LEMBAH BUJANG SEBUAH KERAJAAN LAMA YANG
LEMBAH BUJANG, SEBUAH KERAJAAN LAMA YANG BERPUSAT:
DARI PERSPEKTIF SISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI (GIS)
1
Azlin Samsudin\ Tarmiji Masron , Mokhtar Saidin 2 ,
2
2
Jeffrey Abdullah , Saiful Shahidan
1
Bahagian Geografi, Pusat Pengajian llmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia
2
Pusat Penyelidikan Arkeologi Global, Universiti Sains Malaysia
ABSTRAK
Lembah Bujang telah dikaji sejak sedekad yang la/u dan dikatakan sebagai kerajaan
Kedah Tua dari abad ke 1 masihi hingga 14 masihi. Ia juga dilaporkan sebagai sa/ah
satu kerajaan lama yang penting dalam abad tersebut sebagai salah satu
persinggahan dalam perdagangan di rantau Asia Tenggara. Ma/ah dikatakan juga,
penempatan di Lembah Bujang adalah merupakan satu kerajaan atau negeri yang
mempunyai penyusunan masyarakat yang tersusun dan jaringan pertukaran barangan
tersendiri dengan menggunakan sungai-sungai sebagai penghubung antara kawasan.
Fungsi setiap tapak juga telah ditafsirkan berdasarkan kepada kajian o/eh Jane Allen
pada tahun 1988. Kesemua tersebut adalah hasil daripada kajian arkeologi mela/ui
tinjauan dan ekskavasi yang dilakukan oleh pengkaji-pengkaji terdahulu.
Bagaimanapun, kajian terhadap taburan tapak-tapak arkeo/ogi di Lembah Bujang
dengan menggunakan pendekatan Sistem Maklumat Geografi (GIS) tidak pernah
dilakukan /agi. 0/eh itu, ana/isis GIS telah dilakukan ke atas taburan tapak-tapak
arkeologi yang sedia ada untuk menentukan polo penempatan dan pusat penempatan
tersebut dan sungai utama yang menjadi nodi dalam kerajaan lama. Ana/isis yang
dijalankan menunjukkan taburan tapak-tapak adalah tertumpu pada dua lembangan
iaitu kawasan tadahan sungai Merbok dan Sungai Muda. Kedua-dua sungai ini
memainkan peranan dalam kerajaan Kedah Tua. Ana/isis terhadap polo taburan
tapak-tapak arkeologi pula berdasarkan kepada 3 atribut iaitu ketinggian, kecerunan
dan fungsi setiap tapak menunjukkan bahawa wujud polo penempatan dan pusat
kerajaan Kedah Tua. Polo penempatan Lembah Bujang ada/ah berkisar kepada Sungai
Merbok sebagai sungai utamanya berbanding dengan sungai Muda. Ma/ah ana/isis
tersebut juga menunjukkan bahawa kawasan Pengkalan Bujang dan sepanjang sungai
Pengkalan Bujang kemungkinan merupakan pusat kerajaan Kedah Tua. Sekitarnya
merupakan kawasan aktiviti ekonominya. Kewujudan pusat kerajaan, menunjukkan
wujudnya kerajaan lama dan penempatan di Lembah Bujang merupakan sebuah
penempatan satu negeri yang mempunyai kerajaan berpusat.
305
PENGENALAN
Pembelajaran tentang corak penempatan wilayah dalam sesuatu kawasan yang
mempunyai tapak-tapak arkeologi merupakan analisis arkeologi yang penting untuk
melihat perhubungan dan perkaitan antara satu tapak dengan tapak yang lain (Wiley,
1953}. Pembelajaran tentang corak penempatan makro adalah berpotensi untuk
mendapatkan tanggapan atau andaian dalam memahami pengaruh budaya dan alam
sekitar terhadap penempatan sesuatu masyarakat purba, seperti bagaimana
masyarakat purba yang pelbagai kumpulan budaya menyesuaikan diri dengan
tekanan-tekanan alam sekitar (Trigger 1968}. Sistem Maklumat Geografi (GIS)
membolehkan penyelidik membangunkan model taburan tapak-tapak arkeologi
sepanjang landskap dan membolehkan GIS menjadi satu alat analisis yang bernilai
dalam memahami corak penempatan arkeologi dalam sesuatu wilayah (Rebecca Lee,
2009). Hal ini kerana, GIS adalah peralatan yang dinamik dan berupaya mengendalika n
pelbagai jenis data ke dalam satu pengkalan data yang mampu memetakan dan
memodelkan lokasi tapak-tapak dalam membantu meningkatkan pemahaman tentang
taburan penempatan arkeologi (Conolly & Lake 2006).
Perkembangan GIS dalam penyimpanan dan penyusunan maklumat turut
digunapakai dalam kajian arkeologi yang melibatkan banyak pendokumentasian tapak.
