
yang menyatakan,
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
id/
id/
dig
tp://
.id/
ac
nej.
.une
.une
b.u
b
b
i
i
lijika
l
l
i
i
i
dan paksaan/ddari
pihak manapun serta bersedia
mendapat
sanksi
akademik
g
g
g
i
i
i
d
d
tp://
tp://
tp:/
t
t
t
h
h
h
ternyata di kemudian hari pernyataan ini tidak benar.
u
.
gilib
i
d
/
/
:
d/
d/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
u
a
nej.
.u
ilib
//dig
.une
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
u
u
ilib.
dig
tp://
.un
tp:
id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ht
.id/
ac
nej.
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
http
ht
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac.
nej.
http
.id/
.u
tp
://di
://di
http
http
.id/
ac
nej.
: drg. DwigiWarna
lib.u Aju Fatmawati, M. Kesgilib.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ac
nej.
.id/
.i
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
: drg. Pujiana Endah Lestari,
d/ M. Kes
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
ht
.id/
.id/
ac
nej.
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
Pembimbing
:
d/ Dosen Pembimbing Utamac.id/
ej.a
n
u
.
Dosen Pembimbing
igilib Pendamping
d
/
/
:
http
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
c.i
ej.a
ilib
//dig
.u
gilib
i
d
/
/
:
id/
dig
tp://
ht
ac
nej.
http
id/
ac.
nej.
ht
.id/
.u
http
id/
ilib.
http
gilib
i
d
/
/
:
http
ac.
nej.
.u
Maria
.id/ Apriliana Nurmaya Sari.ac.id/
NIM 091610101034 nej
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
Oleh:
.u
.id/
ac
nej.
http
.id/
ht
h
.u
.u
ac
nej.
lib.u
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
:
http
dig
tp://
.une
http
.id/
d/
ilib
//dig
.id/
.u
tp
ht
ht
d/
ilib
//dig
.id/
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
dig
tp://
.i
.i
bilimbi Linn) TERHADAP
PERTUMBUHAN Streptococcus
mutans
j.ac
j.ac
ac
nej.
tp
ac.
nej.
DAYA HAMBAT EKSTRAK DAUN BELIMBING WULUH (Averrhoa
http
gilib
i
d
/
/
:
u
ht
:
tp:
id/
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
ilib.
dig
tp://
/
c.id
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
ttp
SKRIPSI
h
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
PENGESAHAN
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
/
.id/ (Averrhoa bilimbi .ac.id/
.id/ Ekstrak Daun Belimbing
.idSkripsi
c
c
c
berjudul
“
Daya
Hambat
Wuluh
a
a
a
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g oleh
g
gPertumbuhan Streptococcus
Linn) terhadap
mutans”
telah diuji dan disahkan
dig
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
tp://
t
t
t
h
h Kedokteran Gigi Universitas hJember pada :
Fakultas
Hari
/
/
c.id
c.id
a
a
.
.
j
j
Tanggal : 20 November
.une
.une2012
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
Tempat t:pFakultas
://di Jember
://di Kedokteran Gigi Universitas
http
ht
nej
lib.u
digi
tp://
: Selasa
id/
.ac.
Penguji Ketua,
ac
nej.
tp
ac.
nej.
u
ilib.
g
i
d
/
:/ Endah Lestari, M.Kes
drg. Pujiana
http
NIP 197608092005012002
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
ac
nej.
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
.id/
.id/
.u
.u
.u
ht
h
drg. Hj. Herniyati, M.Kes
NIP 195909061985032001
.id/
gilib
i
d
/
/
:
lib.u
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
http
http
tp
.id/
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
ac
nej.
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
u
u
ilib.
ilib.
g
g
i
i
d
d
/
/
:/ M.Kes
:/ drg. Dwi Warna Aju Fatmawati,
http
http
NIP197012191999032001
Dekan Fakultas Kedoteran Gigi
Universitas Jember,
.id/
ac
nej.
ht
id/
u
ilib.
g
i
d
://
Mengesahkan,
http
lib.u
lib.u
digi
tp://
ac
nej.
ac.
