angratoni alam karahayon
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
ANGRATONI AL AM
1
KARAHAYON
“ If you don’ t car e f or t he root s of t he pl ant , you cannot expect t he f lower
t o blossom beaut if ully” . Rerangken sesot ya ingkang rineka dening Thomas
Dinan, priyant un Amerika ingkang kasengsem dhat eng budaya Jawi, punika
wau nyandhi wewangening kandha bilih manawi kit a sampun bot en kersa
ngupakara oyot ipun, mokal kit a badhe saged nyawang asrining sekar
ingkang anj rah mekar ngrembaka. Manawi oyot ingkang t inandur punika
namung badhe dipun lebur, dipun rer abuk namung badhe dipun remuk,
dipun rumpaka namung badhe dipun prawasa, punapa budaya Jawi
minangka oyot ipun t iyang Jawi punika laj eng kedah siningid ing weca
kalanggengan? Saeba cuwa l an kuciwa manah punika manawi t iyang Jawi
ngant os kical an kibl at ing pangluru, t undhonipun namung nyancang ewoning
pangangen-angen ingkang t umlawung t umangsang ing korining mendhung
ngenguwung. Bakal lungkrah sakabehing r asa sumarah yen j iwa Jawi kl akon
ngant i bubrah.
Ila-ila dina sinabet na ing ila duni t inebihna t ulak sarik dhumawahing
t awang-t owang. Para pr iyagung hanung-hanung lebda ing salwiring r eh
menggahing kawruh lan kaut aman, kalil anana manawi ing riki kula nekad
t umut nj egur mak byur ing t uking kaweruh lumant ar andharan ing
ngandhap punika, laj eng ceciblon penak seger munyer-munyer sinambi
t et embangan hambarang j ant ur t uwin hambalang gondhang t ut ur, rengengrengeng angegidung pamel ing dhiri kangge hanggondheli werdi ingkang
kuwawi nedhahaken samukalir kiblat ing pangluru kant hi kumawant un
anggelar
gulung
medhar
werit ing
perkawis
Jiwa
Jawi
punika
kacundhukaken kal iyan kabet ahan samangke t anpa nilar piwulang kina
ingkang ngemu aj i l anggeng.
Kumalancang kula adhapur anyerep-nyer epaken linggih salehing Jiwa Jawi
hing ngarsa panj enengan punika sayekt osipun namung saderma hanet epi
darmaning ngagesang wont en ing samadyaning bebrayan. Kula rumaos
kaj ibah t umut hambundheli sart a mulat edi endahing budaya l an sast r a
Jawi supados bot en mingsad-mingsed, mulur mungkret , ewah gingsir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
2
anggen kula angegungngluhuraken kabudayan piyambak amr ih lest ari
widada sal aras kaliyan kayekt osan mekar mungkaring j aman. Ing pangaj ab,
mugi andharan kul a punika sageda muj udaken sat unggaling bab ingkang
kenging kangge ubarampening imbal wacana supados wawan rembag
punika langkung ment hes lan mikant uki. Jer waj ibing t iyang gesang punika
rak namung kal ih, inggih punika sinau lan mulang, t amt unipun kant hi
wicaksana inggih punika sageda ngrumaosi
l an manger t osi
dhat eng
cacading dhiri sar t a mbudidaya kepr ipun amrih karaos manis, mat is, pant es
lan sakeca t anpa nyampyok pangreksaning darbeking liyan.
Dikot omi l awas anyar, kuna modher en, sing modher en kudu digondhel i
rapet sing t radhisional kudu dit inggal gl anggang ut awi kosokwangsulipun,
punapa dene “ romant isasi masa lalu” vs “ nguri-uri budaya” , udreg-udregan
perkawis punika badhe t ansah wont en lan sah-sah kemawon, kapar a mal ah
sae amargi saged sangsaya nj embaraken wawasan kit a, saengga kit a saged
mahyakaken pamikiran-pamikiran kit a kant hi langkung pat it is lan ment hes
saha saged kat ampi dening nal ar. Tuwuhipun mawarni-warni pamanggih,
kalebet sadaya panyaruwe ingkang kawedal saking lat hi, punika rak
sampun nama limrah. Pramila kit a sampun was sumelang malih, ingkang
baken kit a kedah j ej eg, j aj ag, j umuj ug anggen kit a sami lelumban t umut
andhudhuk, andhudhah, adamel mekar ngrembaka budaya Jawi. Sikep
t oler an dhat eng dikot omi punika ugi perlu kangge gl adhen olah r asa
supados kit a t ansah waspada, t ansah ngangge pet ungan ing sabarang
t umindak, nora kena den awur ing sat emah sasar susur.
Tembung waspada piyambak mengku t eges “ t ansah awas ing pada” .
Manawi padane punika “ pada lingsa” (t andha koma ing aksara Jawi), inggih
kedah wont en let -let ane, ambegan rumiyin sawet awis l aj eng lumampah
malih. Semant en ugi manawi padane punika “ pada lungsi” (t andha t it ik),
inggih kedah purun mandheg mak sssst , direm sampun ngant os bablas
mindhak kadr awasan mangke.
Wont en ing j agad pakel iran,
sinambi
ndhodhog kot hak ki dhalang asr ing par ing sasmit a “ kadya kukil a mung
weng gant angan". Para niyaga, wiraswar a, lan waranggana sadaya sampun
sami nyumerabi sasmit a wau, inggih punika bot en kepareng nggl aj us
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
3
nggelar sampak sakarepe udele dhewe (sing arepe mangan udel e dhewe
kaya cak sapt a ya sapa cak), amargi sasmit a wau minangka t andha manawi
sampun wancinipun nabuh gendhing Per kut ut Manggung.
Sapunika sumangga kit a gagas-gagas, kit a sadaya punika r ak ‘ korban’
saking prast awa sej arah t a? Pramila kangge ngadhepi mangsa samangke l an
ingkang badhe kalampahaken,
prayoginipun kit a kedah purun noleh
mawingking supados bot en kesampar kesandhung anggen kit a badhe
t umapak lumampah mangaj eng manggihi karahayoning bebrayan ing alam
sawegung. Ning kosokwangsulipun, kula ugi bot en kuwawi angluput aken
sat unggaling pamanggih ingkang mrat elakaken bilih punj ering kawigat osan
ing salabet ipun kit a t umandang damel, punika kedah mligi t umuj u ing riki
lan ing wekdal samangke. Pamanggih punika manawi kamamah lembut
inggih pancen wont en ler esipun, sauger pamanggih makat en wau bot en
pisan-pisan anglirwakaken dhat eng sadaya kedadosan ingkang sampun nat e
gumelar, nanging t et ep dipun kant heni kaweruh saking pundi sangkan kit a
punika lan daya pangaribawa saking prast awa sej arah ingkang pundi
ingkang handadosaken kit a kados sapunika. Rumangsa melu handarbeni,
waj ib melu hanggondheli, mulat sarir a hangrasa wani.
