Aplikasi Mekanika Teknik di Indonesia - Universitas Negeri Padang Repository

Makalah :

A P L I K A S I MEKANIKA T E K N I K D I I N D U S T R I
--

--. -

:

I

Disampaikan dalam pregram ~ r e t r a i n i n gFPTK IKIP
J u r u e a n Teknik S i p i l d i P u s a t Pengembangan Pertd i d i k a n P o l i t e k n i k (PEDC) Bandung, t a n g g a l 1 2
J u l i s / d 4 september 1993.

-

oleh;
Drs. Raimon

F A K U L T A S P E N D I D I K A N T E K N O L O G I K E J U R U A N F P T K I K I P *PADANG


1993

APLIKASI MEKANIKA TEKNIK D I INDUSTRI
o l e h ; D r s . Raimon Kopa
A.

PENDAHULUAN

.

Mata k u l i a h mekanika t e k n i k a d a l a h s a l a h s a t u ma4
t a k u l i a h dalam b i d a n g t e k n i k s i p i l / b a n g u n a n . Mata kul i a h i n i merupakan mata k u l i a h d a s a r k e t e k n i k a n , diman a merupakan p e n g e t a h u a n d a s a r u n t u k m e m p e l a j a r i matak u l i a h - mata k u l i a h k e t e k n i k a n l a i n n y a s e p e r t i k o n s t r u k
s i beton b e r t u l a n g , k o n s t r u k s i kayu, k o n s t r u k s i b a j a , dan k o n s t r u k s i - k o n s t r u k s i l a i n y a y a n g membutuhkaa p e r e n
Canaan y a n g t e l i t i . Untuk menurunkan dan m e n j a l a n k a n
rumus-rumus dan p e r h i t u n g a n k o n s t r u k s i s e l a l u d i p a k a i
p e n g e t a h u a n t e n t a n g mekanika t e k n i k .
Dalam merencanakan s u a t u k o n s t r u k s i pada bangunan
teknik s i p i l k i t a selalu bertolak dari analisa tentang
beban dan muatan yang b e k e r j a dan e f e k - e f e k y a n g d i t i m

b u l k a n n y a t e r h a d a p k e k u a t a n k o n s t r u k s i t e r s e b u t . Tanpa
a n a l i s a i n i k i t a t i d a k a k a n b i s a m e n j a l a n kan B e r h i t u n g
an k o n s t r u k s i - k o n s t r u k s i yang dibutuhkan. J a d i peranan
mata k u l i a h mekanika t e k n i k i n i t e r h a d a p mata k u l i a h ke t e k n i k a n y a n g b e r s i f a t k o n s t r u k s i s a n g a t v i t a l s e k a li, k a r e n a dengan a d a n y a h a s i l a n a l i s a s e c a r a mekanika
d a r i k o n s t r u k s i t e r s e b u t , b a r u l a h k i t a b i s a menganalisa dan melakukan p e k e r j a a n p e r e n c a n a a n k e k u a t a n d a r i
konstruksi tersebut.
Untuk m e l i h a t bagaimana a p l i k a s i mekanika t e k n i k
d i i n d u s t r i , maka p e r l u k i r a n y a k i t a m e l i h a t dan menin
j a u t e r l e b i h d z h u l u ; Apa s a j a m a t e r i mata k u l i a h mekas
h i k a t e k n i k yang ada s e r t a a p a s a j a j e n i s - j e n i s tugasyang h a r u s d i l a k s a n a k a n p a r a a h l i t e k n i k dan t e k n i s i
s i p i l d i industri.

-

-

-

EL. MATERI MEKANIKA TEKNIK D I JURUSAN PENDIDIKAN TEKNIK BA
NGUNAN FPTK I K I P PADANG.