Kemampuan GIS di dalam memaparkan tapak-tapak arkeologi dalam skala yang
berbeza merupakan satu kebolehan besar di dalam GIS. Kajian yang menggunakan
teknologi GIS buat pertama kalinya banyak melibatkan tugas-tugas analisis data
ruangan dan penggunaan ini terus berkembang pada era 1980 an, seterusnya
melibatkan pemodela n tapak-tapak arkeologi (Warren dan Asch 2000}. Sejak awa l
abad ke-20, ahli arkeologi telah menggunakan pelbagai teknik untuk visualisasi,
anal isis dan menginterpretasi bentuk ruangan tetapi peta merupakan media sempurna
yang selalu digunakan dalam membuat analisis bentuk ruangan. Oleh itu, tidak
terkejut seandainya ahli arkeologi harus memberi perhatian yang sepenuhnya untu k
membangunkan analisis ruangan dalam persekitaran geografi, iaitu mengaplikasikan
GIS di dalam interpretasi bentuk dan corak ruangan.
KAWASAN KAJIAN
Lembah Bujang adalah sebuah tapak Kerajaan kuno yang terletak di dalam Kerajaan
Negeri Kedah ataupun satu masa dahulu dikenali sebagai Kedah Tua. Kepentingannya
sebagai pusat pemerintahan, pelabuhan dan pusat perkembangan ilmu di Nusantara
telah diakui oleh ahli sejarah. Menurut Adi Haji Taha (1991}, nama Lembah Bujang
mula digunakan secara meluas semenjak tahun 1970-an sehingga Jabatan Muzium dan
Antikuiti (kini Jabatan Muzium) membataskan wilayahnya kepada 144 batu pe rseg i
dengan pembatasan Bukit Choras di bahagian utara, batasan Sungai Muda di Selatan,
Selat Melaka di bahagian Timur dan Lebuh raya Utara-Selatan di bahagian Barat.
Sungai Muda dan Sungai Merbok merupakan sungai utama yang mengairi Lembah
306
Bujang dengan Gunung Jerai yang setinggi 1300 meter sebagai bahagian yang paling
tinggi dalam kawasan Lembah Bujang (Nik Hassan Shuhaimi dan Othman 1992).
Menurut Nik Hassan Shuhaimi dan Othman (1992) sesuatu tempat atau kawasan di
Lembah Bujang dipilih adalah mengikut ciri-ciri pantai dan tebing di sepanjang Sungai
Merbok, jalan air semulajadi di sepanjang Sungai Muda dan cerun kaki bukit. Dari
sudut geografi, Lembah Bujang mempunyai tiga unit utama iaitu gunung ganang,
bukit-bukit gundul dan lembah sungai serta pantai (Nik Hassan Shuhaimi dan Othman
1992). Dari sudut ringkasan geologi pula, Gunung Jerai adalah gunung paling tinggi di
Lembah Bujang yang diperbuat dari batuan Syis iaitu bqtuan yang mempunyai
l
beberapa lapis komponen dan Kuarzit (Khoo 1996).
Dalam bidang arkeologi terdapat tiga sumber arkeologi yang penting, iaitu
Lembah Bujang, tapak arkeologi 'Perak Man' di Lenggong, Perak dan 'The
Middleburgh' di Melaka (Ismail 2009). Dengan kata lain, Lembah Bujang merupakan
tapak arkeologi yang paling dikenali oleh pengkaji proto sejarah di Semenanjung Tanah
Melayu terutamanya di bahagian Utara Tanah Melayu .. Keadaan ini kerana kerajaan
yang wujud di Lembah Bujang dalam abad ke 5 dan 14 Masihi banyak meninggalkan
warisannya dan setakat ini lebih daripada 80 buah tapak warisan kerajaan tersebut
telah dijumpai di Lembah Bujang (Mohd Supian 2002). Catatan terawal tentang
kebudayaan Lembah Bujang telah di tulis di dalam tiga kesusasteraan utama iaitu
Lembah Bujang menurut karya kesusasteraan India, keagungan Lembah Bujang
menurut ahli pelayaran China dan keagungan Lembah Bujang menurut ahli pedagang
arab. Permulaan penyelidikan terhadap peninggalan arkeologi zaman protosejarah di
Lembah Bujang telah dimulai oleh Kolonel James Low sekitar tahun 1840-an (Mohd
Supian 2002).
0
HiAshade of deml
Value
ｾ＠
Htgh; 254
.Low: 0
ｾ＠
Jane Edi
•
0 shoreines
0 ctour l 6
ｾ＠
sunoailmbrbjQ
(a)
(b)
307
ｾ＠
Aspectof dentora_b_dt
I!Fiat (·l)
. Ncrth(ll-22.5)
f!iJNlvtteast (22.5-67.5)
DEalt (67.5-112.5)
IJI!Sersesuaian dengan teori Bronson iaitu model 'rangkaian pertukaran huluan-hiliran'
iaitu merupakan sistem rangkaian pertukaran tepi sungai lazimnya menyifatkan pantai
310
sebagai pusat perdagangan, yang selalunya terletak pada muara sungai sebagai satu
pelabuhan enterport (Tran Ky-Phuang 2008).
EJ 0 Basin _Fiow0i4
VALUE
EJ 1 -75
• 75.00000001- 167
.167.0000001 -252
.252.0000001-292
0 292.0000001 -395
fj
El
D
Zona1Ge_Jane1
0.000001 ｾＷ＠
- 0.000004342
0.000004342 - 0.000008685
iE1J 0.000008685- 0.00001'1475
• 0.000014475- 0.000030397
•
ｾ＠
EJ D RegionG_stre2
[,_
VALUE
. 1 -11,897
11,897 .oooo1 - 23,ao5
0 23,805.00001 - 35,281
tlil 35,281.00001- 46,481
• 46,181.00001 - 58,012
RegionG_Stre I
VALUE
B1-'1,956
m
B
D
ｾ
ＴＬ
ＹＵＶ
ＮＰＱ
ＭＹ
ＬＹＲ
Ｕ＠
09,925.000001- 14,764
ｾ＠
14,764.00001- 19,646
• 19,646.00001- 24,949
El D CostOis_JaneS
Rajah 2. Tapak-tapak terletak di dua kawasan lembangan sungai atau lembah sungai
iaitu di Sungai Muda dan Sungai Merbok.
