Kajian Semiotik dan Mitologis Terhadap Tato Masyarakat Tradisional Kepulauan Mentawai - Universitas Negeri Padang Repository
LAPORAN P E N E L I T I A N
I ,
KAJIAN SEMIOTIK
DAN H I T O L O G I S
0
T E R H A D I P T A T 0 MASYARAKAT T R I D I S I O N h L
I
KEPULAUAN H E N T I W A I
OLEH
DRA.
I
-
YARNI
MUNAF
I
( K E T U ~T I M )
I
MlLlK PERNETMA AN UNiV .);ET-GllPhBIZWG
nlTERHlA TEL. : ' 1 - 3 L
SME€R/HARGA.
!
l
I
.--
tC/ Re.IhrchT~nlS
39-/
--O - 6 ,( P ,
F I K ~ S I ..--301-0
7-a-/ W/TL/~JKOLEICSI
r
,
I
I
UNIV. NEGERl PADANG
UNTUK PROYEK PENELITIIN
BAHASA DAN S A S T R A INDONESIA DAN DAERAII SUHATERA BARAT
PUSAT PEIIBIRAAN DM E'EHCEHBAWGAll BAHASA
DEPARTEHEN P E N D I D I K A N DAN KXBUDAYAAN
PADANG
Tim Pcnoliti
Penanggung Jawab
:
Pimpinnn Proyek Penelitian Bahasa
dan S u s t r a Indonesia d m Dnorah
Sumntern Uarot
Ketun/Anggota
: Drn.
Sekretaris/Anggota
:
Yarni Hunaf
1. D r s . Erizal C n n i , H.Pd.
2. Drs. Ady Rosa, H.Si,
3. Drs. Anris Nurn
KATA PENCANTAR
P u j i d a n s y u k u r d i s a m p n i l r a n k e p n d u A l l a h swt;., k a r e n a
berkat
rahmat
"Kajian
dan
Semiotik
karunianya
dan Mitologi
T r a d i s i o n a l Kepulauan
dalam
penyelesnian
ditemui.
Akan
penelitian
tcrhadap
yang
Tato
berjudul
tfaeyarakat
Hcnta\.rni" i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n
p c n c l it inn i n i ,
burlyak
t e t a p i , b c r k a t ban t u a d a r i
kendala
Di
yang
berbagai
semua hambntan i t u d n p n t d i a t a c i . O l c h s e b n b i t u ,
.
pihak
peneliti
m e n g u c a p k a n terima k a s i h k e p a d n p i h a k - p i h a k b c r i k u t .
1. K e p n l a
Pusnt
Pcmbinnan d n r ~ Pengembangan
Bahasa,
Hasan A l w i yang t e l a h m e n y e t u j u i p e l a k s a n a a n d a n
Dr.
menda-
nai penelitian ini.
2. Pimpinan
dan
P r o y e k Pembinaan Bahasa d a n
Daernh
P u s a t , Drs. S . R . M .
Sastra
Bagian
Indonesia
dan
H.A.
Sitanggang,
s e n a n t i a s a memban t u k e l a n c a r a n p e n e l i t i a n i n i
3. Pimpinan
Indonesia
Proyek Pcmbinaan
Bahnsa
D a e r a h S u m a t e r a Barat, Drs.
.
dan
Sastra
Amris
yang dengan tekun scla1.u mcmonitoring pelaksanaan
I
I
yang
Nura
pene-
litian ini.
4. Para
responden p e n e l i t i n n yang dengan
sungguh,
sabar,
sungguh-
clan t c k u n t c l n h b e r s c d i a m c m b c r i k a n d a t a
ynng
t a k t e r n i l a i harganya dalam p e n e l i t i n n i n i .
5 . Ketua J u r u s a P c n d i d i k n n B a h a . s a d a n S a s t r a I n d o n e s i a FPBS
I
I K I P P a d a n g , Drs. J a s n u r A s r i , H . P d . y a n g s e l a l u
r i k a n masukan b c r a r t i
i
menbe-
I
I
I
1
I
I
8
I
1
I
I
6 . Dekan FPBS IKIP P a d a n g , D r s . Z n i n u d d i n A m i r y a n g
selalu
mengingatkan p e n e l i t i .
7 . Kepala Lembagn P e n e l i t i n n IKIP P a d a n g , D r s . K u m a i d i ,
M.A.,
P h . D . y a n g s e n a n t i n s a mcmbantu k e l a n c a r a n
peneli-
tian ini.
8 . R e k t o r I K I P P a d a n g U r s . Hohd. A n s y a r , Ph.D. y a n g
perha-
t i a n n y n t i d a k p c r n n l ~k l l r n n g t , c r t ~ a d n pp c n c l i t i n n i n i .
9. Pihak-pihak
l a i n ( t i d a l i da.plnt d i s e b u t k a n s a t u
pcrsatu)
y a n g t e l a h membuntu k c l a c n r c ~ n p c n c l i t i n n i n i .
Semoga s e g a l a . b a n t u a n it11 men j a d i amo.1 h e n d a k n y a . Amin.
Akhirnya,
manfaatnya
p c n c l i t i b e r h o r a p agar p e n e l i t i n n i n i
d a n d a p a t mcrangsonc p e n e l i t i a n s e j e n i s
ada
selan-
jutnya.
P a d a n g , P e b r u a r i 1999
K e t u a Tim P e n o l i t i ,
Dra. Y a r n i Munaf
KATA PENCANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
iii
BAB I PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
....................
1
1.2 B n t a s u n Hnsnlnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
...........................
5
1 . 4 Tujuan P c n e l i t i n n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
........................
6
..............
6
1 . 1 L a t a r B e l a k a n g Hasnlah
1 . 3 Rumusan M a s n l u h
1 . 5 Manfaat P e n e l i t i n n
1.6 Metode d n n T e k n i k P e n a l i t i n n
1.6.1 H e t o d e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
.......................
6
...............
6
..................
7
..........
8
....................
9
......................
10
BAB I1 GAMBARAN UHUM WILAYAII DAN MASYARAKAT MENTAWAI .
12
.........
12
....
13
...............
21
...
25
1 . 6 . 2 Teknik P e n e l i t i a n
1 . 6 . 2 . 1 T e k n i k P c n g u m p u l a n Data
1 . 6 . 2 . 2 T e k n i k A n a l i s i s Data
1 . 7 Ruang L i n g k u p W i l a y a h P e n e l i t i a n
1 . 8 Sumber Data P e n e l i t i n n
1.9 P e n e l i t i a n terdnhulu
2 . 1 Keadaan A l a m d a n G c o g r a f i s Daerah
2 . 2 L a t a r B e l a k a n g Kehidupan Suku Hontawni
2.3 D i l i h a t d a r i Kajian Sejarah
2 . 4 D a t n n g n y a O r a n g Asing k e P u l a u H c n t n w n i
iii
. .
2 . 5 Kebudayann T r a d i s i u n a l Hentawni
...........
iv
27
2 . 5 . 1 Aspek Kepercaynan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
..............
29
2 . 5 . 2 Aspek Kcsenian Traditional
2 . 5 . 2 . 1 Turuk ( S e n i T a r i )
29
2 . 5 . 2 . 2 Uma ( S e n i
.....................
Arsitcktur) .................
30
............................
34
2 . 5 . 2 . 3 S e n i Musik
2 . 5 . 2 . 4 Soni Snst.ra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
............................
36
2 . 5 . 2 . 5 Seni Kriya
2 . 5 . 2 . 6 S e n i Rupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
..................
37
......
38
2 . 5 . 2 . 6 . 3 S e n i T i t i ( T Z I ~ C .I ). . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
2 . 5 . 2 . 6 . 1 S e n i P a t u n e (Kayu)
2 . 5 . 2 . 6 . 2 s e n i Lukisnn Dinding ( K i r e k a t )
2.6 Sejarah Tato
..............................
.............
3 . 1 P r o s e s Pembuatan T a t o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 1 . 1 A l a t - a l a t Pembuat T a t o . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB I11 HASIL PENELITIAN DAN PEHBAHASAN
................
.....................
3 . 1 . 2 Bahan-bahan Pembuat T a t o
3.1.3 C a r a Pembuatan T a t o
3 . 1 . 4 Waktu yang D i t u t u h k a n dalam P e n t a t o a n
...
3 . 2 T a t o dnlam Ilubungannyn dengan S a t u s S o s i a l
dan p r o f e s i
...............................
3 . 3 T a t o dalam Hubungannya dcngan N i l a i E s t e t i k
3 . 4 T a t o dalam Mubunbannya dcngan Alan
........
3.5 Kedudukan T a t o b a g i H a s y a r a k a t T r a d i s i o n a l
Mentawai
..................................
3 . 6 F u n g s i dnn Hakna T a t o s e b a g a i Simbol
......
43
3 . 6 . 1 T a t o s e b a g a i S i m b o l S t r u k t u r Kernasyarn-
katan ...................................
3.6.2 Tato sebagai simbol Keschatan
...........
3 . 6 . 3 T a t o s e b a g a i s i m b o l Ekonomi . . . . . . . . . . . . . .
3 . 6 . 4 Tnto s e b a g a i simbol Kepercayaan ..........
...........
3 . 7 . 1 T a t o s e b a g n i Tanda Kcnal P r o f c s i . . . . . . . .
3.7.1.1 T a t o s e b a g a i Tanda Kenal S i k e r e i . . . . . .
3 . 7 . 1 . 2 T a t o s e b a g a i Tanda K e n a l Pemburu . . . . . .
3 . 7 . 2 T a t o s e b a g a i Tnnda R e n a l Suku . . . . . . . . . . .
3.7 F u n g s i T a t o s e b a g a i T a n d a K e n a l
3 . 7 . 2 . 1 P e n e t a p a n Motif T a t o s e b a g a i Tnnda Ken a l Suku
3.7.2.1.1
..............................
T a t o s b a g a i T a n d a K e n a l K e s u k u a n Pria
3.7.2.1.1.1
T i t i Duruknt s e b a g a i Tanda Kenal
Kesukuan P r i a
3.7.2.1.1.2
T i t i Takcp s e b a g a i Tanda Kenal Kesukuan P r i a
3.7.2.1.1.3
T i t i Bakapat s e b a g a i Tanda Kenal
Titi
.....................
B a y l a t s e b a g a i Tanda Kenal
Kesukuan P r i n
3.7.2.1.1.7
Ke-
.......................
Kcsukuan P r i n
3.7.2.1.1.6
Ke-
.......................
T i t i Puso s e b n g a i Tanda Kenal
sukuan P r i n
3.7.2.1.1.5
.......................
T i t i Rere s e b a g a i T a n d a K e n a l
sukuan P r i a
3.7.2.1.1.4
.....................
T i t i Teytcy
Kcsukuan P r i a
.....................
s e b a g a i Tanda Kenal
.....................