Sant ayana, sal ah sat unggal ing f ilosof saking sabrang Kil enan ugi nat e asung
wewarah, kint en-kint en makat en ungelipun "Those who don't know t hei r
own hi st or y ar e condemned t o r epeat i t . " [ Sok sint ena ingkang bot en
ngawuningani sej arahipun, padat anipun l aj eng angambal i pr ast awanipun. ]
Ancasipun
angrikat aken
anggenipun
badhe
anggayuh
kamaj engan,
gumregah enggal t at a-t at a murugi ingkang saweg dados sawangan, bebasan
nginanga durung abang ngidua durung asad, mak j l eg sampun dumugi ing
pucuk. Nanging sarehning sampun kical an ingkang saged dados pancadan,
bot en sanes inggih punika budaya Jawi minangka per angan j at i dhirinipun
piyambak--ingkang
sami
dipun
singkiri
kapar a
mal ah
kaasor aken
draj at ipun--t emahan ing sat engahing margi ingkang pinanggih namung
reribed, j ebul malah dharedhah t ansah panca bakah kal iyan bangsanipun
piyambak. "Kasmaran angimpun kawrin, ngaran Suluk Sangkan Paran, amr ih
wruh bener luput e, wong t umit ah aneng ndonya, purwane saking apa,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
4
angandika Kanj eng Rasul, sapa kang wruh ing sar ira, sayekt i wruh Hyang
Widdhi, pest hi ananing manungsa, kadis punika pakone pan nora kuwasa
nora, manungsa ngawruhana, inya ingkang nedya weruh, wruh babarir a
kamulyan. . . . "
Ingkang dados sedyaning manah kula, inggih punika namung badhe mawas
salah sat unggaling wat aking manungsa ingkang ing wekdal samangke perlu
sanget kagesangaken. Manungsa punika kasinungan wat ak saged nat a.
Sint en ingkang nglirwakaken t amt u badhe manggihi kapit unan ageng bot en
saged angrat oni alam karahayonipun. Gesangipun manungsa punika saged
kat it ik saking cipt a, rasa, lan karsanipun. Sipat ing gesangipun manungsa
warni t iga wau kenging kula t embungaken daya-dayaning Gust i ingkang
wont en ing manungsa.
[ 1] Cipt a punika kepl asipun dhat eng kaweruh. Ananging manungsa kedah
enget dhat eng wet ing kodrat , bilih kaweruh wau kedah t umuj u dhat eng
pangurbanan, inggih punika sepi ing pamrih karenan lereming reh rahayu,
dados t umuj u dhat eng karahayon.
[ 2] Karsa punika pent okipun dhat eng panguwasa, amargi manungsa punika
manawi sampun saged mr anat a badhanipun piyambak,
inggih saged
mranat a dhat eng kiwa t engenipun. Namung kemawon, kawasa ingkang
sampun kasar ira dening manungsa punika wau kedah kangge angayomi.
[ 3]
Rasa punika kepl asipun dhat eng kat r esnan,
dados kedah mawi
kekiyat aning raos.
Wat ak punika dumunung wont en ing ut ek, naminipun pamikir. Sadaya
ingkang medal saking wewengkon punika nami pikiran. Samangsa manungsa
gadhah pikaj eng, pamikir l aj eng kat aman dhat eng dayaning pikaj eng wau,
laj eng ebah. Lha ebahing pamikir punika ingkang dipun wast ani mikir,
sanes mikir-mikir. Dene bent enipun, t iyang mikir punika mest i wont en
ancas t uj uwanipun. Pikiran sat unggal lan sat unggalipun ingkang j umedhul
saking
pamikir
punika
l aj eng
kagat huk-gat hukaken,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
kasar ing-saring,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
5
perlunipun ngupadi pamanggih ingkang mikant uki dhumat eng ingkang
ngebahaken pikir an wau.
Tiyang mikir punika kados dene t iyang ml ampah: dumugi ing prasekawanan
bot en sumer ab l aj enging l ampahipun, punapa mangiwa punapa manengen.
Samangsa t iyang punika namung linggih kemawon, t amt unipun bot en
badhe sumerab margi pundi ingkang kint en-kint en ler es. Bent en sanget
samangsa t iyang wau laj eng purun menek uwit inggil upaminipun, saged
sumerab t lat ah sakiwa t engenipun. Ing inggil uwit saged angsal pamanggih,
margi pundi ingkang sakint en saged dumugi ing papan ingkang kat uj u.
Lepat l an ler esipun pamanggih wau badhe kayekt osan manawi sampun
dipun lampahi.
Kosokwangsulipun,
t iyang mikir-mikir punika namung
anampeni saben pikir an ingkang medal saking kaj engipun piyambak, bot en
wont en punt honipun, t anpa pamanggih punapa-punapa.
Dados punt honing t iyang mikir punika angsal pamanggih. Pamanggih wau
yen kacobi nembe kasumeraban ler es lan lepat ipun. Cekakipun: t iyang
purun mikir punika manawi angsal rer ibed, wuj uding kar ibedan warniwarni, kaj engipun namung badhe ngical i karibedan wau. Punika ingkang
dados pamr ihipun t iyang mikir, mila wont en t et embungan yen bot en
wont en lampah t anpa pamrih t egesipun t anpa t uj u. Dene lampahipun
kados makat en,
samangsa t iyang punika manggih kar ibedan,
laj eng
pamikiripun kendel j egreg kados t iyang lumampah ingkang kaal angalangan. Ing bat os wont en pikaj eng badhe ngical i pepal ang wau.
Pamikir, kadayan saking dayaning pikaj eng, laj eng samekt a badhe nyambut
damel. Kar ibedan wau kapil ah-pilah, perl unipun badhe nyumerabi sapint en
agenging kar ibedan sart a badhe kabucal mbaka sakedhik. Pilah-pil ahan
laj eng kawawas mbaka sat unggal, urut , bot en sapurun-purun kemawon
pamendhet ipun.
Sadaya pangalamaning pamikir
laj eng kawedalaken.
Pangalaman wau dipun got hak-gat hukaken, wiwit nyobi-nyobi pangalaman
pribadi pundi ingkang sakint en saged ngicali kar ibedan punika. Wekasaning
panyobi wau angsal pamanggih sat unggal kalih ingkang saj ak saged
kat indakaken, salah sat unggal kedah kapendhet . Manawi kacobi, badhe
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
6
nyumerabi leres lan bot enipun. Manawi panci leres, nama yen pamikir an
leres. Manawi pamanggih wau bot en mikant uki, nama yen pamikiranipun
lepat ut awi klent u.
Saged ngrumaosi lan mangert osi, punika perkawis ingkang raket keket
supeket cat hok gawel ipun kaliyan muluring pamikir, ingkang sakawit saged
mangert os sebab saking mikir ut awi mangert os sebab saking pangr aos.
Sadaya kempal ing pangert osan ingkang mij il saking pamikir ut awi pangraos
muj udaken undhuh-undhuhan saking wer uh, amila laj eng kasebat kaweruh,
amargi ingkang dados empan par aning gil ig punika inggih saking t umanduk
ing weruh. Inggih pikaj enganing manungsa ingkang kasurung dening rumaos
hambet ahaken saha niyat ipun kepingin mangert osi dhat eng samukawis
punika ingkang dados dhasaring kaweruh.
Saking
daya
pangert osan.
pakart ining
pikir,
kaweruh
punika
laj eng
nuwuhaken
Hewadene panger t osan ingkang t uwuh saking muluring
pamikir ingkang dipun kant heni kekiyat aning pangraos, keplasipun mangke
laj eng t umuj u dhat eng kat r esnan, t resna dhat eng sasamining ngagesang.
Tuwuhing pangert osan punika bot en cekap namung kandel-kumandel
saking moncer ing pepaking kaweruh ilmu-ilmu pangawikan kemawon,
ut awi saking ngapalaken punapa dene nirokaken isining buku lan rer ipt an
sanesipun, laj eng nj aj al-nj aj al piyambak ngiras pant es nyinau nenit eni lan
nggagas-nggagas ut awi nglimbang-nglimbang. , nanging ugi kedah saged
nyumerabi kawont enan sarana kersa migat osaken dhat eng kawont enan
wau, punika ingkang nama maca kahanan.