Menurut k u r i k u l u m dan s i l a b u s j u r u s a n P e n d i d i k a n
T e k n i k Bangunan FPTK I K I P P a d a n g , b a i k u n t u k program
s t u d i Teknik S i p i l , t e k n i k bangunan gedung, t e k n i k san i t a s i & p l u m b i n g ( D 3 ) , maupun program s t u d i P e n d i d i k a n
T e k n i k Bangunan S l ) , mata k u l i a h mekanika t e k n i k d i b a
g i a t a s empat s e m e s t e r y a i t u ; mekanika t e k n i k I , mekan i k a t e k n i k 11, mekanika t e k n i k 111, dan m e k a n i k a t e k s
n i k I V . Adapun m a t e r i d a r i m a s i n g - m a s i n g mata k u l i a h t
tersebut adalah sebagai berikut;
1. Mekanika T e k n i k I , y a i t u membahas m a s a l a h p e n g e r t i a n
g a y a , p e n y u s u n a n dan p e n g u r a i a n g a y a , nacam-macam muatan dan t e g a n g a n , m e n g h i t u n g dan m e l u k i s g a y a l i n
t a n g , momen, dan g a y a n o r m a l p a d a k o n s t r u k s i l e v e l ,
gelagar, gelagar gerber, p o r t a l , p o r t a l t i g a sendi,
dan sokongan
2. Mekanika T e k n i k 11, y a i t u membahas m a s a l a h k o n s t r u k
s i r a n g k a b a t a n g s t a t i s t e r t e n t u , g a r i s p e n g a r u h kon
s t r u k s i s t a t i s t e r t e n t u , t i t i k b e r a t , memen kelmbam
a n , tegangan normal, tegangan l e n t u r , tegangan g e s e r
l e n t u r dan p u n t i r s e r t a t e k u k .
3 . Mekanika T e k n i k 111, y a i t u membahas m a s a l a h k o n s t r u k
si s t a t i s t a k t e r t e n t u yang m e l i p u t i ; p e l e n t u r a n ba

l o k , s u d u t p e n u r u n a n dan p e n u r u n a n s e r t a pengunaann y a dalam k o n s t r u k s i s t a t i s t a k t e r t e n t u , metoda Cross d a n pengunaannya dalam m e n y e l e s a i k a n b e r h i t u n g
a n k o n s t r u k s i g & M & ~ r u s , k o n s t r u k s i p o r t a l , dan

-

.

-

k o n s t r u k s i y a n g mengalami p e r g o y a n g a n ( s a m p a i d u a
k a l i pergoyangan )
4. Mekanika T e k n i k I V , y a i t u membahas m a s a l a h k o n s t r u k
s i s t a t i s t a k t e r t e n t u y a n g r n e l i p u t i ; Metoda s l o p e d e f l e t i o n , metoda k a n i , dan metoda t a k a b e y a s e r t a pengunaannga p a d a k o n s t r u k s i s t a t i s t a k t e r t e n t u .

.

D a r i k m l a b u s mata k u l i a h d i a t a s d a p a t d i s i m p u l k a n ,
bahwa n a t e r i mekanika t e k n i k t e r s e b u t mencakup m a s a l a h
s t a t i k a dan t e g a n g a n ( k e k u a t a n b a h a n ) . Dimana d a l a m ss t a t i k a m e n g a n a l i s a e f e k - e f e k d a r i beban/muatan y a n g bekerja terhadap seluruh bagian konstruksi t e r s e b u t .
e f e k - e f e k y a n g d i t i n j a u t e r s e b u t a d a l a h b e r u p a ; Gaya

n o r m a l ( N ) , momen, gaya l i n t a n g , dan mornen p u n t i r . Se
dangkan pada t e g a n g a n ( k e k u a t a n b a h a n ) m e n g a n a l i s a dan
menurunkan rumus-rumus t e g a n g a n - t e g a n g a n y a n g t i m b u l a
k i b a t e f e k - e f e k t e r s e b u t s e p e r t i ; Tegangan t a r i k / t e k a n
a k i b a t g a y a n o r m a l , t e g a n g a n l e n t u r a d a l a h a k i b a t mornen
l e n t u r , tegangan g e s e r a k i b a t gaya l i n t a n g , dan t e g a n g
a n g e s e r p u n t i r a k i b a t momen p u n t i r .