3.7.2.1.2
T n t o s e b n g u i T a n d n K e n a l Kcsukuarl Pcrcmpuan
.............................
3 . 7 . 2 . 1 . 2 . 1 T i t i Takcp s c b a g a i Tnndn Kenal
sukuan Percmpuan
3.7.2.1.2.2
T i t i Rcrc
3.7.2.1.2.3
T i t i Puso
Kc-
..................
s c b n g a i Tnndn K c n a l
sukuan Perempuan
3.7.2.1.2.4
..................
s c b a g a i T n n d a Kenal
sukuan Perempuan
Kc-
Ke-
..................
T i t i B u y l a t s c b a g a i T n n d a K e n a l Kesukuan Pcrempunn
3.7.2.1.2.5
..................
T i t i Tcytcy sebagai tanda Kenal Kesukuan Perempuan
..................
3.8 T a t o S e b n g n i lliasnn Masyarnkat T r a d i s i o n a l
Wentawai
..................................
3.8.1 F u n g s i T u t o s c b u g a i H i a s a n Tubuh
........
3 . 8 . 1 . 1 T a t o s e b a g a i H i a s a n Kaum M a s k u l i n
3.8.1.1.1 M o t i f P u l a j n g i n n i a
3.8.1.1.2
Motif Scguk
......................
Motif Sihnlubalu
3.8.1.1.5 H o t i f A l u p a t
M o t i f Deret C a e c a
3.8.1.1.7
Motif T o r o p i p i
...................
......................
3.8.1.1.8 M o t i f T e r c n e a n e a
3.8.1.1.9 Motif L o l o a k c
....................
........................
3.8.1.1.6
3.8.1.1.10
..................
.........................
3.8.1.1.3 M o t i f T r o n g a i k
3.8.1.1.4
.....
....................
.......................
M o t i f S c r c p a Abak
3 . 8 . 1 . 2 T n t o s c b a g a i klinsnn
..................
Kaum F c n i n i m . . . . . .
vii
3 . 9 Kajinn Motif Tnto t i c l n l u i Pcndekatan semiotik
.......................................
3 . 9 . 1 Semiotik
................................
3 . 9 . 2 T i p o l o g i Tnnda
..........................
3 . 9 . 2 . 1 Q u n l i s i g r ~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 9 . 2 . 1 . 1 Tnnda Suku
..........................
3 . 9 . 2 . 1 . 2 Tandn Murouruu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 9 . 2 . 1 . 3 Tanda S i k c r c i
...............................
3 . 9 . 2 . 2 Sinsign
3 . 9 . 2 . 3 Lcgisign
3 . 9 . 2 . 4 Ikon
.......................
..............................
..................................
3 . 9 . 2 . 5 Indeks
................................
3 . 9 . 2 . 6 Simbol
................................
3 . 1 0 Knjian Hoti Tnto H e l a l u i Pendekatnn H i t o s .
3 . 1 1 Mitos dulam hubunganr~ya dengnn H o t i f Tato
BAB IV PENUTUP
.
......................................
4 . 1 Simpulnn
..................................
106
106
4 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
......................................
109
DAFTAR PUSTAKA
DAFTAR LAHPIRAN
.....................................
111
BAB . I .
PBHDAHULUAN
l . l . h i a E BelakanP nasalah
Pada
dasarnya
konsep e k s p r c s i a d a l a h
konsep
seni.
A r t i n y a , p r o d u k - p r o d u k s e n i s e p e r t i t a r i , sastra, d a n l u k i s
hendaknya
dipahami
demikian,
b e n t u k pengungkapan d a l a m p r o d u k s e n i i t u
sama.
Seni
suatu
t a r i diungkapkan m e l a l u i
saatra d i u n g k a p k a n
seni
sebagai
ekspresi.
bahasa
Sungguhpun
tidak
gerak,
melalui bahasa l i s a n a t a u t u l i a a n ,
l u k i s diungkapkan m e l a l u i bahasa rupa ( g a r i s ,
dan bentuk).
sangat
meni
dan
warna,
Penahaman t e r h a d a p r a n g k a i a n e k a p r e s i t e r e e b u t
bergantung pada penahanan s e s e o r a n p t e r h a d a p
media
e k s p r e s i yang digunakan.
Dalam
bentuk
teori
h a 1 b a h a s a r u p a , m e n u r u t G i e (1976: 75)
mendapat t a n t a n g a n d a r i t e o r i pengungkapan
tentang
s e n i (expression theory art). D a l i l d a r i t e o r i peneungkapan
tentang
seni
i n i a d a l a h "Art is an
feelinff. T e o r i
dialami
karya
oleh
seni.
expression
i n i terutama b e r t a l i a n
seorang
seninan
kotika
dengan
of
human
apa
yang
menoiptakan
Henurut tokoh t e o r i e k s p r e s i
yang
suatu
terkenal,
y a i t u B e n e d e t t o C r o s e ( f i l s u f I t a l i a , 1866-1952) d a l a m buku
"Aesthetics as Science of Ekspression and General
tic",
menyatakan bahwrr. " A r t is ekprcssion of
Ekspressfon
(ekpresi)
sama
dengan
intuition
Linguf s-
impression".
(intuisi).
I n t u i s i a d a l a h pengetahuan i n t u it i f y m g d i p e r o l e h m e l a l u i
pengkhayalan
t e n t a n g hal-ha1 i n d i v i d u a l yang
( image).
menghasilkan
suatu
gambaran a t a u angan-angan
Angan-angan
dapat
b e r b e n t u k perpaduan warna, garis, k a t a , d a n
ini
bentuk.
B a g i s e o r a n g s e n i m a n , pengungkapan b e r a r t i m e n o i p t a k a n s e n i
ter-
d i r i n y a tampa memcrlukan k e g i a t a n j a s m a n i y a n g
dalam
i n d e r a i . Pengalaman e s t e t i s s e o r a n g s e n i m a n a d a l a h e k s p r e s i
d a l a m gambaran a n g a n - m e a n .
U r a i a n d i a t a s mengungkapkan bahwa p e n g e r t i a n e k s p r e si mengacu k e p a d a p e n c e r a p a n i n d o r a w i n e l a l u i i m a j i t e n t a n g
kehidupan manusia. Pencerapan i n i berhubungan dengan suasana
b a t i n yang pada a k h i r n y a nel.ahirkan s u a t u
Artinya,
sebuah
c i p t a s e n i hendaknya
cipta
nampu
seni.
mengantarkan
d i m e n s i manusia dan kemnnusiaan, hidup dan kehidupan
manu-
s i a bagi p e n c i p t a a n k a r y a s e n i .
Tato
adalah
s a l a h s a t u oara u n t u k
Ia
berekspresi.
merupakan c a b a n g s e n i r u p a t r a d i s i o n a l y a n g
direalimasikan
melalui tubuh. Oleh sebab i t u , d a l a n pengertian l a i n
tat0
d i s e b u t j u g a d e n g a n "body p a i n t i n g " (voice o f n a t u r e , 1990:
22).
Kata
merujuk
bagi
" a r t " a t a u "painting'
dibelakang
kata
k e p a d a maksud y a n g s a n a , y a i t u t u b u h s e b a g a i
k e g i a t a n s e n i . B e r t o l a k d a r i s i n i , maka
tato
"body"
alas
sering
diterjemahkan s e b a g a i l u k i s a n dalam a r t i yang l e b i h l u a s
.
T a t o t r a d i s i o n a l I n d o n e s i a ( H e n t a w a i , Dayak, Kalimant a n , d a n Sumba) merupakan p e n e r u s a n b u d a y a p r a s e j a r a h
sisanya
masih d a p a t d i j u m p a i sampai sekarang . T a t o
yang
tradi-
s i o n a l H a n t a w a i m e n u r u t Rosa (1994: 1) masuk b e r s a m a b a n g s a
Proto
contoh
H e l a y u ke I n d o n e s i a t a h u n 1500-500 S H . I a
p r o d u k k e s e n i r u p a a n . I a n e m i l i k i makna
merupakan
dan
fungei
1
,
y a n g sangat n e n d a s a r b m i n a s y a r a k a t t r a d i s i o n a l
Hentawai.
S e l a i n i t u , t a t 0 t r a d i s i o n a l H e n t a w a i merupakan s a l a h
aset
kebudayaan
d a e r a h yang s a n g a t b e s a r
perannya
menyangga k e b u d a y a a n n a s i o n a l . O l e h s e b a b i t u ,
satu
dalam
selayaknya-
l a h aset t e r e e b u t d i p e l i h a r a agar t i d a k h i l a n g .
Sejauh
teramati,
yang
tato
tradisional
( j i k a t i d a k dapat d i l r a t a k a n belum)
jarang
Hentawai
terjamah
dunia
p e n e l i t i a n . P a d a h a l b a n y a k "misteri" y a n g d a p a t d i u n g k a p k n n
darinya. Dalam kaitan i t u l a h penelitian i n i dilaksanan.
1 . 2 Batasan
Tato
Hasalah
t r a d i s i o n a l t l e n t a w a i merupakan
kesenirupaan
nilai-nilai
sosial . Oleh sebab
itu,
d a p a t dipahami d a r i aspek kesenirupaan, tato
samping
dapat
dan
ekspresi
media
dipahami
d a r i a s p e k soeial
budaya.
Yana
di
juga
dimaksud
d e n g a n penahaman d a r i a s p e k s o s i a l b u d a y a d a l a r
penelitian
ini
sastranya.
a d a l a h penahaman d a r i s e g i m i t o s d a n n i l a i
Artinya,
t r a d i s i o n a l Mentawai
tat0
mitos
dan sastra l i s a n yane
suatu
motif
(dukun)
melalui
hubungan
dengan
kekuatan
kesehatan.
"murourou"
(pemburu)
"sikerei"
Tato
diyakini
b a g i pemakainnya. T a t o
dart
penakaianan
dipakai
motif "sibalubalu" yang
memberikan
dipahami
nelatarbelakangi
t a t o . Hisalnya, tat0 yang
mempunyai
terjelma
dapat
yang
ini
mampu
dipakai
jenis
dan
t e r h a d a p t a t 0 oebagai media s e n i r u p a
dan
mempunyai k a i t a n
dengan
j u m l a h hewan y a n g t e l a h d i t a n g k a p .
Pemahaman
s o s i a l b u d a y a b e r k a i t a n d e n g a n a s p e k v e r b a l . Hal i n i
dida-
sarkan
media
pada
kedudukkan d a n f u n g s i
bahasa
sebagai
budaya.
Bahasa
Di
uang.
satu
d a n b u d a y a i b a r a t d u u sisi d a r i
sisi, b a h a s a merupakan
alat
satu
perekan
p e n y e b a r b u d a y a . D i s i s i l a i n , b a h a s a merupakan s a l a h
nata
dan
satu
b e n t u k , aspek, dan u n s u r kebudayaan.