Migat osaken dhat eng kawont enan punika t egesipun nanggapi dhat eng
ebahing indriya, nabet saha mangert os dhat eng t abet punika saperl u
kangge nggugah raos. “ Sing sepi resepana, sanadyan sing sepa or a
muspra. ” Moncering wej angan punika saged kangge cakot an manawi badhe
mirant osaken margi ingkang kedah dipun ambah dening para l elampah,
murih
bot en
angececer
wanci
sar t a
saged
rancag
dumugining
gegayuhanipun. Wohipun t iyang migat osaken kawont enan punika t amt u
gesang raosipun, kagigah raosipun, laj eng purun ngraosaken dhat eng
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
7
kawont enan. Manawi t iyang punika sampun gesang raosipun, padat anipun
laj eng t uwuh
niyat ipun
t umut
hangr erencangi
kadumugening sedya
angrat oni al aming karahayon ing salebet ing gesangipun.
“ Pepindhanipun gupala kawarsan [ reca l umut en saking lawasipun] , punika
kangge nggambar aken manungsa ingkang gesangipun t anpa linambaran
raos, ” makat en Rama Topo ing Pakuncen paring damar seser epan ngengingi
perkawis raos punika. “ Kudu nginang suruh, sumuruba ngant i weruh, bisoa
ngant i t ekan rosing r asa, gaduk ing r asa, candhak ing t at a. ” Ngert i punika
pancen j embar t egesipun, amila ing blabar aning piwulang, panglant ih
sagedipun
olah
nalar
lan
gineman
kant hi
pat it is--t egesipun
saged
nj lent rehaken punapa ingkang sampun dipun sumerabi--punika gandheng
rent eng kal iyan piwulang ngrembag samubarang kant hi olah nalar lan
panglant ih olah cecat uran ngangge basa lan lagu ingkang becik, ngampil
basanipun ndara t uwan kolonial mungel Zaakonder wi j s ver bonden met
spr eeken ver st andsoef eni ngen.
Perkawis ol ah nalar l an mahyakaken pamikiran arupi ser at an ut awi
gineman kant hi pat it is punika laj eng ngemut aken kula ngengingi t at a car a
ing pawiyat an nalika j aman kolonial Walandi, inggih punika opst el l et j e
maken kados ingkang sampun nat e kapr at el akaken ing buku anggit anipun
Rama J. B. Mangunwij aya asesirah Impi an dar i Yogyakar t a. Ing t at a cara
opst ell et j e maken
punika,
par a siswa kadhawuhan
kapurih
adamel
reript an, laj eng serat anipun punika kawaos ing sangaj engipun kelas.
Ingkang kaj ibah mbij i (saged ugi arupi pit akenan l angsung) punika bot en
namung guru, nanging ugi kalebet kanca-kancanipun sesami siswa. Kant hi
panglant ih nyerat lan mbabar isining serat an ing sangaj engipun akat hah
punika, punapa malih manawi kat indakaken saben dint en, para siswa wiwi t
t aksih mambu kencur sampun dipun kulinakaken mahyakaken pamikiranpamikiranipun kant hi pat it is lan bot en dados gampang nesu laj eng
ngrancang reridhu anj lumat i laku manawi pinuj u pikant uk panacad ut awi
panyaruwe.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
8
Kawuningana, ngelmu punika sagedipun dados kaweruh kasunyat an kedah
kant hi laku. Ngelmu ingkang t anpa laku, bot en badhe saged nekseni
kasunyat anipun
namung
kandheg
wont en
ing
gagasan
kemawon,
rumaosipun sampun bont os kaweruhipun, garanipun sampun apil dhat eng
apal aning
piwulang,
nanging
sayekt osipun
dereng
paj a-paj a.
Yen
panj enengan kagungan Ser at Wulang Reh, yasan dalem PB IV, ing kono
kapacak t embang kawit an Sekar Dhadhanggula, lha mangga diwaos sinambi
rengeng-rengeng: "Sasmit ane ngaurip punika, mapan ewuh yen nor a
weruha, t an j umeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane sampun
udani, t ur durung wruh ing rasa, rasa kang sat uhu, rasaning rasa punika,
upayanen dar apon sampurna ugi, ing kaur ipanir a. "
Kaweruh bab ngelmu punika manawi t aksih saking piwulangipun asanes,
ut awi piwulangipun buku-buku,
punika t aksih dereng kenging dipun
percados wet ah, j al aran piwulang wau sayekt osipun namung ancer-ancer
minangka kangge cocogan ing t embe. Dados sadaya piwulang punika
sagedipun t umanj a bot en cekap namung t aberi ngemba-ngemba damel
warna-warni pit akenan, nanging kedah dipun pirsani kepriye t andang
grayange, gada git ike, labuh labet e mar ang t ugase, car ane pasrawungan
bisa samat -sinamat an apa ora, bisa t anggap marang kaperluwan apa ora.
Ing Serat Wedhat ama yasan dal em Kanj eng Gust i Mangkunegar a IV wont en
t et embungan minangka gagar an t umrap para ingkang sami ngudi kaweruh,
ungelipun makat en: “ Ngelmu iku kal akone kant hi laku, lekase lawan kas,
t egese kas nyant osani, set ya buda pangekese dur angkar a” .
Sekar
Pucung punika wosipun nyet hakaken menggah ngelmi
punika
sagedipun t umama kedah mawi lampah lan kawiwit an saking sant osaning
lahir lan bat os. Manawi sampun t uhu bebudenipun t amt u badhe saged
hambengkas t umindak awon sart a angkaranipun.
Sanadyan kagungan
ngelmu, nanging manawi bot en kersa hanglampahi, punika pepindhanipun
kados dene wast ra lungset ing sampir an. Dados par a ingkang ngupadi
dhat eng kaweruh lan kaut aman samya ngrumaosi kaj ibah nyepeng t anggel
j awab
t umut
lelumban
aneng
samodraning
pakaryan
nj ej egaken
kawont enan lan sadaya t umindak ingkang karaosaken singlar, nalisir,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
9
geseh, mencong, menceng, serong, cengkah, punapa dene ingkang mbadal
saking pepoyaning kaut aman, supados ingkang kaest hi, ingkang kawij il ing
lat hi saha ingkang binabar ing t indak-t anduk lan solah-bawaning pakart i
sageda murakabi ing kardi.
Tiyang ingkang saya ber ag anggenipun ngudi ngelmi kasampurnaning
agesang, sat emah cahyaning wadananipun kat ingal sumunar kapr abadan
resik weninging budinipun. Manawi t iyang punika t ansah t aberi ngudi
kasembadaning
gegayuhanipun,
t ansah
incang-inceng
luru
ngelmu,
t hrut husan sinau linambaran ing lampah sesirik sarwa gengsi, sat emah
badhe saged sumerab lan manger t os sayekt os kasunyat an kawont enaning
j agad nginggil lan j agad ngandhap. Jagad nginggil ingkang padhang
narawang anj og dhat eng kasuwargan. Jagad ngandhap ingkang kebak
pepet eng, r er eged lan sar wa dosa. Awit saking sanget ing pangudi,
sat emah
saged
kadumugen
gegayuhanipun
saged
nut ul
kembang
sadhompol, inggih punika sekaring kasampurnan marganing asuwargan
ingkang sat uhu,
ingkang rupinipun mancawarna,
abramarkat a kados
manekawarninipun drij ining ast a, panj ang celak, ageng alit , lan maneka
warni t uj uwan sart a pigunanipun.
Minangka j angkeping wawasan,
kul a badhe mr at elakaken lampahing
panggulawent ah gandheng kaliyan wat aking manungsa. Ing sader engipun
j abang bayi l air, punika sampun anggadhahi wewat akan ingkang dipun
wast ani dhasar ing wat ak. Anggegesang wewat akan ingkang sae saha
amej ahi wat ak ingkang kir ang prayogi punika ingkang dipun wast ani
panggulawent ah. Manawi para j uru panggulawent ahipun bot en saged dados
pat uladhan, laj eng kados pundi wewat akanipun lare ing t embe wingking?