Analisis kepadatan taburan tapak-tapak
Daripada analisis densiti atau kepadatan ini telah menunjukkan pengkelompokan
kawasan-kawasan yang utama. Terdapat 9 kawasan yang mempunyai densiti yang
sederhana ke tinggi. Kemungkinan kawasan-ka wasan yang berkepadatan tinggi ini
merupakan kawasan-kawasan yang penting dalam kerajaan Kedah Tua, samada
sebagai lokasi penempatan, industri, kawasan pertukaran ataupun kubu.
Dari analisis densiti di bawah (rujuk rajah 3}, dapat dilihat dua kawasan yang
berkepadatan tinggi iaitu kawasan bertanda A dan B iaitu yang terletak di Pengkalan
Bujang dan Sungai Mas. Bagi kawasan Pengkalan Bujang (A) sepanjang Su ngai
Pengkalan Bujang mempunyai kepadatan yang tinggi berbanding dengan kawasan
yang lain. lni berkemungkinan kawasan tersebut merupakan pusat penempatan utama
yang berlaku di sepanjang Sungai Bujang. Kampung Sungai Mas juga men.ipakan
kawasan yang mempunyai kepadatan tapak yang agak tinggi . Keadaan 1n1
311
membuktikan bahawa Pengkalan Bujang dan Sungai Mas merupakan pusat
penumpuan utama kerajaan Kedah Tua suatu ketika dahulu. lni amat bersesuaian
dengan tafsiran yang dilakukan oleh pengkaji terdahulu seperti Allen (1988) dan Lamb
(1961) yang mengatakan bahawa Pengkalan Bujang dan Sungai Mas merupakan
pelabuhan utama kerajaan Kedah Tua. Menu rut Allen (1997}, tapak di Kampung Sungai
Mas dan diikuti tapak Pengkalan Bujang menunjukkan jumpaan pecahan seramik
China, manik, serta pelbagai seramik dan kaca yang dibawa jauh dari Timur Tengah
dan pelbagai jenis barangan yang lain. Oleh kerana ia merupakan pelabuhan maka
tidak mustahil ia menjadi tumpuan utama iaitu kepadatan tapak dalam satu unit
kawasan adalah tinggi.
8
0
El ｾ＠
EJ
0
0 - 7,036.913628
B'!l7,036.913629- 14,073. 82726
12ii! l4,073 .82727 - 2 1,110.7'1089
aB21,110.7409. ＲＸＬ
ＱＴＷＮＶＵ
ｾ Ｕ Ｑ＠
ll'l28, 147.65452 - 35,184 .5681 4
.35, 184.56815-42,221.48177
.42,221.48178- 49,258.3954
• ＴＹＬＲＵＸＮＳｾＱＭ
56,295.30903
• 56,295.30904- 63,332.22266
PointDe_Jan18
0 0 - 32,369.80208
[]]32,369.80209- 64,739.6041 7
l!D64,739.604 18- 97, 109.40625
ruJ 97,109.40626- 129,479.2083
11&1129,479.2064 - 161,849.0 104
. 161,849.0105- 194,216.8125
. 1 94,216.6126-226,568.6146
. 226,588.6147 -258,958.4167
.258,958 .41 68-291,328.2 188
' ··
ISJi.i§l·-•'
• 0- 3,490.389798
E3,490.389799- 13,961.55919
[!';] 13,961.5592-33, 408.01664
• 33,408.01665- 69,309. 16864
. 69,309. 16685.127, 149.9141
PointDe_Jan 16
C lo- 31,9 13.10625
ＱＧｾｬＳＬＹＮＰＶＲ＠
63,826.2 125
Rajah 3. Kepad atan tabu ran tapak-tapak arkeologi menunjukkan terd apat beberapa
kawasan yang mempunyai ke padatan tapak-tapak yang tinggi.
312
Analisis IDW interpolasi dan tabu ran tapak-tapak
Analisis dengan menggunakan kaedah interpolasi IDW (Inverse Distance Weighted)
digunakan untuk mengetahui taburan tapak-tapak yang mempunyai kesamaan
berdasarkan kepada 3 atribut iaitu ketinggian, kecerunan dan fungsi tapak. Ketiga-tiga
ciri tersebut telah dilakukan analisis interpolasi dan didapati bahawa kecerunan dan
ketinggian menunjukkan persamaan. Keadaan ini kerana, menurut Kvamme dan
Jochim {1989), faktor persekitaran seperti kecerunan dan ketinggian adalah penting di
dalam memilih sesuatu lokasi.
Kebanyakan tapak-tapak yang mempunyai nilai kecerunan dan ketinggian yang
rendah adalah terletak di kawasan sepanjang sungai (rujuk rajah 4 dan 5). lni
menunjukkan bahawa penempatan masyarakat adalah berhubungkait dengan sungai.