Tato
dapat dipandang sebagai suatu
"bahasa",
yaitu
bahasa aimbol dan i s y a r a t . Sebagai bahasa rupa, tat0 t r a d i s i o n a l H e n t a w a i merupaknn s u a t u s i s t e n lambang y a n g d i p a k a i
wahana k o m u n i k a s i . t i e n u r u t Wong (1986: I ) ,
sebagai
s i r k a n bahasa rupa bayak c a r a n y a . Bahasa r u p a
liki
seperti b a h a s a l i s a n a t a u
kaidah
kaidah
gramatikanya.
tulis
Oleh sebab i t u , s e t i a p
menaf-
tidak
meni-
yang
aapan
ahli
bahasa
r u p a d a p a t merancang d a n n e m i l i k i p e r a n g k a t pendapat
yang
a n t a r a s a t u d e n g a n ' l a i n n y a b e r b e d a . Pemecahan p e r b e d a a n i n i
dapat melalui i n t u i s i .
Tabrani
kata,
( 1993:
1) mengemukakan
bahwa
pada
bahasa
t i a p suku bangsa m e n i l i k i k a t a yang b a r l a i n a n
untuk
h a 1 ( o b j e k ) y a n g sama. Yang m e n a r i k d a r i k a j i a n b a h a s a k a t a
a d a l a h proses p e n c i p t a a n k a t a u n t u k s u a t u o b j e k o l e h b a n g s a
tertentu,
serta p e r u b a h a n d a n perkembangan
terhadap
it". P a d a b a h a s a r u p a h a 1 i n i t i d a k m e n a r i k , k a r s n a
deskriptif
untuk
setiap suku
bangsa
merupakan
kata
gambar
akspresi
s e d e r h a n a . Akibatnya, obyek diungkapkan sebagaimana adanya,
mudah
27)
d i k e n a l i , d a n b a n y a k k e m i r i p a n . H e n u r u t Rosa
peran
r u p a s e b a g a i media komunikasi
dalam
(1998:
kehidupan
m a n u s i a s a n g a t b e s a r . S e k i t a r 80% i n f o r m a s i d i t e r i m a
lui
i n d e r a n a t a . O l e h s e b a b i t u s t u d i mendenai aepek
d a r i b a h a s a r u p a yang b e r u j u d gambar, r e l i e f , l u k i e a n ,
l a i n - l a i n merupakan s u a t u h a 1
yang d i p e r l u k a n .
melarupa
dan
Sehubungan d e n g a n u r a i a n d i a t a s , Peaahaman
tat0
t r a d i s i o n a l Hentanai dalam p e n e l i t i a n
terhadap
ini
dilakukan
s e a a r a i n t e r d i s i p l i n e r , y a i t u tat0 sebagai karya e e n i
dan
sebagai
bahasa nonverbal. Berdasarkan
ha1
maka
masalah dalam p e n e l i t i a n i n i t i g a , y a i t u :
tat0
yang digunakan masyarakat t r a d i s i o n a l
makna
yang
t e r k a n d u n g d a r i lambang motif
rupa
tersebut,
(1)
jenis
(2)
Hentawai,
tato,
(3)
dan
l a t a r b e l a k a n g m i t o s p e m i l i h a n lambang m o t i f t a t o .
1.3
Rumusan nasalah
B e r d a a a r k a n u r a i a n d i a t a s , rumus m a e a l a h y a n g d i a n a -
lisis d a l a m p e n e l i t i a n i n i a d a l a h :
1. Apakah j e n i s t a t 0 y a n g d i g u n a k a n m a s y a r a k a t
tradisional
Hentawai?
2 . Hakna s i m b o l i k a p a k a h y a n g t e r k a n d u n g d a r i s e t i a p
motif
tat0 t e r s e b u t ?
3. Bagimanakah
latar belakang m i t o s yang terkandung
dalam
setiap perlambang motif t a t o t o r s o b u t ?
. .
1.4 TuJuan Penelltlan
Sesuai
d e n g a n rumusan m a s a l a h d i a t a s ,
maka
tujuan
p e n e l i t i a n i n i a d a l a h untuk mondeskripsikan:
1. j e n i s - j e n i s
t a t 0 yang digunakan masyarakat
tradisional
Hentawai,
2. makna
yang terkandung dalam setiap simbol
yang digunakan
3. l a t a r
motif
tato
masyarakat t r a d i s i o n a l Hentawai, dan
belakang m i t o s yang t e r d a p a t dalam
setiap
motif
tat0 yang digunakan masyarakat t r a d i s i o n a l Hentawai,
.
1.5 HanPaat Penelltlan
Hasil p e n e l i t i a n i n i d i h a r p k a n d a p a t b e r m a n f a a t b a g i :
1. P u s a t Pembinaan d a n Pengembangan B a h a s a s e b a g a i
untuk
pembinaan
d a n pengembangan
tradisi
masukan
sastra
dan
l i s a n masyarakat Hentawai d a n n u s a n t a r a .
2. Kanwil
Depdikbud S u m a t e r a Barat s e b a g a i
merumuskan
dengan
dan
pelaksanaan
pendidikan
daerah
masukan
kebijakan
terpencil,
yang
dalam
berkaitan
terutama
dalam
merumuskan k e b i j a k a n k u r i k u l u m muatan l o k a l .
3. Kanwil
Depsos
merumuskan
dan
Sunatera
sebagai
Barat
pelaksanaan
kebijakan
nasukan
yang
dalam
berkaitan
d e n g a n pembinaan d a n pengembangan m a s y a r a k a t t e r a s i n g .
4. Para
sosiolog, antropolog, linguis, sastrawan,
budaya-
wan, d a n p e m e r h a t i l a i n n y a s e b a g a i masukan u n t u k
menga-
dakan p e n e l i t i a n l a n j u t a n .
1.6 Hetode dan Teknik Penelitian
1.6.1 B e t o d e
Agar t u j u a n y a n g t e l a h d i t e t a p k a n dapat d i c a p a i , a a k a
digunakanlah
metoda d c s k r i p t i f d a l a m p e n e l i t i a n i n i .
d i d e s k r i p s i k a n a d a l a h motif-motif
rakat
tat0 yang d i p a k a i
t r a d i s i o n a l H e n t a w a i . Unsur y a n g
Yang
nasya-
dideskripsikan
itu
m e l i p u t i ( a ) j e n i s t a t o , ( b ) nnkna s i m b o l i k motif t a t o , dan
( c ) latar b e l a k a n g m i t o s motif t a t o .
1.8.2 Teknik Penalitian
1.6.2.1 Teknik PennunPulan Data
Data p e n e l i t i a n i n i a d a l a h m o t i f - m o t i f
tat0
masyara-
;
k a t t r a d i s o n a l H e n t a w a i . Data d i p e r o l e h d e n g a n
menggunakan
t e k n i k sebagai b e r i k u t .
1. T e k n i k
a n a l i s i s dokumen, y a i t u t e k n i k pengumpulan
data
d e n g a n cara m e m p e l a j a r i d a n m e n g a n a l i s i s buku-buku
berkaitan
dengan
masalah
yang
diteliti
.
yang
Teknik
ini
d i s e b u t j u g a dengan s t u d i kepustakaan.
2. Teknik
wawancara, y a i t u t e k n i k pengumpulan d a t a
dengan
cara mengadakan t a n y a j a w a b d e n g a n r e s p o n d e n p e n e l i t i a n .
3. O b a e r v a s i ,
yaitu
t e k n i k pengumpulan d a t a
dengan
cara
dengan
cara
m e l i h a t d a n mengamati o b j e k p e n e l i t i a n .
4 . Teknik
elisitasi,
y a i t u pengumpulan d a t a
mengajukan a n e k a p e r t a n y a m t e r a r a h s e s u a i d e n g a n t u j u a n
p e n e l i t i a n . Pcmakaian t e k n i k i n i d i l a k u k a n u n t u k
menja-
r i n g d a t a yang l c b i h lengkap.
1.6.2.2 Teknik Analisis Data
Data
dengan
display
yang d i p c r o l e h d a l a n p e n e l i t i a n i n i
menempuh t i g a t e k n i k , y a i t u (1) r e d u k s i
data,
d a n (3) v e r i f i k a s i d a t a
Langkah-langkah
yang
1. Melakukan
data,
(Nasution,
d i l a k u k a n sehubungan
teknik i t u adalah sebagai berikut
dianaliaia
dengan
(2)
1988).
ketiga
.
s t u d i p u s t a k a , wawancara, d a n observasi
agar
d a t a yang d i p e r l u k a n d a p a t d i p e r o l o h .
2. tlcngumpulkan, menyusun, d a n mengelompokan d a t a b e r d a s a r kan u n s u r y a n g a k a n d i a n a l i s i s . Hal i n i d i l a k u k a n
agar
pembahasan s e l a n j u t n y a n u d a h d i l a k u k a n .
3. Menentukan a r t i , j e n i s ,
knndungan n a k n a m o t i f , d a n mitos
p e m a k a i a n m o t i f t a t o , agar p e n b a h a s a n mudah d i l a k u k a n .
'I'
4. Hengklasifikasikan
dan
mambandingkan
berbagai
bentuk
motif t a t o . S e t i a p motif yang d i t e m u i dibandingkan
ditemui
kesamnan j e n i s , n a k n a , d a n m i t o s
agar
pemakaiannya.
5. H e l a k u k a n g e n e r a l i s a s i t e r h a d a p semua m o t i f s e s u a i d e n g a n
tujuan penelitian.
6 . Pengecekan
dan
pengkajian terhadap
goneralisasi
yang
d i m u n c u l k a n agar segala k e s a l a h a n d a n k e k u r a n g a n g e n e r a -
l i s a s i d a p a t d i t e k a n s e k e c i l mungkin.
7. Formulasi a k h i r , k e g i a t a n i n i d i l a k u k a n u n t u k
kan
kesimpulan
tentang
jenis-jenis
tato,
aendapatmakna
dari
simbol t a t o , dan latar belnkang mitos ouatu motif t a t o .
8 . Hembuat l a p o r a n p e n e l i t i a n .
1.7
. .
h a n g LinnkuD nilavah Penelltlan
Wilayah
Hentawai cukup l u a s , m a l i p u t i gugusan
kepu-
lauan. Pulau yang t e r b e s a r a d a l n h Pulau Sikakap, P a g a i , d a n
Siberut.
Padang
H e n t a w a i merupakan b a g i a n d n r i w i l a y a h
Kabupaten
P a r i a m a n , H e n t a w a i m e m i l i k i empat k e c a m a t a n ,
S i p o r a , S i b e r u t Utara,
yaitu
dan
Kecamatan
Pagai Utara-Selatan,
Kecamatan
S i b e r u t . S e l a t a n . Gambaran w i l a y a h . ser.ta j u m l a h
penduduk H e n t a w a i d a p a t d i l i h a t p a d a b a g a n b e r i k u t .