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
id/
id/
ac.
nej.
ht
lib.u
lib.u
i
i
g
g
i
i
Pembimbing Pendamping,
://d
://d
http
http
lib.u
i
g
i
Pembimbing
://dUtama,
http
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht M.Kes
drg.Tantin Ermawati,
NIP 1980032220081220003
.id/
ac
nej.
ac
nej.
tp
http
tp
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht Purwanto, M.Kes
Dr. drg.
NIP 195710241986031002
ac
nej.
ht
h
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
lib.u
i
/dig
/
:
p
t
t
.id/
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
Penguji Anggota,
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
RINGKASAN
Daya Hambat Ekstrak Daun Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn)
Terhadap Pertumbuhan Streptococcus mutans: Maria Apriliana Nurmaya Sari;
091610101034; 2013; 76 Halaman; Fakultas Kedokteran Gigi Universitas Jember.
Salah satu masalah dalam bidang kesehatan gigi dan mulut adalah plak gigi
yang dapat menyebabkan karies. Persentase karies di Indonesia sebesar 90,5%. Karies
merupakan suatu penyakit jaringan keras gigi yang disebabkan oleh Streptococcus
mutans. Bakteri ini merupakan flora rongga mulut yang dapat menjadi patogen bila
terjadi peningkatan jumlah koloni yang berlebihan. Daun belimbing wuluh (Averrhoa
bilimbi Linn) merupakan tanaman yang dapat digunakan sebagai pengobatan
alternatif sebagai antibakteri yang dianggap lebih aman, efektif dan murah.
Penelitian ini merupakan penelitian eksperimental laboratorium dengan
rancangan post test only control group design. Sampel terbagi atas 8 kelompok
perlakuan yaitu kelompok W100, W50, W25,W12,5, W6,25, Lis K(+), Pas K(+) dan
K(-). Bahan-bahan perlakuan yang berupa ekstrak daun belimbing wuluh dimasukkan
ke dalam lubang sumuran pada 12 petridish yang berisi BHI-A yang telah diinokulasi
S. mutans sesuai dengan kode kelompoknya. Seluruh petridish dimasukkan ke dalam
desikator dan diinkubasi pada suhu 370C selama 24 jam. Setelah 24 jam dilakukan
pengamatan dan pengukuran dengan menggunakan jangka sorong digital.
Data hasil penelitian dianalisis. Hasil analisis menunjukkan bahwa kelompok
perlakuan untuk W100 mempunyai rata-rata jarak yang paling besar yaitu 6,2517 mm
sebesar dan jarak rata-rata terkecil adalah W6,25 yaitu 0,8133 mm, sedangkan ratarata jarak terbesar untuk kelompok kontrol adalah pasta gigi herbal yaitu 9,6642 mm.
Uji statistik Kruskal Wallis menunjukkan ada perbedaan yang bermakna pada semua
kelompok. Untuk mengetahui kelompok mana yang berbeda makna dilanjutkan
dengan uji Mann Whitney. Hasil uji menunjukkan bahwa terdapat perbedaan pada
semua kelompok. Hasil dari penelitian ini dapat disimpulkan bahwa ekstrak daun
belimbing wuluh mempunyai daya hambat yang besar terhadap S. mutans.
Konsentrasi terkecil dari ekstrak daun belimbing wuluh yang masih mempunyai daya
hambat adalah konsentrasi 6,25%.
Konsentrasi terkecil diperoleh dari hasil metode serial dilution yaitu metode
pengenceran dengan cara bertahap (seri). Konsentrasi 6,25% tersebut didapatkan
dengan cara mengencerkan dari konsentrasi 100% sampai konsentrasi terkecil yaitu
1,5625% pada saat pre penelitian, namun pada konsentrasi 3,125% zona hambat
sudah tidak terlihat (zona hambat sama dengan kontrol negatif) sehingga konsentrasi
minimal daya hambat adalah konsentrasi di atas 3,125% yaitu 6,25% karena masih
terlihat sedikit zona hambat pertumbuhan S. mutans.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
PRAKATA
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j melimpahkan karunia dan nej
j
Puji syukur kehadirat
Allah SWT yang telah
u
.une
.une
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
hidayah-Nya
sehingga
skripsi
berjudul
“
Daya
Hambat
Ekstrak
Daun
Belimbing
d
d
d
/
/
/
:/
:/
:/
http
http
http
ht
/
d”/ dapat terselesaikan. Skripsi
id/ persyaratan untuk
id/ ini disusun untuk memenuhi
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
ne
memperoleh gelarb.usarjana
Kedokteran Gigi bpada
.une
.une Fakultas Kedokteran ilGigi
b
i
i
i
l
l
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
Universitas
http
http
http Jember.