Kenapakah penempatan berlaku di sepanjang sungai yang mempunyai nilai kecerunan
dan ketinggian yang rendah? lni mungkin kerana sungai tersebut berkemungkinan
sungai yang berada di kecerunan rendah dan berketinggian rendah adalah sungai yang
bersaiz Iebar dan aliran air yang perlahan, iaitu sungai pada peringkat tua. Sungai jenis
ini amat sesuai dijadikan sebagai sistem pengangkutan dan perhubungan ai.r. Maka
· · sebab itu, sepanjang sungai yang berada dalam- perlngkat tua, menjadi pili han untuk _
penempatan.
Oleh itu, jelas menunjukkan bahawa kebanyakan tapak berada di sepanjang
sungai maka sebab itu nilai kecerunan dan ketinggian tapak ada lah rendah dan sama di
kedua-dua sungai utama iaitu Sungai Merbok (A) dan Sungai Muda (B). Selain itu,
menurut Ronald Ng (1979) dalam eseinya bertajuk 'The Geographical Habitat of
Historical Settlement in Mainland South East Asia' menyatakan kebanyakkan budaya
penempatan di Tanah Besar Asia Tenggara berada dalam kawasan jenis bertanah
rendah yarig dipengaruhi oleh faktor sudut kecerunan yang rata-ratanya mempunyai
sudut kecerunan dibawah 20 darjah. Kebanyakan kawasan bertanah rendah tersebut
terletak di kawasan delta yang terletak di lembah-lembah sungai dan atau di kawasan
pedalaman (Ronald Ng 1979). Keadaan ini boleh dilihat da lam rajah 5 yang mana
kebanyakan tapak terletak berhampiran sungai dan berada dalam sudut kecerunan
yang rendah.
313
+
• Jane lili
ＭｓｊＢｾｩ｢ｳｲ＠
-SUI"gl ikrbhbiJ
-4-133.#14444
1311 133 .4444446 - 212 8888889
CJ:lll28888811 - 3Q2.3333333
IZ!:Ill2 .3333334 - 521 nnns
CE521.7777no- eo12222222
tell» 12222223- 180 .15666CI:I7
Rll780.6666668- 910.111 1111
1m1910.1111112- 1.030.5556!1)
CJ1.031l .556657- 1,169
A
B
Rajah 4. Taburan tapak-tapak mengikut ketinggian daripada
ana !isis interpolasi.
N
+
• Jane Edi
-sungabsr
- sungalmbtbjg
- 0. 180099998 - 3.905565672
r;m3.905555673 - 7.621 111347
07.621111348 - 11 33666702
CJ 11.33666703- 151)522277
CJ 15 .05222271- 18.76n7837
E!!!l18 .76777838- 22.48333404
1!!!122 .48333405- :l6.11l888972
0 26 .1 9888973- :19.91444539
029.0144464- 33.63000107
Rajah 5. Ta bu ra n tapak-tapak mengikut kece·runan t apak
314
Taburan tapak-tapak jika mengikut fungsi pula menunjukkan bahawa terdapat
perbezaan fungsi . Bagi Sungai Muda menunjukkan sepanjang sungai tersebut terdapat
dua fungsi tapak yang utama iaitu sebagai tempat pemujaan dan tempat pertukaran.
Tempat pertukaran yang wujud adalah di Kampung Sireh (D) berdekatan dengan
sungai Mas dan di hulu Sungai Muda (E). Di antara dua tempat pertukaran tersebut,
terdapat tempat pemujaan dan kediaman di pertengahan sungai Muda. lni amat
bersesuaian dengan Teori Bronson yang membuktikan bahawa wujud jaringan
perdagangan dalam kerajaan Kedah Tua sebagai jaringan yang berbentuk dendritik
(Allen 1997).
.:
Sungai Mas (B) yang dikatakan sebagai salah satu pelabuhan entrepot kerajaan
Kedah Tua, mempunyai kepelbagaian fungsi tapak dalam satu unit kawasan.
Sementara di Pengkalan Bujang (A) pula yang dikatakan sebagai pelabuhan juga,
kebanyakan tapak-tapaknya berfungsi sebagai tempat pemujaan dan tempat
pertukaran iaitu tidak wujud kepelbagaian fungsi. Di hilir sungai Pengkalan Bujang
pula merupakan tempat kediaman dan sebagai tapak pertukaran.
Terdapat dua pola yang sama corak iaitu di Sungai Mas dan Sungai Batu (C).