.
I
1
.
I
Keoaaatan
I
I
I
IDesal Rumah
I
I
I
I
1
1
I
Penduduk
1
10
ISiberut Selatan
1
10
1 Sipora
1 1 0 1 2 . 3 5 1 110.735
--
- - -
1
2.561
1
11.499
2.825
1
13.067
4.415
1
I
Rata-rata/Desa
I
I S i b e r u t Utara
I P a g a i Utara S e l . 1 1 0
I
19.465
1
1
1
1
I
I
1.149,90
1.306,70
1.073,50
1.948,50
I
I
I
I
-
Sumber: Padang p a r i a n a n d a l a m a n g k a 1 9 9 0 , k a n t o r s t a t i s t i k ,
d a n Bappeda TK I 1 Kabupaten P a d a n g P a r i a m a n .
. v
Wilayah
penelitian
hanya d i
dua
kecamatan,
yaitu
K e c a n a t a n S i b e r u t Utara d a n S i b e r u t S e l a t a n . P e m b a t a s a n i n i
d i s a s a r k a n kepada pendapat s o s i o l o g dan a n t r o p o l o g . ttenurut
K o e n t y a r a n i n g r a t ( 1 9 8 2 ) , S c h e f o l d (1991), S p i n a ( 1 9 8 1 ) , d a n
Coronese
(1986)
kepulauan S i b e r u t nerupakan
Hentawai. D i s a n p i n g i t u , Pulau
dayaan
pulau
induk
Siberut
yang s e d i k i t dipongnruhi o l e h a r u a
kebu-
merupakan
moderniaasi
l e b i h menungkinkan d i t e m u i n y a penggunaan t a t 0
hingga
seyang
s e s u a i d e n g a n obyek p e n e l i t i n n .
1.8
. .
Sumber Data Penelltlnn
Data
tato
p e n e l i t i a n a d a l a h motif-motif
masyarakat
t r a d i s i o n a l H e n t a w a i . Data d i p e r o l e h d a r i b e b e r a p a
rujukan
t e r d a h u l u dan responden p e n e l i t i a n , y a i t u : masyarakat
tra-
d i s i o n a l n e n t a w a i r a n g n a s i h memakai t a t o , k e p a l a s u k u
ma-
syarakat
tradiaional
(sipatiti),
dan
Hentawai
dukun
(rinata),
masyarakat
tat0
pembuat
tradisional
Hentawai
(sikerei).
Daerah
areal
teknik
penelet ian
sampling.
ditetapkan
Dari 20 d e s a
dengan
di
mengadakan
Pulau
Siberut,
jumlah d e s a yang d i j a d i k a n d a e r a h p e n e l i t i a n a d a l a h 5
d i K e c a n a t a n S i b e r u t Utara d a n 5 d c s a d i Kecamatan
Selatan.
teknik
Responden p e n e l i t i a n d i t e t a p k a n d e n g a n
stratified
berjumlah
sampling.
Responden
8 o r a n g . P e r i n c i a n yang d e l a p a n
untuk
Siberut
melakukan
tiap
orang
a d a l a h 2 o r a n g k e p a l a s u k u ( r i n a t a ) , 2 o r a n g dukun
ei),
tato.
desa
2 orang penbuat t a t o ( s i p a t i t i ) , dan 2 orang
J u m l a h r e s p o n d e n p e n e l i t i a n a d a l a h 80 o r a n g .
desa
teraebut
(sikerpemakai
Solain
s t r a t i f i e d , t e k n i k s n o w - b a l l a u m p l i n g juga d i t e r a p k a n
penelitian
ini.
J a d i , besarnya sanpel
tergantung
kepada
ditcmukan
secara
awal d a r i a n g g o t a s a m p e l y a n g
informasi
dalam .
k e b e t u l a n ( b y change), y a i t u m a s y a r a k a t t r a d i a i o n a l
Henta-
w a i y a n g memaki t a t o .
1.9 Penelitian Terdahulu
Hentawai
merupakan
suatu
wilayah
kepulauan
yang
s e l a l u m e j a j i k a n aspek yang menarik untuk d i t e l i t i .
ini
Selana
t e l a h banyak p e n e l i t i a n y a n g d i a r a h k a n k e d a e r a h
ini,
t e r u t a m a p e n e l i t i a n t e n t a n g bahasa Hentawai ( A r i f i n ,
1989),
S t e f a n o (1986).
Hanan (1984), Nio
(1977),
1983,
Syafe'i
(1980), dan K h a t i b (1993). P e n o l i t i a n yang b e r k a i t a n dengan
tato
hanya
s e k a l i dilaksanakan, y a i t u oleh
Rosa
(1994).
Penelitian i t u berjudul "Eksistensi Tato sebagai Salah
Satu
K a r y a S e n i Rupa T r a d i s i o n a l H a s y a r a k a t tletawai: S t u d i K a s u s
Tato Tradisional Siberut"
rangka
.
Penelitian i t u dilakukan
g e l a r M a g i s t e r S e n i Rupa
neraih
dan
dalam
Disain
pada
P r o g r a m P a s c a s a r j a n n I n s t i t u t T o k n o l o g i ( I T B ) Bandung.
Hasil
bagi
penelitian
masyarakat
fungsi,
pribadi,
diri
Rosa t e r s e b u t
tradisonal
Hsntawai
menyimpulkan
tat0
y a i t u (a) simbol j a t i d i r i suku, ( b )
dan
suku
( c ) hiasan. Hotif
menginformasikan
t a t o sebagai
asal-usul
memilki
tiga
tanda
kenal
simbol
jati
wilayah
asal
s e k a l i g u s menunjukkan b a t a a - b a t a s w i l a y a h a n t a r a s a t u
dengan
suku yang l a i n n y a . S e t i a p wilayah
bahwa
memiliki
dan
euku
aturan
t e r s e n d i r i d a l a m menggunakan m o t i f t a t o n y a . O l e h s e b a b i t u ,
s e t i a p m o t i f t a t 0 m e m i l i k i a r t i d a n kode t e r s e n d i r i .
!
t a t 0 s e b a g a i tarlda k e n a l
Hotif
kepiawaian
s e s e r o a n g dalam bidang
pribadi
menunjukkan
perkerjaannya.
-:
Seorang
pemburu d i t a n d a i d e n g a n banyaknya momakai t a t 0 d e n g a n m o t i f
hewan. S e o r a n g dukun p u n y a m o t i f t a t o k h u s u s p u l a . Demikian
motif j a t i d i r i suku dan t a n d a k e n a l
seterusnya.
dianggap
s u d a h baku d a n merupakan t a t 0 utama.
tat0 j u g a menginfornasikan kebebasan
Hotif
pribadi,
Hotif
tat0 dengan aneka
yaitu
hiasan
motif
i n i berbeda d a r i motif j a t i
ekspresi
sebagai
diri
hiasan.
suku
dan
t a n d a k e n a l , s e b a b i a t i d a k d i i k a t o l e h a t u r a n yang baku.
P e n e l e i t i a n yang d i l a k s a n a k a n i n i berbeda d a r i
pene-
l i t i a n Rosa d i a t a s . P e r b e d a a n a i t u t e r l e t a k p a d a ( a )
Pada
p e n e l i t i a n i n i , i d e n t i f i k a s i terhadap motif tat0 masyarakat
t r a d i s i o n a l Hentawai j a u h l e b i h r i n c i , sedangkan p e n e l i t i a n
Rosa
k u p a s a n n y a hanya secara g a r i s b e s a r , ( b ) P a d a
tian
ini
yang akan d i a n a s l i s i s a d a l a h j e n i a ,
peneli-
makna,
m i t o s tat0 melalui pendekatan t e o r i s e m i o t i k C h a r l e s
ers
P i a r c e (1939-1914).
informasi
soaial
kaitan
mot i f
dengan
diperoleh
perilaku
kehidupan
mengkaji
b u d a y a p e m a k a i n n y a . P e n e l i t i a n Rosa h a n y a
d a r i sisi k e s e n i r u p a a n , (c) P a d a p e n e l i t i a n i n i a d a
l a t a r b c l a k a n g pemakaian m o t i f - m o t i f
Sand-
aaar
Hal i n i d i l a k u k a n
tato
dan
t a t o , pada
dikaji
penelitian
Rosa h a 1 i t u t i d a k d i l a k u k a n .
Dengan a d a n y a r a n g k a i a n p e r b e d a a n a s p e k y a n g
diharapkan
misteri
dapat lebih disibak
tat0 masyarakat
tradisional
d i k a ji,
tlentawai
,....
-
,. ,.
.-.-. . , .
BAB I1
6
2.1
~ UMUH VILAYAH
A
~DAN MASYARAMT HERTAUAI
KeadaanAlandanCeonrafia Wilavah
Kepulauan
Mentawai merupakan b a g i a n
dari
Kabupaten
P a d a n g P a r i a m a n , P r o p i n s i S u m a t e r a Barat. Gugusan k e p n l a u a n
itu
b e r j u n l a h puluhan
Hentawai
.
Enpat pulau t e r b e s a r
di
Kepulauan
adalah Pulau S i b e r u t , Sipora, Sikakap, dan
P a g a i Utara d a n P a g a i S c l a t a n . L u a s keempat p u l a u
Pulau
tereebut
d i p e r k i r a k a n 7.000 ICm2 d e n g a n j u m l a h penduduk 6 7 . 3 2 2
orang
( B e r i t a K a b u p a t e n P a d a n g P a r i a m a n 1994).
Kepulauan
(1)
H e n t a w a i t e r b a g i a t a s 4 Kecamatan,
yaitu:
Keoamatan S i b e r u t Utara d e n g a n i b u k o t a H u a r a
luan,
Sikaba-
( 2 ) Kecamatan S i b e r u t S e l a t a n d e n g a n i b u k o t a
Siberut,
Huara
( 3 ) Kecamatan S i p o r a d e n g a n i b u k o t a S i o b a n ,
dan
( 4 ) Kecamatan P a g a i Utara S e l a t a n d e n g a n i b u k o t a S i k a k a p .
Gugusan
Kepulauan Hentawai t e r l c t a k d i b a g i a n
pantai
B a r a t S u m a t e r a . P o s i s i l e t n k p u l a u a d a l a h 0 , 1 ~ - 0 , 3L~i n t a n g
Utara
(LU), d a n 85°-1100
B u j u r Timur (BT).
Alam
Hentawai
m e m i l i k i c o u n t u r . Tanatinya d a t a r , b e r g e l o m b a n g , d a n
kit.
K e t i n g g i a n d a e r a h i n i d a r i permukaan l a u t
berbu-
sekitar
sampai 1 0 0 meter. Suhu rata-rata H e n t a w a i a n t a r a 20°-30'
Kesuburan
tanahnya
relatif
sedang,
keasaman
atau
n i l a i PH b e r k i s a r a n t a r a
Hentawai
mempunyai j e n i s t a n a h a l u v i a l d a n
C.
sifat
dengan
3,O-3,8.