Kacang ora ninggal l anj aran.
Anak molah bapa kepr adhah.
Manawi
panggulawent ahipun klent u, sat emah wat ak ingkang sae wau laj eng saged
kasil ep, kat ut upan dening ngrembakaning wat ak ingkang kirang prayogi.
Amila, pat rapipun para j uru panggulawent ah anggenipun nunt un dhat eng
lare kedah sar ana ngulat aken dhat eng dhasaring wewat akanipun lar e,
supados t unt unanipun sageda l aras kaliyan ancasing lar e.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
10
Sanadyan kat unt un kados punapa kemawon, rancaging lampah anggayuh
karaharj aning put ra
ngant os dados t iyang pint er,
nanging manawi
kasagedan wau bot en laras kal iyan dhedhasaring wewat akan ingkang
sumimpen ing dal em put r a wau, ing t embe t amt u badhe wont en benceng
cewengipun
t umrap
wewat akanipun,
bebasan
pint er e
mung
pint er
keblinger bot en uninga punapa ingkang perlu kat indakaken ut awi pundi
margi ingkang kedah kaambah amr ih saged kadumugen gesangipun. Lar e
punika j iwa ingkang gadhah lel ampahan piyambak, ingkang perlu anggayuh
sat unggaling pakaryan ingkang sampun dados t et anggelanipun, gadhah
kewaj iban ingkang kedah karampungaken ing sal abet ing gesangipun.
Sadaya kadadosan punika rak mest hi wont en sebab-musababipun, pramil a
punika manawi kit a badhe ngundhuh woh ingkang miraos, inggih laj eng
perlu ngenget i damel wij i ut awi sebab ingkang saged nguwoh miraos.
Mbokmanawi sampun dados wewat aking manungsa, manawi dereng wont en
lelampahan ingkang sangsar a, limr ahipun dereng kraos klent u lan sok ugi
dereng wont en niyat badhe andadosi sebabipun nandhang papa cint raka
wau. Dados nedhah-nedhahaken kasangsaran, ngert os-ngert osaken dhat eng
risaking kawont enan,
bibrahing t at anan ingkang t undhonipun damel
kapit unanan dhat eng asanes, punika perl u supados bebrayan umum saged
t umut ngraosaken l elampahan ingkang sinandhang. Manawi sampun saged
kraos, yakin yen sangsar a, limr ahipun laj eng gampil dipun aj ak mikir
punapa t a sebabipun lan kados pundi anggen kit a saged ngrungkeb ingkang
dados gedibal ing ont ran-ont r an, rengka-rekasaning laku, rungsit -gawat ing
gesang ing ngalam bebrayan Nuswant ara punika.
Anggenipun bangsa kit a ebah ngupados kamulyan t uwin kaluhuran sampun
58 warsa, ananging kedah sami dipun akeni manawi dumugi samangke
ebah-ebahan wau dereng saged muj udaken woh kados ingkang dipun
aj eng-aj eng. Pramila ebah-ebahan wau kedah dipun sant osakaken, supados
kekiyat anipun langkung ageng kat imbang samangke. Sadaya panj angka
ingkang dipun lambar i kekiyat an ingkang rosa punika mest i enggal
kadumugenipun. Awit saking punika, sumangga kit a para mudha ingkang
sami j umagar-j umagar t uwin ingkang wekdal samangke sami ngudi kaweruh
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
11
mawarni-warni sampun ngant os kesupen bilih pangudi kaweruh punika
namung sat unggaling sarana kangge nyamekt ekaken anggenipun badhe
dados bebrayan.
Para sepuh ingkang ing wekdal samangke lelumban wont en ing ebahebahaning
bangsa
bot en
dangu
malih
badhe
lengser
palenggahanipun kabekt a saking sampun yuswa ut awi
sampun
suda
kangge
nyambut
damel
migat osaken
saking
kekiyat anipun
kabet ahanipun
bebrayan. Para t aruna ingkang samangke nedheng ing pawiyat an kedah
sami ngrumaosi gadhah waj ib anggent osi pal enggahanipun par a sepuh.
Para nem-neman punika wewat akanipun bant er sakl iring t indak, mil a
dhat engipun para nem-neman ing j agading ebah-ebahan badhe nj urung
lampahipun
ebah-ebahan
wau,
t egesipun
angrikat aken
badhe
kadumugening sedya. Ananging, Kanj eng Gust i Mangkunegara IV sampun
paring suka pepadhang t uwin suka pepenget , ungelipun “ mung bae
wekasing wang, ywa pegat t et eki” .
Sadaya t umindak punika kedah linambar an t et eki. Tet eki ing riki t egesipun
mulat dhat eng punapa ingkang dipun t indakaken. Dados t et eki ing r iki
bot en at eges cegah dhahar lawan guling, nanging t ansah mulat a dhat eng
sakat hahing
t umindak,
amargi
t indak
makat en
manawi
anggenipun
nglampahaken bot en mawi kawicaksanan, t una dungkapipun sok inggih
andrawasi. Tiyang gesang punika kedah nelangsa, t egesipun nalangsa dede
bingah dede sisah, nanging prihat in. Prihat in ing riki t egesipun t ansah
nglanggengaken raos eling, mangest i marang kang mest i. Wewar ah ing
inggil wau ugi cundhuk kaliyan piwulang dalem eyang Breges Sot ya Tunggul
Negara, inggih Sinuwun P. B. V, sinawung Sekar Dhandhanggula mungel
makat en: “ Yen t egese wong prihat in iki, ora nyirik dhahar lawan nendra,
ngemana r agamu angger, awit pr ihat in iku, dadi waj ib l akuning urip, amrih
t emt r eming manah, dimen ora numbuk, ya iku wong olah padhang,
ngrasakake bener luput al a becik, dununge kang sanyat a.
Sat unggaling bangsa ingkang badhe anggarap sat unggal ing pakaryan agung,
ingkang ngangkah murih rahayuning bebrayanipun, punika bot en perlu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
12
kesesa supados enggal saged ngundhuh wohipun, nanging langkung perlu
ut awi
l angkung ut ami
gegayuhanipun
wau
manawi
dipun
ing salebet ipun
kant eni
ngudi
angudi
murih
kacepenging
kawont enaning
bebrayanipun samangke punika ing t embe sageda sami nurunaken bebrayan
enggal ingkang ambegipun lar as kaliyan kekudanganipun murih sageda
widada kawont enanipun,
samangsa pancering gegayuhan wau saged
kadar be. Punika amargi sanadyan t iyang saged kadumugen sedyanipun
andarbe kawont enan ingkang endah, edi t uwin peni, nanging manawi
ambeging bebrayan wau der eng sami r ahayu, saest u bot en saged widada,
t el enging gegayuhan badhe muspra sabab badhe gampil r isakipun, manawi
t ewah cocongkrahan r ebut unggul ing dal em kalanganipun piyambak.
Lir pindhane geni murub siniram lenga pat ra, bot en saged enggal hambirat
ingkang ngenggreg-enggr egi, lha kok malah sangsaya ndadr a, sangsaya
angel panyirebe anggenipun sami remen nurut i hardha puwa-puwaning at i.