-

C . APLIKASI MEKANIKA TEKNIK D I INDUSTRI.

P e n g e r t i a n i n d u s b r i d i s i n i bukanlah t e r b a t a s pada
p a b r i k , t a p i a d a l a h rnecakup b i d a n g p e k e r j a a n y a n g adad i l a p a n g a n . Untuk d a p a t r n e l i h a t s e b e r a p a a b a n y a k / b e s a r
a p l i k a s i meknika t e k n i k d i i n d u s t r i , maka p e r l u d i t i n jenis- j e n i s pekerjaan t e k n i k s i p i l yang ada.
Menurut buku k l a s i f i k a s i J a b a t a n I n d o n e s i a , u n t u k
p e k e r j a a n t e k n i k s i p i l a d a d u a kelompok j z b a t a n y a i t u ;
1. A h l i t e k n i k s i p i l , y a i t u j a b a t a n y a n g m e n y e l e n g g a r a
k a n p e n e l i t i a n p r o y e k d a n bangunan s e p e r t i j e m b a t a n ,
bendungan, dok, pelabuhan u d a r a , j a l a n k e r e t a a p i ,

s i s t e m s a n i t a s i , sistern pengendalian b a n j i r , p a b r i k
d a n gedung-gedung b e s a r , s e r t a m e r e n c a n a k a n , mengat u r dan mengawas pembangunan, p e r a w a t a n d a n p e r b a i k
annya. A h l i t e k n i k s i p i l i n i d i r i n c i l a g i menjadia h l i t e k n i k s i p i l (urnurn), A h l i k o n s t r u k s i t e k n i k b a
ngunan, a h l i k o n s t r u k s i j a l a n , a h l i t e k n i k k o n s t r u k
s i landasan pesawat u d a r a , a h l i t e k n i k k o n s t r u k s i j
j a l a n k e r e t a a p i , a h l i t e k n i k k o n s t r u k s i jembatan,
Ahli t e k n i k penyehatan, a h l i t e k n i k pengaisan, a h l i
t e k n i k mekanika t a n a h , d a n a h l i t e k n i k s i p i l l a i n n y a .

2. T e k n i s i S i p f l , y a i t u j a b a t a n y a n g m e l a k s a n a k a n t u g a s
t e k n i k , b i a s a n y a d i bawah b i m b i n g a n dan p e n g a r a h a n
o l e h a h l i t e k n i k s i p i l y a n g b e r s i f a t membantu p e r e n
Canaan dan p e l a k s a n a a n p r o y e k gedung dan bangunan
t e r m a s u k p e n d i r i a n bangunan b a r u , p e r a w a t a n d a n p e r

-

baikannya. Jabatan t e k n i s i s i p i l i n i d i r i n c i l a g i

-


men j a d i t e k n i s i a i p i l ( umum), s u r v e y o r m a t e r i a l ,

t e k n i s i s u r v a i , t e k n i s i bangunan, dan t e k n i s i s i p i l
lainya

.

Dapat d i s i m p u l k a n , bahwa j e n i s j a b a t a n / p e k e r j a a n
t e k n i k s i p i l y a n g a d a d i i n d u s t r i a d a l a h m e n e l i t i dan
memberikan n a s e h a t , merancang dan m e r e n c a n a , m e n g a t u r /
a e l a k s a n a k a n dan nerbawAkin pembangunan , p e r a w a t a n dan
p e r b a i k a n d a r i p r o y e k dan b a n g u n a n s i p i l s e p e r t i ; Jemb a t a n , bendungan, dok, pelabuhan u d a r a , j a l a n k e r e t a a p i , s i s t e m s a n i t a s i , s i s t e m p e n g e n d a l i a n b a n j i r , pabr i k dan gedung-gedung.
Kalau k i t a l i h a t j e n i s p e k e r j a a n s i p i l yang a d a ,
maka p e n g e t a h u a n t a n t a n g mekanika t e k n i k w a j i b / m u t l a k
d i p e r l u k a n S e b a g a i p e n e l i t i dan p e n a s e h a t bangunan/p r o y e k t e k n i k s i p i l d i t u n t u t u n t u k mempunyai p e n g e t a huan y a n g l u a s . Mereka t e r u t a m a h a r u s m e n g u a s a i i l m u
t e k n i k s i p i l s e n d i r i dan j u g a ilmu-i&mu l a i n n y a y a n g
b e r h u b u n g a n dengan p r o y e k dan bangunan t e k n i k s i p i l .