2
Umumnya
pedzolik,
dan
dan c o k l a t .
berwarna
merah k e k u n i n g a n
memiliki
lapisan
m
dengan
lapisaan
permukaannyn ( t o p s o i l ) s o t e b a l 1 2 cn d a n
mempu-
kedalaman e f e k t i f
K u a l i t a s :tanahnya
s e k i t a r 90
n y a i k c m i r i n g a n a n t a r a OX - 30%. D i b e b e r a p a tempat, t a n a h nya
t e r g e n a n g a i r d a n berawa-rawa.
baik,
yaitu
Pada bagian l a i n
d e n g a n a d a n y a d a y a serap
air
cukup
relatif
yang
sedang dan t i n g k a t e r o s i ringan.
Kepulauan Hentawai t e r l e t a k d i t e n g a h - t e n g a h
Indonesia.
faktor
Faktor
cuaca
alam s a n g a t
Samudera
menpengaruhinya,
y a n g t i d a k menentu d a n
sering
terutama
berubah-ubah
menyebabkan g e l o m b a n g l a u t m e n j a d i b e s a r , b a d a i ,
yang
dan
pasang s u r u t a i r sungai.
K e p u l a u a n H e n t a w a i b e r b a t a s a n d i s e b e l a h Utara d e n g a n
Sumatera U tara, s e b e l a h S e l a t a n
Nias
Pulau
Enggano
Propinsi
Bengkulu ,
sebelah
Timur
dengan
Pulau
dengan
Pulau
S u m a t e r a , d a n d i s e b e l a h Barat d e n g a n Samudcra H i n d i a .
Lama
perjalanan
d a r i Padang k e
tluara
Siberut
H u a r a S i k a b a l u a n d i P u l a u S i b c r u t d e n g a n menggunakan
notor adalah antara 9
Kecamatan
-
10 j a m .
kapal
Transportasi d a r i ibu
menuju k e d e s a - d e s a h a n y a d a p a t
melalui
dan
kota
sungai
( p e r a h u d a n speed b o a t ) . T r a n s p o r t a s i d a p a t b e r j a l a n l a n c a r
apabila air sungai besar.
2.2.
Latar Belakana gehidupan Suku
Hasyarakat
tersebar
pulau.
atas
Ada
Indonesia
dengan
Hentawai
kcragaman
b e r b a g a i suku bangsa yang
yang sudah n a j u (modern),
budayanya,
menghuni
ada pula
yang
ribuan
baru
b e r a d a p t a s i d e n g a n b u d a y a umum d i t a n a h a i r . Umumnya m e r e k a
.
'
m e l a k s a n a k a n t a t a k e h i d u p a n n y a d e n g a n b e r s u m b e r p a d a .-:pols--#
pola
b u d a y a t r a d i s i o n a l YanE t c l a h d i w a r i s i n y a .
Kenyataan
i n i j u g a b e r l a k u pada masyarakat suku Hentawai yang aenghun i kawasan P u l a u S i b e r u t .
Dalam
tah,
konsep peabangunan yang d i l a k s a n a k a n
masyarakat
suku Hentawai
melalui
pemerin-
perilakunya
masyara-
masih t r a d i s i o n a l dikelompokkan ke d a l a n k a t e g o r i
kat
yang
s u k u t e r a s i n g , onna h a l n y a
denann
yang
saudara-saudaranya
t e r s e b a r d i 1 7 p r o v i n s i (Aceh, Sumbar, R i a u ,
Sumsel,
Bengkulu, Kalteng, Kalbar, K a l t i m , S u l u t , S u l t e n g ,
Sultra,
S u l s e l , NTT, H a l u k u , I r j a , d a n J a b a r ) .
H a s y a r a k a t s u k u H e n t a w a i y a n g menghuni P u l a u S i b e r u t ,
sebagian
b e s a r melaksanakan t a t a n a n
hidupnya
berdasarkan
p a d a b u d a y a masa s i l a m n y a . D n r i j u m l a h penduduk 24,586 j i w a
(5,254 K K ) ,
t e r d a p a t 74,74X y a n g o l e h p e m e r i n t a h
r i k a n s e b a g a i m a s y a r a k a t s u k u t e r a s i n g . Hal i t u
karena p e r i l a k u yang
dikategodisobabkan
sisa-
mereka j a l a n k a n m a s i h m e n e r u s i
s i s a masa n e o l i t i k u m .
Hasa p r a s e j a r a h n e o l i t i k u m (zaman b a t u muda),
ditan-
d a i d e n g a n p e r u b a h a n d a l a m k e h i d u p a n m a n u s i a d a r i pengumpul
makanan
( f o o d gathering) m e n j a d i a a n u s i a
pengolah
( f o o d producing). H e n u r u t Van H e e k e r e n ( 1 9 6 0 : 54) ini
l a n g s u n g 1000 t a h u n SH
.
ladang
ber-
L e b i h j a u h d ij e l a s k a n n y a :
"Kira-kira
1000 t a h u n Stl a t a u l e b i h , t e l a h d a t a n g
b a n g s a - b a n g s a b a r u d a l a m b e b e r a p a g e l o m b a n g k e kepul a u a n i n i . Bangsa yang b a r u d a t a n g i t u a d a l a h b a n g s a
I n d o n e s i a p u r b a . Mereka m e m b a w a p e r a d a b a n y a n g s a n g a t
b a r u d a n t i n g g i d e r a j a t n y a u n t u k waktu i t u . Yang t e r p e n t i n g d a r i k e b u d a y a a n i n i i a l a h , bahwa o r a n g k e t i k a
i t u s u d a h m e n g e n a l p e r t a n i a n d a n bahwa m e r e k a d i
samping berburu dan nenangkap ikan j u p a eudah m e m e l i h a r a b i n a t a n g j i n a k , s o p e r t i a n j i n g , b a b i d a n ayam" .
Binatang-binatang
tersabut
u n t u k kebutuhan hidup (konsumsi),
dipelihara
tidak
saja.
t a p i j u g a d i p a k a i sebagai
hewan b u d a y a . S e l a i n b e r b u r u d a n m e n j i n a k k a n s a t w a , m a n u s i a
neolitikum
sudah
kreatif
dalam
membuat
berbagai
benda
k e r a j i n a n d a n s e n i s e p e r t i d i j e l a s k a n Soekomo (1973: 23):
" S e j a k jaman b a t u n u d a ( n e o l i t i k u m ) k e h i d u p a n m a n u s i a
s u d a h mengalami p c r u b a h a n b e s a r . Dimana masa i t u
a l a t - a l a t b a t u s u d a h d i a s a h d a n upam, s e h i n g g a h a l u s
dan layak p u l a serta indah s e k a l i . Keouali tembikar,
sudah p u l a d i k e n a l tenunan. Orang sudah bertempat
t i n g g a l t o t a p dan borcocok tanam".
Perubahan d a r i p a l a e o l i t i k u m
- meeolitikum - n e o l i t i -
kum
merupakan s u a t u r e v o l u s i kebudayaan dalam h i d u p
sia.
N e o l i t i k u m s e b a g a i b u d a y a b a r u t e l a h membawa
kepada
peningkatan k r e a t i v i t a s . Artinya,
penghuni
bumi
dapat
berperan l e b i h
manusia
besar
manumanusia
sebagai
dalan
aturan
h i d u p n y a d i alam, t i d a k l a g i h a n y a t e r g a n t u n g k e p a d a alam.
Pada
tinggal
Hereka
masa n e o l i t i k u m , m a n u s i a t e l a h
t e t a p , b e r u p a rumah-rumah y a n g
sangat
m e n j i n a k k a n satwa, b e r l a d a n g
mulai
membuat
tempat
aederhana.
serta
membuat
b e r b a g a i b e n d a k r i y a y a n g mempunyai n i l a i g u n a u n t u k
kebu-
t u h a n u p a o a r a r i t u a l ( p r a k t i s - m a g i s ) d a n sebagai a l a t b a n t u
u n t u k memenuhi k e b u t u h a n h i d u p s e h a r i - h a r i .
Bidang kesenian
baik
memiliki
bentuk
naupun m o t i f - m o t i f ,
dianggap
nilai
s a k r a l d a l a m k e p e r c a y a a n m e r e k a (estetis-magis) d a n r e n j a d i
suatu
kesatuan
dengan a l a n p i k i r a n yang
diperoayai
oleh
m a s y a r a k a t . Semua i t u d i s a n p a i k a n lewat c e r i t a y a n g e e o l a h olah
benar-benar t e r j a d i dan dianggap s u o i , serta
mengan-
d u n g h a l - h a 1 g a i b d e n g a n para dewa s e b a g a i t o k o h n y a . K a r e n a
benda-benda
s e n i d i j a d i k a n alat untuk upacara
ritual
dan
i
secara
dipakai
karya-karya
t u r u n temurun, nakn
masa
pada
berikutnya
i n i disebut sebagai s e n i tradisional.
S e n i r a n g hidup dikepulauan Hentawai, khususnya Pulau
merupakan p e n e r u s a n d a r i masa p r a s e j a r a h
Siberut
neoliti-
kum. Sehubungan d e n a a n i t u , Soekmono (1973: 66)
mengemuka-
kan
d i
Tonkin
upacara
dengan
bahwa
terdapat
pada
gambar
sebuah negarn yang
orang
yang
ditemukan
berpakaian
h i a s a n daun-daunan d a n b u l u . P a k a i n a u p a c a r a y a n g
kita
jugs. d i H e n t a w a i
dapati
burung.
Tari
burung
tersebut
pada
masih
waktu
demikian
tari
upaoara
berlangsung
s e k a r a n g . T a r i i n i d i b a w a b a n g s a P r o t o Helayu y a n g
aampai
berimi-
g r a s i d a r i kawasan I n d o c i n a k e I n d o n e s i a a n t a r a t a h u n
1500
SH s a m p a i 500 SH.
S e n i masa n e o l i t i k u m i n i m a s i h m e r e k a p e r t a h a n k a n d a n
l a k s a n a k a n secara t u r u n t e n u r u n . D a l a m b e r s i k a p s e r t a
b e r p i k i r dan b e r t i n d a k n a s y a r a k a t Hentawai n a s i h
teguh
adanya
berpegang
p a d a n o r n a d a n a d a t k e b i a s a a n y a n g a d a saoara
Hal i n i m a s i h d i j u m p a i
tenurun.
kemiripan
kesejajarannya,
b e n t u k o r n a n e n Dongson
dengan
cara
turun
misalnya
Hentawai
s e p e r t i t e r l i h a t p a d a gambar 3.1.