Kamanungsan lebur t anpa ar an ing sat engahing palagan ant ar ane urip lan
kanist han. Wat uk ingkang t aksih cumondhok ing wat aking bangsa punika
badhe sangsaya awr at anggenipun ngusadani. Nuwun.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
Oleh : Mas Kumitir
ANGRATONI AL AM
1
KARAHAYON
“ If you don’ t car e f or t he root s of t he pl ant , you cannot expect t he f lower
t o blossom beaut if ully” . Rerangken sesot ya ingkang rineka dening Thomas
Dinan, priyant un Amerika ingkang kasengsem dhat eng budaya Jawi, punika
wau nyandhi wewangening kandha bilih manawi kit a sampun bot en kersa
ngupakara oyot ipun, mokal kit a badhe saged nyawang asrining sekar
ingkang anj rah mekar ngrembaka. Manawi oyot ingkang t inandur punika
namung badhe dipun lebur, dipun rer abuk namung badhe dipun remuk,
dipun rumpaka namung badhe dipun prawasa, punapa budaya Jawi
minangka oyot ipun t iyang Jawi punika laj eng kedah siningid ing weca
kalanggengan? Saeba cuwa l an kuciwa manah punika manawi t iyang Jawi
ngant os kical an kibl at ing pangluru, t undhonipun namung nyancang ewoning
pangangen-angen ingkang t umlawung t umangsang ing korining mendhung
ngenguwung. Bakal lungkrah sakabehing r asa sumarah yen j iwa Jawi kl akon
ngant i bubrah.
Ila-ila dina sinabet na ing ila duni t inebihna t ulak sarik dhumawahing
t awang-t owang. Para pr iyagung hanung-hanung lebda ing salwiring r eh
menggahing kawruh lan kaut aman, kalil anana manawi ing riki kula nekad
t umut nj egur mak byur ing t uking kaweruh lumant ar andharan ing
ngandhap punika, laj eng ceciblon penak seger munyer-munyer sinambi
t et embangan hambarang j ant ur t uwin hambalang gondhang t ut ur, rengengrengeng angegidung pamel ing dhiri kangge hanggondheli werdi ingkang
kuwawi nedhahaken samukalir kiblat ing pangluru kant hi kumawant un
anggelar
gulung
medhar
werit ing
perkawis
Jiwa
Jawi
punika
kacundhukaken kal iyan kabet ahan samangke t anpa nilar piwulang kina
ingkang ngemu aj i l anggeng.
Kumalancang kula adhapur anyerep-nyer epaken linggih salehing Jiwa Jawi
hing ngarsa panj enengan punika sayekt osipun namung saderma hanet epi
darmaning ngagesang wont en ing samadyaning bebrayan. Kula rumaos
kaj ibah t umut hambundheli sart a mulat edi endahing budaya l an sast r a
Jawi supados bot en mingsad-mingsed, mulur mungkret , ewah gingsir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
2
anggen kula angegungngluhuraken kabudayan piyambak amr ih lest ari
widada sal aras kaliyan kayekt osan mekar mungkaring j aman. Ing pangaj ab,
mugi andharan kul a punika sageda muj udaken sat unggaling bab ingkang
kenging kangge ubarampening imbal wacana supados wawan rembag
punika langkung ment hes lan mikant uki. Jer waj ibing t iyang gesang punika
rak namung kal ih, inggih punika sinau lan mulang, t amt unipun kant hi
wicaksana inggih punika sageda ngrumaosi
l an manger t osi
dhat eng
cacading dhiri sar t a mbudidaya kepr ipun amrih karaos manis, mat is, pant es
lan sakeca t anpa nyampyok pangreksaning darbeking liyan.
Dikot omi l awas anyar, kuna modher en, sing modher en kudu digondhel i
rapet sing t radhisional kudu dit inggal gl anggang ut awi kosokwangsulipun,
punapa dene “ romant isasi masa lalu” vs “ nguri-uri budaya” , udreg-udregan
perkawis punika badhe t ansah wont en lan sah-sah kemawon, kapar a mal ah
sae amargi saged sangsaya nj embaraken wawasan kit a, saengga kit a saged
mahyakaken pamikiran-pamikiran kit a kant hi langkung pat it is lan ment hes
saha saged kat ampi dening nal ar. Tuwuhipun mawarni-warni pamanggih,
kalebet sadaya panyaruwe ingkang kawedal saking lat hi, punika rak
sampun nama limrah. Pramila kit a sampun was sumelang malih, ingkang
baken kit a kedah j ej eg, j aj ag, j umuj ug anggen kit a sami lelumban t umut
andhudhuk, andhudhah, adamel mekar ngrembaka budaya Jawi. Sikep
t oler an dhat eng dikot omi punika ugi perlu kangge gl adhen olah r asa
supados kit a t ansah waspada, t ansah ngangge pet ungan ing sabarang
t umindak, nora kena den awur ing sat emah sasar susur.
Tembung waspada piyambak mengku t eges “ t ansah awas ing pada” .
Manawi padane punika “ pada lingsa” (t andha koma ing aksara Jawi), inggih
kedah wont en let -let ane, ambegan rumiyin sawet awis l aj eng lumampah
malih. Semant en ugi manawi padane punika “ pada lungsi” (t andha t it ik),
inggih kedah purun mandheg mak sssst , direm sampun ngant os bablas
mindhak kadr awasan mangke.
Wont en ing j agad pakel iran,
sinambi
ndhodhog kot hak ki dhalang asr ing par ing sasmit a “ kadya kukil a mung
weng gant angan". Para niyaga, wiraswar a, lan waranggana sadaya sampun
sami nyumerabi sasmit a wau, inggih punika bot en kepareng nggl aj us
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
3
nggelar sampak sakarepe udele dhewe (sing arepe mangan udel e dhewe
kaya cak sapt a ya sapa cak), amargi sasmit a wau minangka t andha manawi
sampun wancinipun nabuh gendhing Per kut ut Manggung.
Sapunika sumangga kit a gagas-gagas, kit a sadaya punika r ak ‘ korban’
saking prast awa sej arah t a? Pramila kangge ngadhepi mangsa samangke l an
ingkang badhe kalampahaken,
prayoginipun kit a kedah purun noleh
mawingking supados bot en kesampar kesandhung anggen kit a badhe
t umapak lumampah mangaj eng manggihi karahayoning bebrayan ing alam
sawegung. Ning kosokwangsulipun, kula ugi bot en kuwawi angluput aken
sat unggaling pamanggih ingkang mrat elakaken bilih punj ering kawigat osan
ing salabet ipun kit a t umandang damel, punika kedah mligi t umuj u ing riki
lan ing wekdal samangke. Pamanggih punika manawi kamamah lembut
inggih pancen wont en ler esipun, sauger pamanggih makat en wau bot en
pisan-pisan anglirwakaken dhat eng sadaya kedadosan ingkang sampun nat e
gumelar, nanging t et ep dipun kant heni kaweruh saking pundi sangkan kit a
punika lan daya pangaribawa saking prast awa sej arah ingkang pundi
ingkang handadosaken kit a kados sapunika. Rumangsa melu handarbeni,
waj ib melu hanggondheli, mulat sarir a hangrasa wani.