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
Wuluh (Averrhoa bilimbi Linn) terhadap Pertumbuhan Bakteri Streptococcus mutans
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
Penyusunan skripsi ini tidak lepas dari berbagai pihak, oleh karena itu, penulis
/
/
/
menyanpaikan ucapancterimakasih
kepada:
.id/
.idingin
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une Fakultas Kedokteran ilGigi
.une
b
b
b
1. drg. Hj.
Herniyati,
M.
Kes
sebagai
Dekan
i
i
i
l
l
i
i
g
g
dig
://di
://di
tp://
Jember.
http
http
htUniversitas
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
2. drg. R. Rahardyan Parnaadji, M. Kes, Sp. Prost. sebagai Pembantu Dekan I
.i Universitas Jember. .ac.i
Fakultas Kedokteran
ac.i
acGigi
.
.
j
j
j
e
e
e
n
n
b.un
lib.u
lib.u Dekan II Fakultas Kedokteran
liSumono,
i
i
i
g
g
g
3. drg. /Agus
M.
Kes
sebagai
Pembantu
i
i
i
d
/d
/d
tp:/
htGigi
Universitas Jember.
tp
:/
:/
http
http
M. Kes sebagai Pembantu /Dekan III Fakultas
/ 4. drg. Happy Harmono,
d/
i
.id/
.id
.
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
Kedokteran Gigi
.une
.une
.uneUniversitas Jember
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
ig
5. drg.
Endah Lestari, M.
//digsebagai Dosen Pembimbing
://di Utama
:Kes
://dPujiana
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h
h
sekaligus ibu yang baik bagi saya yang telah bersedia meluangkan waktu,
.id/
ac
nej.
/
pikiran dan perhatian.iddalam
skripsi ini. Terimakasih
.id/ atas kesabaran dan
ac
nej.
ac
nej.
ht
.id/
ac
nej.
u
u
ilib.
ilib.
i
g
g
g
i
i
i
d
d
d
://
://
6. htdrg.
tp:// Dwi Warna Aju Fatmawati
http M. Kes sebagai DosenhttpPembimbing
bimbingannya
lib.u selama ini.
lib.u
digi
tp://
ht
d
ac.i
.
j
e
n
u
ilib.
dig
tp://
d/
d/
d/
ht
ht
Pendamping yang telah bersedia meluangkan waktu, pikiran dan perhatian
.id/
ac
nej.
.id/
/
nej
ac
nej.
u
u
b.
ib.
ib.
7. Dr. drg.
M. Kes sebagai
Penguji Ketua yangigiltelah
igilDosen
igiliPurwanto,
d
d
://d
tp:// telah meluangkan waktu,
tp://
httppikiran dan
htmemberikan
kritik dan saranhtserta
tp
d/
ac.i
perhatian dalam penulisan skripsi ini.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
nej
u
.u
gilib
i
d
/
/
:
/
d
id
dalam skripsi ini. Terimakasih
atas kesabaran dan .bimbingannya
selama ini.
ac.i
.ac.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
p
tp Tantin Ermawati M. Keshttsebagai
8. htdrg.
Dosen Penguji Anggota
http yang telah
tp
d/
ac.i
nej.
.u
igilib
d
/
/
:
tp
id/
id/
. skripsi ini.
perhatian dalam epenulisan
j.ac
.un
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
.u
.u
ht
10. Seluruh staf pengajar Fakultas
Kedokteran Gigi Universitas
/ Jember.
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
11. Staf Laboratorium
Gigi Universitas
.une
.unKedokteran
.une Mikrobiologi Fakultas
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
Jember.