Selain
tuk-bentnk
i t u , p a d a masa n e o l i t i k u m s u d a h d i k e n a l
arsitektur
seperti
d ij e l a s k a n
Van
ben-
Heekeren
(1960: 55) b e r i k u t i n i :
"Orang I n d o n e s i a P u r b a membentuk m a s y a r a k a t - m a s y a r a k a t d e s a ; pondok-pondok n e r e k a b e r b e n t u k p e r s e g i ,
kayu;
siku-siku dan d i d i r i k a n d i atas t i a n g - t i a n g
yang
dibcri hiasan dokoratif
dinding-dindingnya
indah-indah.
Walaupun a l a t - a l a t mereka t e r b u a t d a r i
tetapi alat-alat i t u t i d a k saja d i b u a t dengan
batu,
h a l u s , b a h k a n j u g a d i p o l e s a t a u diupam p a d a k e d u a
b e l a h mukanya. S e b a g a i p o l a a t n u b e n t u k pedoman u n t u k
kebudayaan i n i i a l a h p a h a t segi panjang".
'
Bentuk a r s i t e k t u r n e o l i t i k u m yang b e r a s a l d a r i budaya
Dongson
seperti
aaalnya
s a a t i n i m a s i h a d a ( l i h n t gambar 3 . 2 ) .
sampai
sama
yang t e r d a p a t d i n e g a r a
Vietnam
Bentuk
h a l n y a dengan yang d i t e m u i d i Pulau S i b e r u t
Hentawai
d e n g a n n a a a U m a ( r u n a h t r a d i s i o n a l H e n t a w a i ) (gambar
Uma
merupakan r u a a h b e s a r y a n g d i h u n i o l e h
ini
3.3).
keluarga
yang
b e r a s a l d a r i s a t u k e t u r u n a n g a r i s Bapak ( p a t r i l i n e a l ) .
Hayarakat
suku Hentawai yang
dikategorikan
sebagai
m a s y a r a k a t t e r a s i n g , umunnya t i d a k m e n g e n a l b a o a t u l i s
hidup dalam keadaan keterbelakangan budaya. Bahasa
sia
belum a t a u k u r a n g n e r e k a m e n g e r t i / k e n a l
komunikasi
dan informasi penersatu bangsa.
dan
Indone-
sebagai
alat
Penyebab
lain
k e t e r t i n g g a l a n mereka a d a l a h kekurangpedulian penguasa p a d a
masa pendudukan B e l a n d a d a n J e p a n g .
Setelah
tradisional
kemerdekaan R e p u b l i k
Hentawai
merasa
masyarakat
diayomi
pemerintah.
ha1
sepenuhnya,
Tetapi
mereka
karena
k e p e r c a y a a n m e r e k a Arat Sabulungan sebagai
aslinya
belum
mulai
Indonesia,
akan
curiga
pada
penduduk
b i s a nenorima
terusik
dan
pemerintah
asli
dilarang
karena
itu
"agama"
pemerintah.
pemerintah
Mentawai n e m i l i h agama y a n g
Hereka
menginginkan
reshi
seoara
d i a k u i ( K r i s t e n , Islam, d a n K a t o l i k )
Faktor
tentang
l a i n penduduk a s l i H e n t a w a i
makna k e n e r d e k a a n a d a l a h p i h a k
memberikan
informasi
belum
mangerti
pemerintah
sampai k e p e l o s o k - p e l o s o k .
kurang
Hal
ini
t e r j a d i k a r e n a s i t u a s i geografis K e p u l a u a n H e n t a w a i . S e l a i n
i t u , k e r j a s a m a a n t a r a i n s t a n s i p e m e r i n t a h d a n LSH-LSU d a l a m
m e n a n g a n i m a s y a r a k a t t e r a s i n g belum o p t i m a l d a n t e r p a d u .
UNIV. NEGERI PADANG
qv
Lebih
ninggalkan
Begitu
pada
Belanda- me-
d a r i t i g a s e t e n g a h abad p e n j a j a h
masyarakat Hentawai dengan
pula
k e t i k a Jepang menjajah,
kebiasaan
ketradisionalannya.
mereka
r a n g a l a m i a h . Sehubungan
ditinggalkan
dengan
ha1
itu
S i h o m b i n g (1979: 1 0 ) m e n j e l a s k a n :
" S e k a l i p u n s u d a h s e m e n j a k t a h u n 1 9 1 0 R.M.G ( R e i n e s e
Zending H i s s i o n Geselschf t ) t e l a h b e k e r j a d i s a n a
sampai p e r a n g d u n i a 11, d a n d i l a n j u t k a n l a g i o l e h
Z e n d i n g B a t a k p a d a a k h i r t a h u n 1951, d a n mualin-mua l i m Islam m u l a i b e k e r j a s e m o n j a k J e p a n g menduduki
pulau-pulau i t u , akan t e t a p i h a s i l n y a t i d a k l a h seberapa".
Kondisi
masyarakat
belum
jauh
masih
berpola
s u k u t Hentawai
itu
sampai
sekarang
suku
Uentawai
Di
antaranya
berbeda. Keberadaan masyarakat
kepada
budaya
tradiaional.
a d a l a h b a h a s a t u l i s y a n g belum b a n y a k d i k e n a l . T i d a k
herankan a p a b i l a b a h a s a t u t u r (sastra l i s a n ) l e b i h
sai
kehidupannya,
d i s a m p i n g b a h a s a r u p a . Dalam
mengnengua-
ha1
ini
Lenggang ( 1978: 4 ) . men j e l a s k a n :
" S a s t r a l i s a n b a h a s a Hentawai a d a l a h " p a s i k a t "
(pant u n ) d a n c e r i t a r a k y a t . Kedua j e n i s s a s t r a l i s a n i n i
masih s a n g a t populer dan digemari o l e h masyarakat
Hentawai. D i a n t a r a cerita-cerita r a k y a t yang d i k e n a l
a d a l a h Pomumuan, S i m a c u r a k , d a n Pomumuan S i T o u l u toulu,
S i p a s u t j a k Lalep, Sipulak-lak.
Selain itu,
dalam masyarakat Hentawai d i d a p a t i p u l a sastra l i s a n
b e r u p a n j a m p i - j a m p i , m a n t r a (Kerei), d a n l a i n - l a i n .
T e t a p i , j e n i s sastra l i s a n i n i t i d a k s e p o p u l e r pantun
k a r e n a mantra dan janpi-jampi hanya d i a j a r k a n kepada
orang-orang
t e r t e n t u yang b e l a j a r s e c a r a khusus.
O r a n g y a n g p a n d a i d a n b i a s a membaca m a n t r a d a n j a n p i
i n i disebut si kerei".
S e l a i n sastra l i s a n b e r u p a c e r i t a r a k y a t y a n g
p a i k a n lewat p a n t u n s e r t a jampi-3 a n p i , j u p a d i t e m u i
lisan
lain
yang
dinamakan bahasa
upacara.
Semua
s a s t r a t e r s e b u t menggunakan b a h a s a H e n t a w a i s e b a g a i
disam-
sastra
jenis
media.
!
!
Sastra
tertulis
beberapa
kitab
sanpai sekarang
Injil
belun
d a n buku-buku
ditemui,.
agana
kecaalit
lainnya
yang
B e r t o l a k d a r i keadaan t e r s e b u t , keberadaan suku
Hen-
diterbitkan oleh n i s i Katolik.
tawai
p e r l u d i t u t u r k a n lewat mitos d a n l e g o n d a n g a .
c e r i t a r a k y a t y a n g b e r t a l i erat d e n g a n
ditemui
Banyak
asal
usul
o r a n g Hentawai yang d i l o s t a r i k a n m e l a l u i t u l i s a n o l e h Kruyt
dalam
buku
1924.
Cerita
diaadur
oleh
Bruno
S p i n a ( 1 9 8 1 : 255) s e o r a n g p a s t o r K h a t o l i k y a n g
lama
menetap
d i
"Een Bezoek aan de
Hentawai
r a k y a t Hentawai i n i
kemudian
H e n t a w a i . D a l a m buku i t u ,
tahun
Eilanden"
nitos
dan
legenda
Hentawai d i c e r i t a k a n s e b a g a i b e r i k u t :
"Asal-usul orang-orang Hentawai"
1. H e n u r u t s u a t u c e r i t a y a n g s e j a k lama d a n d i k e n a l
d i Kepulauan P a g a i , pada s a t u h a r i a d a d u a perahu
b e s a r p e n u h d e n g a n l a k i - l a k i , y a n g p e r g i meningg a l k a n P a d a n g n e n u j u a r a h B a r a t . Agar m e r e k a
s a l i n g m e n g e n a l b i l a b e r t e m u k e m b a l i , maka s e b e l u m
b e r a n g k a t m e r e k a nematahkan k u l i t k e r a n g d a n b a t u
g o s o k m e n j a d i d u a d a n masing-masing p e r a h u membawa
setengahnya.
2. S e t e l a h lama m e n g e n b a r a , k e d u a p e r a h u i t u b e r j u m p a
kembali d i tengah l a u t , t i d a k j a u h dari kepulauan
karena
H e n t a w a i . L a n g s u n g n e r e k a m u l a i menanah,
m e r e k a m e n g i r a t e l a h b e r h a d a p a n d e n g a n muauh. Akan
t e t a p i , d a r i kedua b e l a h p i h a k t i d a k seorangpun
y a n g t e r l u k a . tiaka m e r e k a n u l a i b e r p i k i r b e r h a d a p an dengan s a u d a r a s e n d i r i dan anggapan i n i d i p e r kuat
s e t e l a h t e r n y a t a kedua b e l a h karang dan b a t u gosok
oocok s a t u dengan l a i n n y a .
3. S a t u d i a n t a r a k e d u a p e r a h u i t u k e m b a l i k e P a d a n g ,
sedangkan porahu yang s a t u lagi p e r g i k e d a r a t a n
yang k e l i h a t a n t i d a k s e b e r a p a j a u h y a i t u Pulau
S i b e r u t . P a d a kawan y a n g h e n d a k p e r g i k e P a d a n g
d i n i n t a l a h b i b i t p a d i dan k a i n t e t a p i mereka i t u
menolak d a n m e n g a t a k a n , b i l a k a n i memberikan i n i
k e p a d a k a l i a n , k a l i a n t i d a k memikirkan
untuk
k e m b a l i l a g i k e p a d a kami.
4 . Orang-orang Padang yang t e l a h d a t a n g d i S i b e r u t
b
I ,
KAJIAN SEMIOTIK
DAN H I T O L O G I S
0
T E R H A D I P T A T 0 MASYARAKAT T R I D I S I O N h L
I
KEPULAUAN H E N T I W A I
OLEH
DRA.
I
-
YARNI
MUNAF
I
( K E T U ~T I M )
I
MlLlK PERNETMA AN UNiV .);ET-GllPhBIZWG
nlTERHlA TEL. : ' 1 - 3 L
SME€R/HARGA.