Sant ayana, sal ah sat unggal ing f ilosof saking sabrang Kil enan ugi nat e asung
wewarah, kint en-kint en makat en ungelipun "Those who don't know t hei r
own hi st or y ar e condemned t o r epeat i t . " [ Sok sint ena ingkang bot en
ngawuningani sej arahipun, padat anipun l aj eng angambal i pr ast awanipun. ]
Ancasipun
angrikat aken
anggenipun
badhe
anggayuh
kamaj engan,
gumregah enggal t at a-t at a murugi ingkang saweg dados sawangan, bebasan
nginanga durung abang ngidua durung asad, mak j l eg sampun dumugi ing
pucuk. Nanging sarehning sampun kical an ingkang saged dados pancadan,
bot en sanes inggih punika budaya Jawi minangka per angan j at i dhirinipun
piyambak--ingkang
sami
dipun
singkiri
kapar a
mal ah
kaasor aken
draj at ipun--t emahan ing sat engahing margi ingkang pinanggih namung
reribed, j ebul malah dharedhah t ansah panca bakah kal iyan bangsanipun
piyambak. "Kasmaran angimpun kawrin, ngaran Suluk Sangkan Paran, amr ih
wruh bener luput e, wong t umit ah aneng ndonya, purwane saking apa,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
4
angandika Kanj eng Rasul, sapa kang wruh ing sar ira, sayekt i wruh Hyang
Widdhi, pest hi ananing manungsa, kadis punika pakone pan nora kuwasa
nora, manungsa ngawruhana, inya ingkang nedya weruh, wruh babarir a
kamulyan. . . . "
Ingkang dados sedyaning manah kula, inggih punika namung badhe mawas
salah sat unggaling wat aking manungsa ingkang ing wekdal samangke perlu
sanget kagesangaken. Manungsa punika kasinungan wat ak saged nat a.
Sint en ingkang nglirwakaken t amt u badhe manggihi kapit unan ageng bot en
saged angrat oni alam karahayonipun. Gesangipun manungsa punika saged
kat it ik saking cipt a, rasa, lan karsanipun. Sipat ing gesangipun manungsa
warni t iga wau kenging kula t embungaken daya-dayaning Gust i ingkang
wont en ing manungsa.
[ 1] Cipt a punika kepl asipun dhat eng kaweruh. Ananging manungsa kedah
enget dhat eng wet ing kodrat , bilih kaweruh wau kedah t umuj u dhat eng
pangurbanan, inggih punika sepi ing pamrih karenan lereming reh rahayu,
dados t umuj u dhat eng karahayon.
[ 2] Karsa punika pent okipun dhat eng panguwasa, amargi manungsa punika
manawi sampun saged mr anat a badhanipun piyambak,
inggih saged
mranat a dhat eng kiwa t engenipun. Namung kemawon, kawasa ingkang
sampun kasar ira dening manungsa punika wau kedah kangge angayomi.
[ 3]
Rasa punika kepl asipun dhat eng kat r esnan,
dados kedah mawi
kekiyat aning raos.
Wat ak punika dumunung wont en ing ut ek, naminipun pamikir. Sadaya
ingkang medal saking wewengkon punika nami pikiran. Samangsa manungsa
gadhah pikaj eng, pamikir l aj eng kat aman dhat eng dayaning pikaj eng wau,
laj eng ebah. Lha ebahing pamikir punika ingkang dipun wast ani mikir,
sanes mikir-mikir. Dene bent enipun, t iyang mikir punika mest i wont en
ancas t uj uwanipun. Pikiran sat unggal lan sat unggalipun ingkang j umedhul
saking
pamikir
punika
l aj eng
kagat huk-gat hukaken,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
kasar ing-saring,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
5
perlunipun ngupadi pamanggih ingkang mikant uki dhumat eng ingkang
ngebahaken pikir an wau.
Tiyang mikir punika kados dene t iyang ml ampah: dumugi ing prasekawanan
bot en sumer ab l aj enging l ampahipun, punapa mangiwa punapa manengen.
Samangsa t iyang punika namung linggih kemawon, t amt unipun bot en
badhe sumerab margi pundi ingkang kint en-kint en ler es. Bent en sanget
samangsa t iyang wau laj eng purun menek uwit inggil upaminipun, saged
sumerab t lat ah sakiwa t engenipun. Ing inggil uwit saged angsal pamanggih,
margi pundi ingkang sakint en saged dumugi ing papan ingkang kat uj u.
Lepat l an ler esipun pamanggih wau badhe kayekt osan manawi sampun
dipun lampahi.
Kosokwangsulipun,
t iyang mikir-mikir punika namung
anampeni saben pikir an ingkang medal saking kaj engipun piyambak, bot en
wont en punt honipun, t anpa pamanggih punapa-punapa.
Dados punt honing t iyang mikir punika angsal pamanggih. Pamanggih wau
yen kacobi nembe kasumeraban ler es lan lepat ipun. Cekakipun: t iyang
purun mikir punika manawi angsal rer ibed, wuj uding kar ibedan warniwarni, kaj engipun namung badhe ngical i karibedan wau. Punika ingkang
dados pamr ihipun t iyang mikir, mila wont en t et embungan yen bot en
wont en lampah t anpa pamrih t egesipun t anpa t uj u. Dene lampahipun
kados makat en,
samangsa t iyang punika manggih kar ibedan,
laj eng
pamikiripun kendel j egreg kados t iyang lumampah ingkang kaal angalangan. Ing bat os wont en pikaj eng badhe ngical i pepal ang wau.
Pamikir, kadayan saking dayaning pikaj eng, laj eng samekt a badhe nyambut
damel. Kar ibedan wau kapil ah-pilah, perl unipun badhe nyumerabi sapint en
agenging kar ibedan sart a badhe kabucal mbaka sakedhik. Pilah-pil ahan
laj eng kawawas mbaka sat unggal, urut , bot en sapurun-purun kemawon
pamendhet ipun.
Sadaya pangalamaning pamikir
laj eng kawedalaken.
Pangalaman wau dipun got hak-gat hukaken, wiwit nyobi-nyobi pangalaman
pribadi pundi ingkang sakint en saged ngicali kar ibedan punika. Wekasaning
panyobi wau angsal pamanggih sat unggal kalih ingkang saj ak saged
kat indakaken, salah sat unggal kedah kapendhet . Manawi kacobi, badhe
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
6
nyumerabi leres lan bot enipun. Manawi panci leres, nama yen pamikir an
leres. Manawi pamanggih wau bot en mikant uki, nama yen pamikiranipun
lepat ut awi klent u.
Saged ngrumaosi lan mangert osi, punika perkawis ingkang raket keket
supeket cat hok gawel ipun kaliyan muluring pamikir, ingkang sakawit saged
mangert os sebab saking mikir ut awi mangert os sebab saking pangr aos.
Sadaya kempal ing pangert osan ingkang mij il saking pamikir ut awi pangraos
muj udaken undhuh-undhuhan saking wer uh, amila laj eng kasebat kaweruh,
amargi ingkang dados empan par aning gil ig punika inggih saking t umanduk
ing weruh. Inggih pikaj enganing manungsa ingkang kasurung dening rumaos
hambet ahaken saha niyat ipun kepingin mangert osi dhat eng samukawis
punika ingkang dados dhasaring kaweruh.
Saking
daya
pangert osan.
pakart ining
pikir,
kaweruh
punika
laj eng
nuwuhaken
Hewadene panger t osan ingkang t uwuh saking muluring
pamikir ingkang dipun kant heni kekiyat aning pangraos, keplasipun mangke
laj eng t umuj u dhat eng kat r esnan, t resna dhat eng sasamining ngagesang.
Tuwuhing pangert osan punika bot en cekap namung kandel-kumandel
saking moncer ing pepaking kaweruh ilmu-ilmu pangawikan kemawon,
ut awi saking ngapalaken punapa dene nirokaken isining buku lan rer ipt an
sanesipun, laj eng nj aj al-nj aj al piyambak ngiras pant es nyinau nenit eni lan
nggagas-nggagas ut awi nglimbang-nglimbang. , nanging ugi kedah saged
nyumerabi kawont enan sarana kersa migat osaken dhat eng kawont enan
wau, punika ingkang nama maca kahanan.