://di
://di
://di
http
http
http
ht
/
/
/
.id/ 13. Staf Laboratorium.aBotani
c.id MIPA Universitas j.ac.id
c.id Dan Kultur Jaringan jFakultas
a
.
j
e
Jember. lib.un
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
i
g
dig
/dig(alm)
://di
tp://
14.htBundaku
tercinta Kanti Rahayu
ttp:/
http dan ayahanda R. Agus hSubekti
ht
id/
.ac.
lib.u
memberikan kritik dan saran serta telah meluangkan waktu, pikiran dan
b
9. drg. /Depi
M. Kes sebagai /Dosen
igilib
igilib Pembimbing Akademik://sekaligus
igiliPraharani
d
d
d
/
/
:
:
tp
http
http
htibu
yang baik yang selalu membimbing
saya selama ini.
nej
digi
tp://
ht
12. Staf Laboratorium Biologi Farmasi Fakultas Farmasi Universitas Jember.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
terimakasih atas doa, kasih sayang, perhatian, dukungan dan kesabaran yang
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
/
nej
u
b.
Ayah bisa
di sana. Amin.
igilitersenyum
nej
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
p://d
tp
/
id
id
tak pernah ada habisnya.
semua. Semoga
.ac.
.ac. Akhirnya maya bisa menyelesaikan
gilib
i
d
/
/
:
p
p
t
t
httmas arif yang
15.htKakak-kakakku
tersayang mashtAnggun,
mbak ika, mbak nurul,
d/
ac.i
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
selalu menyayangiku dan menyemangatiku.
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
16. Keponakanku n
tercinta
Acha, Tata dan Zia yang
selalu
memberikan kelucuan nej
j
j
u
.une
.u e
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
i
i
i
mereka
untukku.
d
d
d
/
/
/
:/
:/
:/
http
http
http
17. Keluarga besar di Lamongan, Jember dan Jogja, terimakasih doa dan
d/
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
dukungannya.
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
18. Sahabat-sahabatku
Nindy, Nastiti, Getha,
.une
.unHepi,
.une Febri, Ratih, Alfi, iFida,
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
g
g
g
i
//di
:guys!.
://d2009.
://di Roni, Nuha, Bli Ari danttFKG
Robbie,
Thanks for everything
http
h p
http
Penulis juga menerima segala kritik dan saran dari semua pihak demi
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
.id/
.id/
ac
nej.
.u
.u
ht
Jember, Januari 2013
Penulis
.id/
.id/
gilib
i
d
/
/
:
http
http
ht
.id/
.id/
.id/
c
c
c
kesempurnaan skripsi
ej.a
ej.a semoga skripsi ini dapat
ej.aini. Akhirnya penulis berharap
n
n
n
u
u
u
.
.
.
gilib
gilib
gilib
i
i
i
bermanfaat.
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
http
tp
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
gilib
i
d
/
/
:
http
DAFTAR ISI
ht
id/
id/
ac.
nej.
HALAMAN JUDUL
i igilib.
ilib.
ilib. ......................................................................................
g
g
i
i
d
d
/
/
/
/d
/
/
ttp:
ttp:
ttp:
ac.
nej.
u
u
u
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
h
h
h
HALAMAN
PERSEMBAHAN ....................................................................
ii
MOTTO ....................................................................................
iii
/
/
dHALAMAN
id/
id/
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
e
HALAMAN PERNYATAAN
........................................................................
iv lib.un
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
HALAMAN
http v
http
http PEMBIMBINGAN ...................................................................
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
HALAMAN PENGESAHAN ........................................................................ vi
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
RINGKASAN .................................................................................................
vii
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
PRAKATA
http ix
http
http ......................................................................................................
id/
.ac.
nej
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
ht
DAFTAR ISI ................................................................................................... xi
/
/
/
/
c.id
c.id
c.id
c.idDAFTAR TABEL ..........................................................................................
a
a
a
a
xiii
.
.
.
.
j
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
DAFTAR :GAMBAR
......................................................................................
dig
dig
//dig
://xiv
://di
p
p
p
t
t
t
tp://
t
t
t
h
h
h
ht
DAFTAR LAMPIRAN .................................................................................. xv
id/ 1. BAB I PENDAHULUAN
1
.id/
.id/
.id/ ...................................................................
c
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une ...............................................................................
b
b
b
1.1 Latar
Belakang
1
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
p
p
p
t
t
t
t
t
t
3
h
h
h1.2 Rumusan Masalah ..........................................................................
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
/
c.id
a
nej.
.u
ilib
//dig
tp:
1.3 Tujuan Penelitian ........................................................................... 4
id/
id/
c.
c.