Oleh kerana corak pola yang sama iaitu wujud kepelbagaian fungsi dalam satu unit
kawasan maka kemungkinan Sungai Batu mempunyai kepentingan dan peranan yang
Jadual1. Fungsi tapak-tapak mengikut kod fungsi yang diberikan
Fungsi Tapak (selepas Allen, 1988)
Kod fungsi
Tempat pemujaan
1
Tapak pertukaran
2
Kubu
Tapak pertukaran, tapak kediaman
3
4
Tempat pemujaan/kubu
5
6
Artifak terasing
Tempat pemujaan/rumah api
7
Tern pat duniawi
· Tempat pemujaan/tapak kediaman
Tapak pertukaran, tapak kediaman, tempat
pemujaan/duniawi
Tapak pertukaran, kawasan kerja
315
8
9
10
11
El
B
0
0
.JoneEd_Di'ectiona10istrW2
0
JMeEdl_stondar
DARI PERSPEKTIF SISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI (GIS)
1
Azlin Samsudin\ Tarmiji Masron , Mokhtar Saidin 2 ,
2
2
Jeffrey Abdullah , Saiful Shahidan
1
Bahagian Geografi, Pusat Pengajian llmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia
2
Pusat Penyelidikan Arkeologi Global, Universiti Sains Malaysia
ABSTRAK
Lembah Bujang telah dikaji sejak sedekad yang la/u dan dikatakan sebagai kerajaan
Kedah Tua dari abad ke 1 masihi hingga 14 masihi. Ia juga dilaporkan sebagai sa/ah
satu kerajaan lama yang penting dalam abad tersebut sebagai salah satu
persinggahan dalam perdagangan di rantau Asia Tenggara. Ma/ah dikatakan juga,
penempatan di Lembah Bujang adalah merupakan satu kerajaan atau negeri yang
mempunyai penyusunan masyarakat yang tersusun dan jaringan pertukaran barangan
tersendiri dengan menggunakan sungai-sungai sebagai penghubung antara kawasan.
Fungsi setiap tapak juga telah ditafsirkan berdasarkan kepada kajian o/eh Jane Allen
pada tahun 1988. Kesemua tersebut adalah hasil daripada kajian arkeologi mela/ui
tinjauan dan ekskavasi yang dilakukan oleh pengkaji-pengkaji terdahulu.
Bagaimanapun, kajian terhadap taburan tapak-tapak arkeo/ogi di Lembah Bujang
dengan menggunakan pendekatan Sistem Maklumat Geografi (GIS) tidak pernah
dilakukan /agi. 0/eh itu, ana/isis GIS telah dilakukan ke atas taburan tapak-tapak
arkeologi yang sedia ada untuk menentukan polo penempatan dan pusat penempatan
tersebut dan sungai utama yang menjadi nodi dalam kerajaan lama. Ana/isis yang
dijalankan menunjukkan taburan tapak-tapak adalah tertumpu pada dua lembangan
iaitu kawasan tadahan sungai Merbok dan Sungai Muda. Kedua-dua sungai ini
memainkan peranan dalam kerajaan Kedah Tua. Ana/isis terhadap polo taburan
tapak-tapak arkeologi pula berdasarkan kepada 3 atribut iaitu ketinggian, kecerunan
dan fungsi setiap tapak menunjukkan bahawa wujud polo penempatan dan pusat
kerajaan Kedah Tua. Polo penempatan Lembah Bujang ada/ah berkisar kepada Sungai
Merbok sebagai sungai utamanya berbanding dengan sungai Muda. Ma/ah ana/isis
tersebut juga menunjukkan bahawa kawasan Pengkalan Bujang dan sepanjang sungai
Pengkalan Bujang kemungkinan merupakan pusat kerajaan Kedah Tua. Sekitarnya
merupakan kawasan aktiviti ekonominya. Kewujudan pusat kerajaan, menunjukkan
wujudnya kerajaan lama dan penempatan di Lembah Bujang merupakan sebuah
penempatan satu negeri yang mempunyai kerajaan berpusat.
305
PENGENALAN
Pembelajaran tentang corak penempatan wilayah dalam sesuatu kawasan yang
mempunyai tapak-tapak arkeologi merupakan analisis arkeologi yang penting untuk
melihat perhubungan dan perkaitan antara satu tapak dengan tapak yang lain (Wiley,
1953}. Pembelajaran tentang corak penempatan makro adalah berpotensi untuk
mendapatkan tanggapan atau andaian dalam memahami pengaruh budaya dan alam
sekitar terhadap penempatan sesuatu masyarakat purba, seperti bagaimana
masyarakat purba yang pelbagai kumpulan budaya menyesuaikan diri dengan
tekanan-tekanan alam sekitar (Trigger 1968}. Sistem Maklumat Geografi (GIS)
membolehkan penyelidik membangunkan model taburan tapak-tapak arkeologi
sepanjang landskap dan membolehkan GIS menjadi satu alat analisis yang bernilai
dalam memahami corak penempatan arkeologi dalam sesuatu wilayah (Rebecca Lee,
2009). Hal ini kerana, GIS adalah peralatan yang dinamik dan berupaya mengendalika n
pelbagai jenis data ke dalam satu pengkalan data yang mampu memetakan dan
memodelkan lokasi tapak-tapak dalam membantu meningkatkan pemahaman tentang
taburan penempatan arkeologi (Conolly & Lake 2006).
Perkembangan GIS dalam penyimpanan dan penyusunan maklumat turut
digunapakai dalam kajian arkeologi yang melibatkan banyak pendokumentasian tapak.
Kemampuan GIS di dalam memaparkan tapak-tapak arkeologi dalam skala yang
berbeza merupakan satu kebolehan besar di dalam GIS. Kajian yang menggunakan
teknologi GIS buat pertama kalinya banyak melibatkan tugas-tugas analisis data
ruangan dan penggunaan ini terus berkembang pada era 1980 an, seterusnya
melibatkan pemodela n tapak-tapak arkeologi (Warren dan Asch 2000}. Sejak awa l
abad ke-20, ahli arkeologi telah menggunakan pelbagai teknik untuk visualisasi,
anal isis dan menginterpretasi bentuk ruangan tetapi peta merupakan media sempurna
yang selalu digunakan dalam membuat analisis bentuk ruangan. Oleh itu, tidak
terkejut seandainya ahli arkeologi harus memberi perhatian yang sepenuhnya untu k
membangunkan analisis ruangan dalam persekitaran geografi, iaitu mengaplikasikan
GIS di dalam interpretasi bentuk dan corak ruangan.