.


Untuk m e n g u a s a i i l m u - i l m u t e k n i k s i p i l , p e n g e t a h u a n

-

d a s a r n y a s a l a h s a t u n y a a d a l a h mekanika t e k n i k .
Begi t u juga s e c a g a i perancang dan p e r e n c a n a proy e k d a n bangunan t e k n i k s i p i l , p e n g e t a h u a n t e n t a n g mek
k a n i k a t e k n i k h a r u s dan rnutlak d i m i l i k i n y a . K a r e n a d a
lam merancang dan merencana d i p e r g u n a k a n p r i n s i p ; d e
ngan b i a y a / m a t e r i a l yang m i n i m a l d i p e r o l e h k e b u a t a n

-

k o n s t r u k s i y a n g aman, dimana mampu menerima b e b a d m u
a t a n y a n g a d a b a i k beban h i d u p maupun b e b a n m a t i . Un4
t u k i t u d i p e r l u k a n s e k a l i a n a l i s a rnekanika t e k n i k , k a

-

r e n a perencanaan kekuatan k o n s t r u k s i baru d a p a t d i l a k u

k a n s e t e l a h mekanika t e k n i k d a r i k o n s t r u k s i d i d a p a t k a n .
S e b a g a i p e l a k s a n a dan pengawas pembangunan, p e n g e t a h u a n t e n t a n g mekanika t e k n i k juga d i p e r l u k a n t a p i t i d a k
b e g i t u mendalam. Karena p e l a k s a n a a n d a n pengawasan' d i l
lakukan a d a l a h berdasarkan perencanaan yang t e l a h d i
b u a t oleh perencana.

D. KESIMPULAN

.

K a r e n a mekanika t e k n i k merupakan p e n g e t a h u a n d a s a r
t e k n i k s i p i l , maka a p l i k a s i a t a u pernakaian mekanika t e k
nik d i i n d u s t r i atau dilapangan pekerjaan teknik s i p i l
memegang p e r a n a n y a n g b e s a r s e k a l i . Tanpa m e n g u a s a i ma
t e r i mekanika t e k n i k , maka r n u s t a h i l a k a n b i s a rnengua

-

s a i ilmu-ilmu t e k n i k s i p i l l a i n n y a yang berhubungan de
ngan p e r e n c a n a a n k o n s t r u k s i . Dan t a n p a m e n g u a s a i i l m u ilmu t e k n i k s i p i l sudah t e n t u t i d a k akan b i s a menjadi

t e n a g a a h l i t e k n i k s i p i l dan t e k n i s i s i p i l y a n g mana
rnempunyai t u g a s pokok s e b a g a i ; P e n e l i t i dan p e n a s e h a t ,
p e r a n c a n g d a n p e r e n c a n a , p e l a k s a n a dan pengawas d a r i

-

proyek-proyek

dan banguaan t e k n i k s i p i l .

DAFTAR

PUILTAU

Departemen Tenaga Kerja RI dan E i r o Pusate S t a t i s t i . K l a s i f i
kasi Jabatan Indonesia. Jakarta. Buku 111. 1993.
FPTK-IKIP Padang. Kuriknlum Dan S i l a b u s Jurusan Pendidikan
Teknik langunan. 1993.
TKIP Padang. Buku Pedoman IKIP Padang Tahun 1992-1993


-