1.4 Manfaat Penelitian
4
ej.a
ej.a .........................................................................
.id/
ac
nej.
u
.un
.un
b
b
i
i
l
l
ilib.
i
i
g
g
g
2. BAB
2.
TINJAUAN
PUSTAKA
........................................................
5
i
i
i
d
d
d
://
://
://
http
http
http
ht
2.1 Plak Gigi......................................................................................... 5
/
.id
j.ac
une
lib.
i
g
i
://d
tp
2.1.1
ht
Proses Pembentukan
Plak ..................................................
6
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.2 Karies Gigi
7
.une
.une
.une....................................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
//dig
//dig Patogenitas Karies Gigi
://9di
:......................................................
:2.2.1
http
http
http
ht
2.3 Hubungan antara Mikroorganisme Plak Gigi dengan Karies ........ 10
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
2.4 Streptococcus mutans
10
.id/
.id/ .....................................................................
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ht
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
tp
http 10
ht..........................................................
http 2.4.1 Klasifikasi S. mutans
tp
d/
ac.i
nej.
.u
igilib
d
/
/
:
tp
2.4.2
Morfologi S. mutans ........................................................... 11
2.4.3
c.
Isolasi
12
ac.Identifikasi S. mutans .......................................
ej.a
ej.dan
ht
id/
id/
id/
.un
.un
ac.
nej.
.u
lib
ilib
ilib
2.4.4
digi
/12
/dig
/dig Habitat S. mutans ...............................................................
:/
tp:/
ttp:/
http 12
ht2.5
Tinjauan Umum BelimbinghWuluh ................................................
id/
.ac.
nej
lib.u
digi
tp://
ht
2.6 Ekstraksi ........................................................................................
16
/
/
/
c.id
c.id
c.id
a
a
a
.
.
.
j
j
j
2.7 Daya Hambat
16
.une
.une
.une Pertumbuhan Bakteri..............................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
di
2.8:Hipotesis
.........................................................................................
//di
://17
://di
http
http
http
3. BAB 3. METODE PENELITIAN ..................................................... 18
.id/
ac
nej.
ac
nej.
ac
nej.
3.2 Tempat
18 lib.u
.u Waktu Penelitian ........................................................
lib.u
libdan
i
i
g
g
i
i
digi
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
p
p
p
t Identifikasi Penelitian.....................................................................
htt 18
htt
ht3.3
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
3.1 Jenis Penelitian ...............................................................................
18
.id/
.id/
ac
nej.
tp
ht
ht
3.4 Definisi Operasional....................................................................... 19
d/
ac.i
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
nej
u
u
u
ac
nej.
.
lib. Bahan Penelitian .............................................................
3.6 Alat
20igilib.
igilib
igidan
3.7.1
ht
Tahap Persiapan ................................................................. 22
.id/
.id/
.id/
c
c
c
a
a
a
.
.
.
3.7.2 Tahap
25
j
j
jPerlakuan .................................................................
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
dig
//dig Alur Penelitian ...................................................................
://29
://di
:3.7.3
p
p
p
t
t
t
t
t
t
h
h
h
ht
30
/
d/ 4. BAB 4. PEMBAHASAN
id/
id/ ....................................................................
.
.
c.id
c
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
4.1 Hasil Penelitian
30
.une
.une
.une ..............................................................................
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
di
//di
://32
://di
4.2:Pembahasan
....................................................................................
http
http
http
ht
d/
ac.i
nej.
u
ilib.
nej
/d
://d
://d
tp:/Prosedur
http 22
http
ht3.7
Penelitian........................................................................
tp
dig
tp://
/
id
id
3.5 Sampel Penelitian
19
.ac.
.ac............................................................................
3.8 Analisa Data ................................................................................... 29
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
5. BAB 5. PENUTUP .............................................................................. 38
.id/
ac
nej.
tp
d/
ac.i
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
.u
http
.id/
.id/
.id/
gilib
i
d
/
/
:
tp
ht
LAMPIRAN ............................................................................................. 44
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
a
nej.
a
nej.
5.2 Sarani...............................................................................................
38 ilib.u
lib.u
lib.u
i
g
g
g
i
i
://di
://d
://d PUSTAKA ..............................................................................
DAFTAR
http 39
http
http
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
/
/
5.1 Kesimpulan ....................................................................................
38
c.id
c.id
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac.