KAWASAN KAJIAN
Lembah Bujang adalah sebuah tapak Kerajaan kuno yang terletak di dalam Kerajaan
Negeri Kedah ataupun satu masa dahulu dikenali sebagai Kedah Tua. Kepentingannya
sebagai pusat pemerintahan, pelabuhan dan pusat perkembangan ilmu di Nusantara
telah diakui oleh ahli sejarah. Menurut Adi Haji Taha (1991}, nama Lembah Bujang
mula digunakan secara meluas semenjak tahun 1970-an sehingga Jabatan Muzium dan
Antikuiti (kini Jabatan Muzium) membataskan wilayahnya kepada 144 batu pe rseg i
dengan pembatasan Bukit Choras di bahagian utara, batasan Sungai Muda di Selatan,
Selat Melaka di bahagian Timur dan Lebuh raya Utara-Selatan di bahagian Barat.
Sungai Muda dan Sungai Merbok merupakan sungai utama yang mengairi Lembah
306
Bujang dengan Gunung Jerai yang setinggi 1300 meter sebagai bahagian yang paling
tinggi dalam kawasan Lembah Bujang (Nik Hassan Shuhaimi dan Othman 1992).
Menurut Nik Hassan Shuhaimi dan Othman (1992) sesuatu tempat atau kawasan di
Lembah Bujang dipilih adalah mengikut ciri-ciri pantai dan tebing di sepanjang Sungai
Merbok, jalan air semulajadi di sepanjang Sungai Muda dan cerun kaki bukit. Dari
sudut geografi, Lembah Bujang mempunyai tiga unit utama iaitu gunung ganang,
bukit-bukit gundul dan lembah sungai serta pantai (Nik Hassan Shuhaimi dan Othman
1992). Dari sudut ringkasan geologi pula, Gunung Jerai adalah gunung paling tinggi di
Lembah Bujang yang diperbuat dari batuan Syis iaitu bqtuan yang mempunyai
l
beberapa lapis komponen dan Kuarzit (Khoo 1996).
Dalam bidang arkeologi terdapat tiga sumber arkeologi yang penting, iaitu
Lembah Bujang, tapak arkeologi 'Perak Man' di Lenggong, Perak dan 'The
Middleburgh' di Melaka (Ismail 2009). Dengan kata lain, Lembah Bujang merupakan
tapak arkeologi yang paling dikenali oleh pengkaji proto sejarah di Semenanjung Tanah
Melayu terutamanya di bahagian Utara Tanah Melayu .. Keadaan ini kerana kerajaan
yang wujud di Lembah Bujang dalam abad ke 5 dan 14 Masihi banyak meninggalkan
warisannya dan setakat ini lebih daripada 80 buah tapak warisan kerajaan tersebut
telah dijumpai di Lembah Bujang (Mohd Supian 2002). Catatan terawal tentang
kebudayaan Lembah Bujang telah di tulis di dalam tiga kesusasteraan utama iaitu
Lembah Bujang menurut karya kesusasteraan India, keagungan Lembah Bujang
menurut ahli pelayaran China dan keagungan Lembah Bujang menurut ahli pedagang
arab. Permulaan penyelidikan terhadap peninggalan arkeologi zaman protosejarah di
Lembah Bujang telah dimulai oleh Kolonel James Low sekitar tahun 1840-an (Mohd
Supian 2002).
0
HiAshade of deml
Value
ｾ＠
Htgh; 254
.Low: 0
ｾ＠
Jane Edi
•
0 shoreines
0 ctour l 6
ｾ＠
sunoailmbrbjQ
(a)
(b)
307
ｾ＠
Aspectof dentora_b_dt
I!Fiat (·l)
. Ncrth(ll-22.5)
f!iJNlvtteast (22.5-67.5)
DEalt (67.5-112.5)
IJI!Sersesuaian dengan teori Bronson iaitu model 'rangkaian pertukaran huluan-hiliran'
iaitu merupakan sistem rangkaian pertukaran tepi sungai lazimnya menyifatkan pantai
310
sebagai pusat perdagangan, yang selalunya terletak pada muara sungai sebagai satu
pelabuhan enterport (Tran Ky-Phuang 2008).
EJ 0 Basin _Fiow0i4
VALUE
EJ 1 -75
• 75.00000001- 167
.167.0000001 -252
.252.0000001-292
0 292.0000001 -395
fj
El
D
Zona1Ge_Jane1
0.000001 ｾＷ＠
- 0.000004342
0.000004342 - 0.000008685
iE1J 0.000008685- 0.00001'1475
• 0.000014475- 0.000030397
•
ｾ＠
EJ D RegionG_stre2
[,_
VALUE
. 1 -11,897
11,897 .oooo1 - 23,ao5
0 23,805.00001 - 35,281
tlil 35,281.00001- 46,481
• 46,181.00001 - 58,012
RegionG_Stre I
VALUE
B1-'1,956
m
B
D
ｾ
ＴＬ
ＹＵＶ
ＮＰＱ
ＭＹ
ＬＹＲ
Ｕ＠
09,925.000001- 14,764
ｾ＠
14,764.00001- 19,646
• 19,646.00001- 24,949
El D CostOis_JaneS
Rajah 2. Tapak-tapak terletak di dua kawasan lembangan sungai atau lembah sungai
iaitu di Sungai Muda dan Sungai Merbok.