!
l
I
.--
tC/ Re.IhrchT~nlS
39-/
--O - 6 ,( P ,
F I K ~ S I ..--301-0
7-a-/ W/TL/~JKOLEICSI
r
,
I
I
UNIV. NEGERl PADANG
UNTUK PROYEK PENELITIIN
BAHASA DAN S A S T R A INDONESIA DAN DAERAII SUHATERA BARAT
PUSAT PEIIBIRAAN DM E'EHCEHBAWGAll BAHASA
DEPARTEHEN P E N D I D I K A N DAN KXBUDAYAAN
PADANG
Tim Pcnoliti
Penanggung Jawab
:
Pimpinnn Proyek Penelitian Bahasa
dan S u s t r a Indonesia d m Dnorah
Sumntern Uarot
Ketun/Anggota
: Drn.
Sekretaris/Anggota
:
Yarni Hunaf
1. D r s . Erizal C n n i , H.Pd.
2. Drs. Ady Rosa, H.Si,
3. Drs. Anris Nurn
KATA PENCANTAR
P u j i d a n s y u k u r d i s a m p n i l r a n k e p n d u A l l a h swt;., k a r e n a
berkat
rahmat
"Kajian
dan
Semiotik
karunianya
dan Mitologi
T r a d i s i o n a l Kepulauan
dalam
penyelesnian
ditemui.
Akan
penelitian
tcrhadap
yang
Tato
berjudul
tfaeyarakat
Hcnta\.rni" i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n
p c n c l it inn i n i ,
burlyak
t e t a p i , b c r k a t ban t u a d a r i
kendala
Di
yang
berbagai
semua hambntan i t u d n p n t d i a t a c i . O l c h s e b n b i t u ,
.
pihak
peneliti
m e n g u c a p k a n terima k a s i h k e p a d n p i h a k - p i h a k b c r i k u t .
1. K e p n l a
Pusnt
Pcmbinnan d n r ~ Pengembangan
Bahasa,
Hasan A l w i yang t e l a h m e n y e t u j u i p e l a k s a n a a n d a n
Dr.
menda-
nai penelitian ini.
2. Pimpinan
dan
P r o y e k Pembinaan Bahasa d a n
Daernh
P u s a t , Drs. S . R . M .
Sastra
Bagian
Indonesia
dan
H.A.
Sitanggang,
s e n a n t i a s a memban t u k e l a n c a r a n p e n e l i t i a n i n i
3. Pimpinan
Indonesia
Proyek Pcmbinaan
Bahnsa
D a e r a h S u m a t e r a Barat, Drs.
.
dan
Sastra
Amris
yang dengan tekun scla1.u mcmonitoring pelaksanaan
I
I
yang
Nura
pene-
litian ini.
4. Para
responden p e n e l i t i n n yang dengan
sungguh,
sabar,
sungguh-
clan t c k u n t c l n h b e r s c d i a m c m b c r i k a n d a t a
ynng
t a k t e r n i l a i harganya dalam p e n e l i t i n n i n i .
5 . Ketua J u r u s a P c n d i d i k n n B a h a . s a d a n S a s t r a I n d o n e s i a FPBS
I
I K I P P a d a n g , Drs. J a s n u r A s r i , H . P d . y a n g s e l a l u
r i k a n masukan b c r a r t i
i
menbe-
I
I
I
1
I
I
8
I
1
I
I
6 . Dekan FPBS IKIP P a d a n g , D r s . Z n i n u d d i n A m i r y a n g
selalu
mengingatkan p e n e l i t i .
7 . Kepala Lembagn P e n e l i t i n n IKIP P a d a n g , D r s . K u m a i d i ,
M.A.,
P h . D . y a n g s e n a n t i n s a mcmbantu k e l a n c a r a n
peneli-
tian ini.
8 . R e k t o r I K I P P a d a n g U r s . Hohd. A n s y a r , Ph.D. y a n g
perha-
t i a n n y n t i d a k p c r n n l ~k l l r n n g t , c r t ~ a d n pp c n c l i t i n n i n i .
9. Pihak-pihak
l a i n ( t i d a l i da.plnt d i s e b u t k a n s a t u
pcrsatu)
y a n g t e l a h membuntu k c l a c n r c ~ n p c n c l i t i n n i n i .
Semoga s e g a l a . b a n t u a n it11 men j a d i amo.1 h e n d a k n y a . Amin.
Akhirnya,
manfaatnya
p c n c l i t i b e r h o r a p agar p e n e l i t i n n i n i
d a n d a p a t mcrangsonc p e n e l i t i a n s e j e n i s
ada
selan-
jutnya.
P a d a n g , P e b r u a r i 1999
K e t u a Tim P e n o l i t i ,
Dra. Y a r n i Munaf
KATA PENCANTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
iii
BAB I PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
....................
1
1.2 B n t a s u n Hnsnlnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
...........................
5
1 . 4 Tujuan P c n e l i t i n n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
........................
6
..............
6
1 . 1 L a t a r B e l a k a n g Hasnlah
1 . 3 Rumusan M a s n l u h
1 . 5 Manfaat P e n e l i t i n n
1.6 Metode d n n T e k n i k P e n a l i t i n n
1.6.1 H e t o d e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
.......................
6
...............
6
..................
7
..........
8
....................
9
......................
10
BAB I1 GAMBARAN UHUM WILAYAII DAN MASYARAKAT MENTAWAI .
12
.........
12
....
13
...............
21
...
25
1 . 6 . 2 Teknik P e n e l i t i a n
1 . 6 . 2 . 1 T e k n i k P c n g u m p u l a n Data
1 . 6 . 2 . 2 T e k n i k A n a l i s i s Data
1 . 7 Ruang L i n g k u p W i l a y a h P e n e l i t i a n
1 . 8 Sumber Data P e n e l i t i n n
1.9 P e n e l i t i a n terdnhulu
2 . 1 Keadaan A l a m d a n G c o g r a f i s Daerah
2 . 2 L a t a r B e l a k a n g Kehidupan Suku Hontawni
2.3 D i l i h a t d a r i Kajian Sejarah
2 . 4 D a t n n g n y a O r a n g Asing k e P u l a u H c n t n w n i
iii
. .
2 . 5 Kebudayann T r a d i s i u n a l Hentawni
...........
iv
27
2 . 5 . 1 Aspek Kepercaynan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
..............
29
2 . 5 . 2 Aspek Kcsenian Traditional
2 . 5 . 2 . 1 Turuk ( S e n i T a r i )
29
2 . 5 . 2 . 2 Uma ( S e n i
.....................
Arsitcktur) .................
30
............................
34
2 . 5 . 2 . 3 S e n i Musik
2 . 5 . 2 . 4 Soni Snst.ra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
............................
36
2 . 5 . 2 . 5 Seni Kriya
2 . 5 . 2 . 6 S e n i Rupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
..................
37
......
38
2 . 5 . 2 . 6 . 3 S e n i T i t i ( T Z I ~ C .I ). . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
2 . 5 . 2 . 6 . 1 S e n i P a t u n e (Kayu)
2 . 5 . 2 . 6 . 2 s e n i Lukisnn Dinding ( K i r e k a t )
2.6 Sejarah Tato
..............................
.............
3 . 1 P r o s e s Pembuatan T a t o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 1 . 1 A l a t - a l a t Pembuat T a t o . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BAB I11 HASIL PENELITIAN DAN PEHBAHASAN
................
.....................
3 . 1 . 2 Bahan-bahan Pembuat T a t o
3.1.3 C a r a Pembuatan T a t o
3 . 1 . 4 Waktu yang D i t u t u h k a n dalam P e n t a t o a n
...
3 . 2 T a t o dnlam Ilubungannyn dengan S a t u s S o s i a l
dan p r o f e s i
...............................
3 . 3 T a t o dalam Hubungannya dcngan N i l a i E s t e t i k
3 . 4 T a t o dalam Mubunbannya dcngan Alan
........
3.5 Kedudukan T a t o b a g i H a s y a r a k a t T r a d i s i o n a l
Mentawai
..................................
3 . 6 F u n g s i dnn Hakna T a t o s e b a g a i Simbol
......
43
3 . 6 . 1 T a t o s e b a g a i S i m b o l S t r u k t u r Kernasyarn-
katan ...................................
3.6.2 Tato sebagai simbol Keschatan
...........
3 . 6 . 3 T a t o s e b a g a i s i m b o l Ekonomi . . . . . . . . . . . . . .
3 . 6 . 4 Tnto s e b a g a i simbol Kepercayaan ..........
...........
3 . 7 . 1 T a t o s e b a g n i Tanda Kcnal P r o f c s i . . . . . . . .
3.7.1.1 T a t o s e b a g a i Tanda Kenal S i k e r e i . . . . . .
3 . 7 . 1 . 2 T a t o s e b a g a i Tanda K e n a l Pemburu . . . . . .
3 . 7 . 2 T a t o s e b a g a i Tnnda R e n a l Suku . . . . . . . . . . .
3.7 F u n g s i T a t o s e b a g a i T a n d a K e n a l
3 . 7 . 2 . 1 P e n e t a p a n Motif T a t o s e b a g a i Tnnda Ken a l Suku
3.7.2.1.1
..............................
T a t o s b a g a i T a n d a K e n a l K e s u k u a n Pria
3.7.2.1.1.1
T i t i Duruknt s e b a g a i Tanda Kenal
Kesukuan P r i a
3.7.2.1.1.2
T i t i Takcp s e b a g a i Tanda Kenal Kesukuan P r i a
3.7.2.1.1.3
T i t i Bakapat s e b a g a i Tanda Kenal
Titi
.....................
B a y l a t s e b a g a i Tanda Kenal
Kesukuan P r i n
3.7.2.1.1.7
Ke-
.......................
Kcsukuan P r i n
3.7.2.1.1.6
Ke-
.......................
T i t i Puso s e b n g a i Tanda Kenal
sukuan P r i n
3.7.2.1.1.5
.......................
T i t i Rere s e b a g a i T a n d a K e n a l
sukuan P r i a
3.7.2.1.1.4
.....................
T i t i Teytcy
Kcsukuan P r i a
.....................
s e b a g a i Tanda Kenal
.....................
3.7.2.1.2
T n t o s e b n g u i T a n d n K e n a l Kcsukuarl Pcrcmpuan
.............................
3 . 7 . 2 . 1 . 2 . 1 T i t i Takcp s c b a g a i Tnndn Kenal
sukuan Percmpuan
3.7.2.1.2.2
T i t i Rcrc
3.7.2.1.2.3
T i t i Puso
Kc-
..................
s c b n g a i Tnndn K c n a l
sukuan Perempuan
3.7.2.1.2.4
..................
s c b a g a i T n n d a Kenal
sukuan Perempuan
Kc-
Ke-
..................
T i t i B u y l a t s c b a g a i T n n d a K e n a l Kesukuan Pcrempunn
3.7.2.1.2.5
..................