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
DAFTAR TABEL
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
2.1 Persentase
Distribusi Streptococcus
ht
ht Rongga Mulut pada Lokasi Berbeda11
ht
2.2 Kandungan Asam Buah Belimbing Wuluh .............................................. 15
/
/
/
/
c.id
c.id ................ 30
c.id Hambat Pertumbuhan S.j.mutans
c.id4.1 Hasil Rata-Rata Jarak
Zona
a
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
.une
b
b
b
b
i
i
i
i
l
l
l
l
i
i
i
i
g
g
g
g
di
://di
://di
://di
tp://
http
http
http
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
DAFTAR GAMBAR
ac.
nej.
ilib.
ac.
nej.
u
u
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ilib.
u
ilib.
g
g mutans diambil dengan /Mikroskop
2.1 Streptococcus
Elektron 5000x.........
dig
://11
: /di
://di
http
http
ac.
nej.
http
ht
2.2 Daun Belimbing Wuluh ........................................................................... 14
......... 20
/
/ Daun Belimbing Wuluh .yang
d3.1
id/
id/ digunakan untuk SampelacPenelitian
.
c.id
c
a
a
.
.
.
j
j
j
3.4 Skema Pembagian
........................................
25 b.une
.une
.uneDaerah di Bawah Petridish
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
3.5 Carattp
http 28
http Pertumbuhan S. mutans............
h Pengukuran Zona Hambat terhadap
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
4.1 Histogram Rata-Rata Jarak Zona Hambat Pertumbuahn S. mutans .......... 31
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
id/
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
.u
http
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
.id/
ac
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
http
http
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.u
http
.id/
.id/
ac
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
DAFTAR LAMPIRAN
ac.
nej.
ilib.
ac.
nej.
u
u
u
ilib.
dig
tp://
id/
id/
id/
id/
ac.
nej.
ilib.
u
ilib.
g
g
A. Lampiran
dig
://44
://diPenelitian ...............................
://di Perhitungan Jumlah Sampel
http
http
ac.
nej.
http
ht
B. Lampiran Perhitungan Pengenceran Etanol ...................................... .. 45
..46
/
d/ C. Lampiran Foto HasilcPenelitian.........................................................
id/
id/
.
.
c.id
c
a
a
a
.
.
.
j
j
j
D. Lampiran Hasil
Pengukuran .................................................................
50 b.une
.une
.une
b
b
i
i
l
l
i
i
g
g
igili
i
i
d
d
d
/
/
/
/
/
/
:
:
:
E. Lampiran
Analisis Data ........................................................................
http 51
http
http
c.i
ej.a
.un
ilib
//dig
tp:
ht
F. Lampiran Foto Alat dan Bahan Penelitian ........................................... 69
/
/
/
73
.id/ G. Lampiran Surat Keterangan
c.id
c.id
c.id .................................................................
a
a
a
.
.
.
j
j
j
.une
.une
.une
b
b
b
i
i
i
l
l
l
i
i
i
g
g
g
://di
://di
://di
http
http
http
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
gilib
i
d
/
/
:
u
ilib.
dig
tp://
i
/dig
/
:
p
t
t
gilib
i
d
/
/
:
id/
ac.
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
id/
ac.
nej.
ac
nej.
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
http
ht
.id/
ac
nej.
.u
gilib
i
d
/
/
:
tp
gilib
i
d
/
/
:
http
.id/
.u
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
.u
.u
http
.id/
ac
nej.
.id/
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
tp
ht
.id/
ac
nej.
.u
.u
lib.u
h
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
h
h
gilib
i
d
/
/
:
ac
nej.
lib.u
lib.u
ac
nej.
.id/
.id/
ac
nej.
i
/dig
/
:
p
t
t
ht
ht
.id/
lib.u
digi
tp://
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
.id/
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ht
ht
id/
ac.
nej.
u
ilib.
dig
tp://
ac
nej.
.u
http
id/
id/
ac.
nej.
ac
nej.
gilib
i
d
/
/
:
http
http
tp
ac
nej.
.u
.u
.u
gilib
i
d
/
/
:
.id/
.id/
.id/
.id/
ac
nej.
ht
id/
ac.
nej.
ht
id/
ac.
nej.