Analisis kepadatan taburan tapak-tapak
Daripada analisis densiti atau kepadatan ini telah menunjukkan pengkelompokan
kawasan-kawasan yang utama. Terdapat 9 kawasan yang mempunyai densiti yang
sederhana ke tinggi. Kemungkinan kawasan-ka wasan yang berkepadatan tinggi ini
merupakan kawasan-kawasan yang penting dalam kerajaan Kedah Tua, samada
sebagai lokasi penempatan, industri, kawasan pertukaran ataupun kubu.
Dari analisis densiti di bawah (rujuk rajah 3}, dapat dilihat dua kawasan yang
berkepadatan tinggi iaitu kawasan bertanda A dan B iaitu yang terletak di Pengkalan
Bujang dan Sungai Mas. Bagi kawasan Pengkalan Bujang (A) sepanjang Su ngai
Pengkalan Bujang mempunyai kepadatan yang tinggi berbanding dengan kawasan
yang lain. lni berkemungkinan kawasan tersebut merupakan pusat penempatan utama
yang berlaku di sepanjang Sungai Bujang. Kampung Sungai Mas juga men.ipakan
kawasan yang mempunyai kepadatan tapak yang agak tinggi . Keadaan 1n1
311
membuktikan bahawa Pengkalan Bujang dan Sungai Mas merupakan pusat
penumpuan utama kerajaan Kedah Tua suatu ketika dahulu. lni amat bersesuaian
dengan tafsiran yang dilakukan oleh pengkaji terdahulu seperti Allen (1988) dan Lamb
(1961) yang mengatakan bahawa Pengkalan Bujang dan Sungai Mas merupakan
pelabuhan utama kerajaan Kedah Tua. Menu rut Allen (1997}, tapak di Kampung Sungai
Mas dan diikuti tapak Pengkalan Bujang menunjukkan jumpaan pecahan seramik
China, manik, serta pelbagai seramik dan kaca yang dibawa jauh dari Timur Tengah
dan pelbagai jenis barangan yang lain. Oleh kerana ia merupakan pelabuhan maka
tidak mustahil ia menjadi tumpuan utama iaitu kepadatan tapak dalam satu unit
kawasan adalah tinggi.
8
0
El ｾ＠
EJ
0
0 - 7,036.913628
B'!l7,036.913629- 14,073. 82726
12ii! l4,073 .82727 - 2 1,110.7'1089
aB21,110.7409. ＲＸＬ
ＱＴＷＮＶＵ
ｾ Ｕ Ｑ＠
ll'l28, 147.65452 - 35,184 .5681 4
.35, 184.56815-42,221.48177
.42,221.48178- 49,258.3954
• ＴＹＬＲＵＸＮＳｾＱＭ
56,295.30903
• 56,295.30904- 63,332.22266
PointDe_Jan18
0 0 - 32,369.80208
[]]32,369.80209- 64,739.6041 7
l!D64,739.604 18- 97, 109.40625
ruJ 97,109.40626- 129,479.2083
11&1129,479.2064 - 161,849.0 104
. 161,849.0105- 194,216.8125
. 1 94,216.6126-226,568.6146
. 226,588.6147 -258,958.4167
.258,958 .41 68-291,328.2 188
' ··
ISJi.i§l·-•'
• 0- 3,490.389798
E3,490.389799- 13,961.55919
[!';] 13,961.5592-33, 408.01664
• 33,408.01665- 69,309. 16864
. 69,309. 16685.127, 149.9141
PointDe_Jan 16
C lo- 31,9 13.10625
ＱＧｾｬＳＬＹＮＰＶＲ＠
63,826.2 125
Rajah 3. Kepad atan tabu ran tapak-tapak arkeologi menunjukkan terd apat beberapa
kawasan yang mempunyai ke padatan tapak-tapak yang tinggi.
312
Analisis IDW interpolasi dan tabu ran tapak-tapak
Analisis dengan menggunakan kaedah interpolasi IDW (Inverse Distance Weighted)
digunakan untuk mengetahui taburan tapak-tapak yang mempunyai kesamaan
berdasarkan kepada 3 atribut iaitu ketinggian, kecerunan dan fungsi tapak. Ketiga-tiga
ciri tersebut telah dilakukan analisis interpolasi dan didapati bahawa kecerunan dan
ketinggian menunjukkan persamaan. Keadaan ini kerana, menurut Kvamme dan
Jochim {1989), faktor persekitaran seperti kecerunan dan ketinggian adalah penting di
dalam memilih sesuatu lokasi.
Kebanyakan tapak-tapak yang mempunyai nilai kecerunan dan ketinggian yang
rendah adalah terletak di kawasan sepanjang sungai (rujuk rajah 4 dan 5). lni
menunjukkan bahawa penempatan masyarakat adalah berhubungkait dengan sungai.