Migat osaken dhat eng kawont enan punika t egesipun nanggapi dhat eng
ebahing indriya, nabet saha mangert os dhat eng t abet punika saperl u
kangge nggugah raos. “ Sing sepi resepana, sanadyan sing sepa or a
muspra. ” Moncering wej angan punika saged kangge cakot an manawi badhe
mirant osaken margi ingkang kedah dipun ambah dening para l elampah,
murih
bot en
angececer
wanci
sar t a
saged
rancag
dumugining
gegayuhanipun. Wohipun t iyang migat osaken kawont enan punika t amt u
gesang raosipun, kagigah raosipun, laj eng purun ngraosaken dhat eng
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
7
kawont enan. Manawi t iyang punika sampun gesang raosipun, padat anipun
laj eng t uwuh
niyat ipun
t umut
hangr erencangi
kadumugening sedya
angrat oni al aming karahayon ing salebet ing gesangipun.
“ Pepindhanipun gupala kawarsan [ reca l umut en saking lawasipun] , punika
kangge nggambar aken manungsa ingkang gesangipun t anpa linambaran
raos, ” makat en Rama Topo ing Pakuncen paring damar seser epan ngengingi
perkawis raos punika. “ Kudu nginang suruh, sumuruba ngant i weruh, bisoa
ngant i t ekan rosing r asa, gaduk ing r asa, candhak ing t at a. ” Ngert i punika
pancen j embar t egesipun, amila ing blabar aning piwulang, panglant ih
sagedipun
olah
nalar
lan
gineman
kant hi
pat it is--t egesipun
saged
nj lent rehaken punapa ingkang sampun dipun sumerabi--punika gandheng
rent eng kal iyan piwulang ngrembag samubarang kant hi olah nalar lan
panglant ih olah cecat uran ngangge basa lan lagu ingkang becik, ngampil
basanipun ndara t uwan kolonial mungel Zaakonder wi j s ver bonden met
spr eeken ver st andsoef eni ngen.
Perkawis ol ah nalar l an mahyakaken pamikiran arupi ser at an ut awi
gineman kant hi pat it is punika laj eng ngemut aken kula ngengingi t at a car a
ing pawiyat an nalika j aman kolonial Walandi, inggih punika opst el l et j e
maken kados ingkang sampun nat e kapr at el akaken ing buku anggit anipun
Rama J. B. Mangunwij aya asesirah Impi an dar i Yogyakar t a. Ing t at a cara
opst ell et j e maken
punika,
par a siswa kadhawuhan
kapurih
adamel
reript an, laj eng serat anipun punika kawaos ing sangaj engipun kelas.
Ingkang kaj ibah mbij i (saged ugi arupi pit akenan l angsung) punika bot en
namung guru, nanging ugi kalebet kanca-kancanipun sesami siswa. Kant hi
panglant ih nyerat lan mbabar isining serat an ing sangaj engipun akat hah
punika, punapa malih manawi kat indakaken saben dint en, para siswa wiwi t
t aksih mambu kencur sampun dipun kulinakaken mahyakaken pamikiranpamikiranipun kant hi pat it is lan bot en dados gampang nesu laj eng
ngrancang reridhu anj lumat i laku manawi pinuj u pikant uk panacad ut awi
panyaruwe.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
8
Kawuningana, ngelmu punika sagedipun dados kaweruh kasunyat an kedah
kant hi laku. Ngelmu ingkang t anpa laku, bot en badhe saged nekseni
kasunyat anipun
namung
kandheg
wont en
ing
gagasan
kemawon,
rumaosipun sampun bont os kaweruhipun, garanipun sampun apil dhat eng
apal aning
piwulang,
nanging
sayekt osipun
dereng
paj a-paj a.
Yen
panj enengan kagungan Ser at Wulang Reh, yasan dalem PB IV, ing kono
kapacak t embang kawit an Sekar Dhadhanggula, lha mangga diwaos sinambi
rengeng-rengeng: "Sasmit ane ngaurip punika, mapan ewuh yen nor a
weruha, t an j umeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane sampun
udani, t ur durung wruh ing rasa, rasa kang sat uhu, rasaning rasa punika,
upayanen dar apon sampurna ugi, ing kaur ipanir a. "
Kaweruh bab ngelmu punika manawi t aksih saking piwulangipun asanes,
ut awi piwulangipun buku-buku,
punika t aksih dereng kenging dipun
percados wet ah, j al aran piwulang wau sayekt osipun namung ancer-ancer
minangka kangge cocogan ing t embe. Dados sadaya piwulang punika
sagedipun t umanj a bot en cekap namung t aberi ngemba-ngemba damel
warna-warni pit akenan, nanging kedah dipun pirsani kepriye t andang
grayange, gada git ike, labuh labet e mar ang t ugase, car ane pasrawungan
bisa samat -sinamat an apa ora, bisa t anggap marang kaperluwan apa ora.
Ing Serat Wedhat ama yasan dal em Kanj eng Gust i Mangkunegar a IV wont en
t et embungan minangka gagar an t umrap para ingkang sami ngudi kaweruh,
ungelipun makat en: “ Ngelmu iku kal akone kant hi laku, lekase lawan kas,
t egese kas nyant osani, set ya buda pangekese dur angkar a” .
Sekar
Pucung punika wosipun nyet hakaken menggah ngelmi
punika
sagedipun t umama kedah mawi lampah lan kawiwit an saking sant osaning
lahir lan bat os. Manawi sampun t uhu bebudenipun t amt u badhe saged
hambengkas t umindak awon sart a angkaranipun.
Sanadyan kagungan
ngelmu, nanging manawi bot en kersa hanglampahi, punika pepindhanipun
kados dene wast ra lungset ing sampir an. Dados par a ingkang ngupadi
dhat eng kaweruh lan kaut aman samya ngrumaosi kaj ibah nyepeng t anggel
j awab
t umut
lelumban
aneng
samodraning
pakaryan
nj ej egaken
kawont enan lan sadaya t umindak ingkang karaosaken singlar, nalisir,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
9
geseh, mencong, menceng, serong, cengkah, punapa dene ingkang mbadal
saking pepoyaning kaut aman, supados ingkang kaest hi, ingkang kawij il ing
lat hi saha ingkang binabar ing t indak-t anduk lan solah-bawaning pakart i
sageda murakabi ing kardi.
Tiyang ingkang saya ber ag anggenipun ngudi ngelmi kasampurnaning
agesang, sat emah cahyaning wadananipun kat ingal sumunar kapr abadan
resik weninging budinipun. Manawi t iyang punika t ansah t aberi ngudi
kasembadaning
gegayuhanipun,
t ansah
incang-inceng
luru
ngelmu,
t hrut husan sinau linambaran ing lampah sesirik sarwa gengsi, sat emah
badhe saged sumerab lan manger t os sayekt os kasunyat an kawont enaning
j agad nginggil lan j agad ngandhap. Jagad nginggil ingkang padhang
narawang anj og dhat eng kasuwargan. Jagad ngandhap ingkang kebak
pepet eng, r er eged lan sar wa dosa. Awit saking sanget ing pangudi,
sat emah
saged
kadumugen
gegayuhanipun
saged
nut ul
kembang
sadhompol, inggih punika sekaring kasampurnan marganing asuwargan
ingkang sat uhu,
ingkang rupinipun mancawarna,
abramarkat a kados
manekawarninipun drij ining ast a, panj ang celak, ageng alit , lan maneka
warni t uj uwan sart a pigunanipun.
Minangka j angkeping wawasan,
kul a badhe mr at elakaken lampahing
panggulawent ah gandheng kaliyan wat aking manungsa. Ing sader engipun
j abang bayi l air, punika sampun anggadhahi wewat akan ingkang dipun
wast ani dhasar ing wat ak. Anggegesang wewat akan ingkang sae saha
amej ahi wat ak ingkang kir ang prayogi punika ingkang dipun wast ani
panggulawent ah. Manawi para j uru panggulawent ahipun bot en saged dados
pat uladhan, laj eng kados pundi wewat akanipun lare ing t embe wingking?