Kenapakah penempatan berlaku di sepanjang sungai yang mempunyai nilai kecerunan
dan ketinggian yang rendah? lni mungkin kerana sungai tersebut berkemungkinan
sungai yang berada di kecerunan rendah dan berketinggian rendah adalah sungai yang
bersaiz Iebar dan aliran air yang perlahan, iaitu sungai pada peringkat tua. Sungai jenis
ini amat sesuai dijadikan sebagai sistem pengangkutan dan perhubungan ai.r. Maka
· · sebab itu, sepanjang sungai yang berada dalam- perlngkat tua, menjadi pili han untuk _
penempatan.
Oleh itu, jelas menunjukkan bahawa kebanyakan tapak berada di sepanjang
sungai maka sebab itu nilai kecerunan dan ketinggian tapak ada lah rendah dan sama di
kedua-dua sungai utama iaitu Sungai Merbok (A) dan Sungai Muda (B). Selain itu,
menurut Ronald Ng (1979) dalam eseinya bertajuk 'The Geographical Habitat of
Historical Settlement in Mainland South East Asia' menyatakan kebanyakkan budaya
penempatan di Tanah Besar Asia Tenggara berada dalam kawasan jenis bertanah
rendah yarig dipengaruhi oleh faktor sudut kecerunan yang rata-ratanya mempunyai
sudut kecerunan dibawah 20 darjah. Kebanyakan kawasan bertanah rendah tersebut
terletak di kawasan delta yang terletak di lembah-lembah sungai dan atau di kawasan
pedalaman (Ronald Ng 1979). Keadaan ini boleh dilihat da lam rajah 5 yang mana
kebanyakan tapak terletak berhampiran sungai dan berada dalam sudut kecerunan
yang rendah.
313
+
• Jane lili
ＭｓｊＢｾｩ｢ｳｲ＠
-SUI"gl ikrbhbiJ
-4-133.#14444
1311 133 .4444446 - 212 8888889
CJ:lll28888811 - 3Q2.3333333
IZ!:Ill2 .3333334 - 521 nnns
CE521.7777no- eo12222222
tell» 12222223- 180 .15666CI:I7
Rll780.6666668- 910.111 1111
1m1910.1111112- 1.030.5556!1)
CJ1.031l .556657- 1,169
A
B
Rajah 4. Taburan tapak-tapak mengikut ketinggian daripada
ana !isis interpolasi.
N
+
• Jane Edi
-sungabsr
- sungalmbtbjg
- 0. 180099998 - 3.905565672
r;m3.905555673 - 7.621 111347
07.621111348 - 11 33666702
CJ 11.33666703- 151)522277
CJ 15 .05222271- 18.76n7837
E!!!l18 .76777838- 22.48333404
1!!!122 .48333405- :l6.11l888972
0 26 .1 9888973- :19.91444539
029.0144464- 33.63000107
Rajah 5. Ta bu ra n tapak-tapak mengikut kece·runan t apak
314
Taburan tapak-tapak jika mengikut fungsi pula menunjukkan bahawa terdapat
perbezaan fungsi . Bagi Sungai Muda menunjukkan sepanjang sungai tersebut terdapat
dua fungsi tapak yang utama iaitu sebagai tempat pemujaan dan tempat pertukaran.
Tempat pertukaran yang wujud adalah di Kampung Sireh (D) berdekatan dengan
sungai Mas dan di hulu Sungai Muda (E). Di antara dua tempat pertukaran tersebut,
terdapat tempat pemujaan dan kediaman di pertengahan sungai Muda. lni amat
bersesuaian dengan Teori Bronson yang membuktikan bahawa wujud jaringan
perdagangan dalam kerajaan Kedah Tua sebagai jaringan yang berbentuk dendritik
(Allen 1997).
.:
Sungai Mas (B) yang dikatakan sebagai salah satu pelabuhan entrepot kerajaan
Kedah Tua, mempunyai kepelbagaian fungsi tapak dalam satu unit kawasan.
Sementara di Pengkalan Bujang (A) pula yang dikatakan sebagai pelabuhan juga,
kebanyakan tapak-tapaknya berfungsi sebagai tempat pemujaan dan tempat
pertukaran iaitu tidak wujud kepelbagaian fungsi. Di hilir sungai Pengkalan Bujang
pula merupakan tempat kediaman dan sebagai tapak pertukaran.
Terdapat dua pola yang sama corak iaitu di Sungai Mas dan Sungai Batu (C).
Oleh kerana corak pola yang sama iaitu wujud kepelbagaian fungsi dalam satu unit
kawasan maka kemungkinan Sungai Batu mempunyai kepentingan dan peranan yang
Jadual1. Fungsi tapak-tapak mengikut kod fungsi yang diberikan
Fungsi Tapak (selepas Allen, 1988)
Kod fungsi
Tempat pemujaan
1
Tapak pertukaran
2
Kubu
Tapak pertukaran, tapak kediaman
3
4
Tempat pemujaan/kubu
5
6
Artifak terasing
Tempat pemujaan/rumah api
7
Tern pat duniawi
· Tempat pemujaan/tapak kediaman
Tapak pertukaran, tapak kediaman, tempat
pemujaan/duniawi
Tapak pertukaran, kawasan kerja
315
8
9
10
11
El
B
0
0
.JoneEd_Di'ectiona10istrW2
0
JMeEdl_stondar