Kacang ora ninggal l anj aran.
Anak molah bapa kepr adhah.
Manawi
panggulawent ahipun klent u, sat emah wat ak ingkang sae wau laj eng saged
kasil ep, kat ut upan dening ngrembakaning wat ak ingkang kirang prayogi.
Amila, pat rapipun para j uru panggulawent ah anggenipun nunt un dhat eng
lare kedah sar ana ngulat aken dhat eng dhasaring wewat akanipun lar e,
supados t unt unanipun sageda l aras kaliyan ancasing lar e.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
10
Sanadyan kat unt un kados punapa kemawon, rancaging lampah anggayuh
karaharj aning put ra
ngant os dados t iyang pint er,
nanging manawi
kasagedan wau bot en laras kal iyan dhedhasaring wewat akan ingkang
sumimpen ing dal em put r a wau, ing t embe t amt u badhe wont en benceng
cewengipun
t umrap
wewat akanipun,
bebasan
pint er e
mung
pint er
keblinger bot en uninga punapa ingkang perlu kat indakaken ut awi pundi
margi ingkang kedah kaambah amr ih saged kadumugen gesangipun. Lar e
punika j iwa ingkang gadhah lel ampahan piyambak, ingkang perlu anggayuh
sat unggaling pakaryan ingkang sampun dados t et anggelanipun, gadhah
kewaj iban ingkang kedah karampungaken ing sal abet ing gesangipun.
Sadaya kadadosan punika rak mest hi wont en sebab-musababipun, pramil a
punika manawi kit a badhe ngundhuh woh ingkang miraos, inggih laj eng
perlu ngenget i damel wij i ut awi sebab ingkang saged nguwoh miraos.
Mbokmanawi sampun dados wewat aking manungsa, manawi dereng wont en
lelampahan ingkang sangsar a, limr ahipun dereng kraos klent u lan sok ugi
dereng wont en niyat badhe andadosi sebabipun nandhang papa cint raka
wau. Dados nedhah-nedhahaken kasangsaran, ngert os-ngert osaken dhat eng
risaking kawont enan,
bibrahing t at anan ingkang t undhonipun damel
kapit unanan dhat eng asanes, punika perl u supados bebrayan umum saged
t umut ngraosaken l elampahan ingkang sinandhang. Manawi sampun saged
kraos, yakin yen sangsar a, limr ahipun laj eng gampil dipun aj ak mikir
punapa t a sebabipun lan kados pundi anggen kit a saged ngrungkeb ingkang
dados gedibal ing ont ran-ont r an, rengka-rekasaning laku, rungsit -gawat ing
gesang ing ngalam bebrayan Nuswant ara punika.
Anggenipun bangsa kit a ebah ngupados kamulyan t uwin kaluhuran sampun
58 warsa, ananging kedah sami dipun akeni manawi dumugi samangke
ebah-ebahan wau dereng saged muj udaken woh kados ingkang dipun
aj eng-aj eng. Pramila ebah-ebahan wau kedah dipun sant osakaken, supados
kekiyat anipun langkung ageng kat imbang samangke. Sadaya panj angka
ingkang dipun lambar i kekiyat an ingkang rosa punika mest i enggal
kadumugenipun. Awit saking punika, sumangga kit a para mudha ingkang
sami j umagar-j umagar t uwin ingkang wekdal samangke sami ngudi kaweruh
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
11
mawarni-warni sampun ngant os kesupen bilih pangudi kaweruh punika
namung sat unggaling sarana kangge nyamekt ekaken anggenipun badhe
dados bebrayan.
Para sepuh ingkang ing wekdal samangke lelumban wont en ing ebahebahaning
bangsa
bot en
dangu
malih
badhe
lengser
palenggahanipun kabekt a saking sampun yuswa ut awi
sampun
suda
kangge
nyambut
damel
migat osaken
saking
kekiyat anipun
kabet ahanipun
bebrayan. Para t aruna ingkang samangke nedheng ing pawiyat an kedah
sami ngrumaosi gadhah waj ib anggent osi pal enggahanipun par a sepuh.
Para nem-neman punika wewat akanipun bant er sakl iring t indak, mil a
dhat engipun para nem-neman ing j agading ebah-ebahan badhe nj urung
lampahipun
ebah-ebahan
wau,
t egesipun
angrikat aken
badhe
kadumugening sedya. Ananging, Kanj eng Gust i Mangkunegara IV sampun
paring suka pepadhang t uwin suka pepenget , ungelipun “ mung bae
wekasing wang, ywa pegat t et eki” .
Sadaya t umindak punika kedah linambar an t et eki. Tet eki ing riki t egesipun
mulat dhat eng punapa ingkang dipun t indakaken. Dados t et eki ing r iki
bot en at eges cegah dhahar lawan guling, nanging t ansah mulat a dhat eng
sakat hahing
t umindak,
amargi
t indak
makat en
manawi
anggenipun
nglampahaken bot en mawi kawicaksanan, t una dungkapipun sok inggih
andrawasi. Tiyang gesang punika kedah nelangsa, t egesipun nalangsa dede
bingah dede sisah, nanging prihat in. Prihat in ing riki t egesipun t ansah
nglanggengaken raos eling, mangest i marang kang mest i. Wewar ah ing
inggil wau ugi cundhuk kaliyan piwulang dalem eyang Breges Sot ya Tunggul
Negara, inggih Sinuwun P. B. V, sinawung Sekar Dhandhanggula mungel
makat en: “ Yen t egese wong prihat in iki, ora nyirik dhahar lawan nendra,
ngemana r agamu angger, awit pr ihat in iku, dadi waj ib l akuning urip, amrih
t emt r eming manah, dimen ora numbuk, ya iku wong olah padhang,
ngrasakake bener luput al a becik, dununge kang sanyat a.
Sat unggaling bangsa ingkang badhe anggarap sat unggal ing pakaryan agung,
ingkang ngangkah murih rahayuning bebrayanipun, punika bot en perlu
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
12
kesesa supados enggal saged ngundhuh wohipun, nanging langkung perlu
ut awi
l angkung ut ami
gegayuhanipun
wau
manawi
dipun
ing salebet ipun
kant eni
ngudi
angudi
murih
kacepenging
kawont enaning
bebrayanipun samangke punika ing t embe sageda sami nurunaken bebrayan
enggal ingkang ambegipun lar as kaliyan kekudanganipun murih sageda
widada kawont enanipun,
samangsa pancering gegayuhan wau saged
kadar be. Punika amargi sanadyan t iyang saged kadumugen sedyanipun
andarbe kawont enan ingkang endah, edi t uwin peni, nanging manawi
ambeging bebrayan wau der eng sami r ahayu, saest u bot en saged widada,
t el enging gegayuhan badhe muspra sabab badhe gampil r isakipun, manawi
t ewah cocongkrahan r ebut unggul ing dal em kalanganipun piyambak.
Lir pindhane geni murub siniram lenga pat ra, bot en saged enggal hambirat
ingkang ngenggreg-enggr egi, lha kok malah sangsaya ndadr a, sangsaya
angel panyirebe anggenipun sami remen nurut i hardha puwa-puwaning at i.
Kamanungsan lebur t anpa ar an ing sat engahing palagan ant ar ane urip lan
kanist han. Wat uk ingkang t aksih cumondhok ing wat aking bangsa punika
badhe sangsaya awr at anggenipun ngusadani. Nuwun.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Maskumitir