T i t i Tcytcy sebagai tanda Kenal Kesukuan Perempuan
..................
3.8 T a t o S e b n g n i lliasnn Masyarnkat T r a d i s i o n a l
Wentawai
..................................
3.8.1 F u n g s i T u t o s c b u g a i H i a s a n Tubuh
........
3 . 8 . 1 . 1 T a t o s e b a g a i H i a s a n Kaum M a s k u l i n
3.8.1.1.1 M o t i f P u l a j n g i n n i a
3.8.1.1.2
Motif Scguk
......................
Motif Sihnlubalu
3.8.1.1.5 H o t i f A l u p a t
M o t i f Deret C a e c a
3.8.1.1.7
Motif T o r o p i p i
...................
......................
3.8.1.1.8 M o t i f T e r c n e a n e a
3.8.1.1.9 Motif L o l o a k c
....................
........................
3.8.1.1.6
3.8.1.1.10
..................
.........................
3.8.1.1.3 M o t i f T r o n g a i k
3.8.1.1.4
.....
....................
.......................
M o t i f S c r c p a Abak
3 . 8 . 1 . 2 T n t o s c b a g a i klinsnn
..................
Kaum F c n i n i m . . . . . .
vii
3 . 9 Kajinn Motif Tnto t i c l n l u i Pcndekatan semiotik
.......................................
3 . 9 . 1 Semiotik
................................
3 . 9 . 2 T i p o l o g i Tnnda
..........................
3 . 9 . 2 . 1 Q u n l i s i g r ~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 9 . 2 . 1 . 1 Tnnda Suku
..........................
3 . 9 . 2 . 1 . 2 Tandn Murouruu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . 9 . 2 . 1 . 3 Tanda S i k c r c i
...............................
3 . 9 . 2 . 2 Sinsign
3 . 9 . 2 . 3 Lcgisign
3 . 9 . 2 . 4 Ikon
.......................
..............................
..................................
3 . 9 . 2 . 5 Indeks
................................
3 . 9 . 2 . 6 Simbol
................................
3 . 1 0 Knjian Hoti Tnto H e l a l u i Pendekatnn H i t o s .
3 . 1 1 Mitos dulam hubunganr~ya dengnn H o t i f Tato
BAB IV PENUTUP
.
......................................
4 . 1 Simpulnn
..................................
106
106
4 . 2 Saran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
......................................
109
DAFTAR PUSTAKA
DAFTAR LAHPIRAN
.....................................
111
BAB . I .
PBHDAHULUAN
l . l . h i a E BelakanP nasalah
Pada
dasarnya
konsep e k s p r c s i a d a l a h
konsep
seni.
A r t i n y a , p r o d u k - p r o d u k s e n i s e p e r t i t a r i , sastra, d a n l u k i s
hendaknya
dipahami
demikian,
b e n t u k pengungkapan d a l a m p r o d u k s e n i i t u
sama.
Seni
suatu
t a r i diungkapkan m e l a l u i
saatra d i u n g k a p k a n
seni
sebagai
ekspresi.
bahasa
Sungguhpun
tidak
gerak,
melalui bahasa l i s a n a t a u t u l i a a n ,
l u k i s diungkapkan m e l a l u i bahasa rupa ( g a r i s ,
dan bentuk).
sangat
meni
dan
warna,
Penahaman t e r h a d a p r a n g k a i a n e k a p r e s i t e r e e b u t
bergantung pada penahanan s e s e o r a n p t e r h a d a p
media
e k s p r e s i yang digunakan.
Dalam
bentuk
teori
h a 1 b a h a s a r u p a , m e n u r u t G i e (1976: 75)
mendapat t a n t a n g a n d a r i t e o r i pengungkapan
tentang
s e n i (expression theory art). D a l i l d a r i t e o r i peneungkapan
tentang
seni
i n i a d a l a h "Art is an
feelinff. T e o r i
dialami
karya
oleh
seni.
expression
i n i terutama b e r t a l i a n
seorang
seninan
kotika
dengan
of
human
apa
yang
menoiptakan
Henurut tokoh t e o r i e k s p r e s i
yang
suatu
terkenal,
y a i t u B e n e d e t t o C r o s e ( f i l s u f I t a l i a , 1866-1952) d a l a m buku
"Aesthetics as Science of Ekspression and General
tic",
menyatakan bahwrr. " A r t is ekprcssion of
Ekspressfon
(ekpresi)
sama
dengan
intuition
Linguf s-
impression".
(intuisi).
I n t u i s i a d a l a h pengetahuan i n t u it i f y m g d i p e r o l e h m e l a l u i
pengkhayalan
t e n t a n g hal-ha1 i n d i v i d u a l yang
( image).
menghasilkan
suatu
gambaran a t a u angan-angan
Angan-angan
dapat
b e r b e n t u k perpaduan warna, garis, k a t a , d a n
ini
bentuk.
B a g i s e o r a n g s e n i m a n , pengungkapan b e r a r t i m e n o i p t a k a n s e n i
ter-
d i r i n y a tampa memcrlukan k e g i a t a n j a s m a n i y a n g
dalam
i n d e r a i . Pengalaman e s t e t i s s e o r a n g s e n i m a n a d a l a h e k s p r e s i
d a l a m gambaran a n g a n - m e a n .
U r a i a n d i a t a s mengungkapkan bahwa p e n g e r t i a n e k s p r e si mengacu k e p a d a p e n c e r a p a n i n d o r a w i n e l a l u i i m a j i t e n t a n g
kehidupan manusia. Pencerapan i n i berhubungan dengan suasana
b a t i n yang pada a k h i r n y a nel.ahirkan s u a t u
Artinya,
sebuah
c i p t a s e n i hendaknya
cipta
nampu
seni.
mengantarkan
d i m e n s i manusia dan kemnnusiaan, hidup dan kehidupan
manu-
s i a bagi p e n c i p t a a n k a r y a s e n i .
Tato
adalah
s a l a h s a t u oara u n t u k
Ia
berekspresi.
merupakan c a b a n g s e n i r u p a t r a d i s i o n a l y a n g
direalimasikan
melalui tubuh. Oleh sebab i t u , d a l a n pengertian l a i n
tat0
d i s e b u t j u g a d e n g a n "body p a i n t i n g " (voice o f n a t u r e , 1990:
22).
Kata
merujuk
bagi
" a r t " a t a u "painting'
dibelakang
kata
k e p a d a maksud y a n g s a n a , y a i t u t u b u h s e b a g a i
k e g i a t a n s e n i . B e r t o l a k d a r i s i n i , maka
tato
"body"
alas
sering
diterjemahkan s e b a g a i l u k i s a n dalam a r t i yang l e b i h l u a s
.
T a t o t r a d i s i o n a l I n d o n e s i a ( H e n t a w a i , Dayak, Kalimant a n , d a n Sumba) merupakan p e n e r u s a n b u d a y a p r a s e j a r a h
sisanya
masih d a p a t d i j u m p a i sampai sekarang . T a t o
yang
tradi-
s i o n a l H a n t a w a i m e n u r u t Rosa (1994: 1) masuk b e r s a m a b a n g s a
Proto
contoh
H e l a y u ke I n d o n e s i a t a h u n 1500-500 S H . I a
p r o d u k k e s e n i r u p a a n . I a n e m i l i k i makna
merupakan
dan
fungei
1
,
y a n g sangat n e n d a s a r b m i n a s y a r a k a t t r a d i s i o n a l
Hentawai.
S e l a i n i t u , t a t 0 t r a d i s i o n a l H e n t a w a i merupakan s a l a h
aset
kebudayaan
d a e r a h yang s a n g a t b e s a r
perannya
menyangga k e b u d a y a a n n a s i o n a l . O l e h s e b a b i t u ,
satu
dalam
selayaknya-
l a h aset t e r e e b u t d i p e l i h a r a agar t i d a k h i l a n g .
Sejauh
teramati,
yang
tato
tradisional
( j i k a t i d a k dapat d i l r a t a k a n belum)
jarang
Hentawai
terjamah
dunia
p e n e l i t i a n . P a d a h a l b a n y a k "misteri" y a n g d a p a t d i u n g k a p k n n
darinya. Dalam kaitan i t u l a h penelitian i n i dilaksanan.
1 . 2 Batasan
Tato
Hasalah
t r a d i s i o n a l t l e n t a w a i merupakan
kesenirupaan
nilai-nilai
sosial . Oleh sebab
itu,
d a p a t dipahami d a r i aspek kesenirupaan, tato
samping
dapat
dan
ekspresi
media
dipahami
d a r i a s p e k soeial
budaya.
Yana
di
juga
dimaksud
d e n g a n penahaman d a r i a s p e k s o s i a l b u d a y a d a l a r
penelitian
ini
sastranya.
a d a l a h penahaman d a r i s e g i m i t o s d a n n i l a i
Artinya,
t r a d i s i o n a l Mentawai
tat0
mitos
dan sastra l i s a n yane
suatu
motif
(dukun)
melalui
hubungan
dengan
kekuatan
kesehatan.
"murourou"
(pemburu)
"sikerei"
Tato
diyakini
b a g i pemakainnya. T a t o
dart
penakaianan
dipakai
motif "sibalubalu" yang
memberikan
dipahami
nelatarbelakangi
t a t o . Hisalnya, tat0 yang
mempunyai
terjelma
dapat
yang
ini
mampu
dipakai
jenis
dan
t e r h a d a p t a t 0 oebagai media s e n i r u p a
dan
mempunyai k a i t a n
dengan
j u m l a h hewan y a n g t e l a h d i t a n g k a p .
Pemahaman
s o s i a l b u d a y a b e r k a i t a n d e n g a n a s p e k v e r b a l . Hal i n i
dida-
sarkan
media
pada
kedudukkan d a n f u n g s i
bahasa
sebagai
budaya.
Bahasa
Di
uang.
satu
d a n b u d a y a i b a r a t d u u sisi d a r i
sisi, b a h a s a merupakan
alat
satu
perekan
p e n y e b a r b u d a y a . D i s i s i l a i n , b a h a s a merupakan s a l a h
nata
dan
satu
b e n t u k , aspek, dan u n s u r kebudayaan.
Tato
dapat dipandang sebagai suatu
"bahasa",
yaitu
bahasa aimbol dan i s y a r a t . Sebagai bahasa rupa, tat0 t r a d i s i o n a l H e n t a w a i merupaknn s u a t u s i s t e n lambang y a n g d i p a k a i
wahana k o m u n i k a s i . t i e n u r u t Wong (1986: I ) ,
sebagai
s i r k a n bahasa rupa bayak c a r a n y a . Bahasa r u p a
liki
seperti b a h a s a l i s a n a t a u
kaidah
kaidah
gramatikanya.
tulis
Oleh sebab i t u , s e t i a p
menaf-
tidak
meni-
yang
aapan
ahli
bahasa
r u p a d a p a t merancang d a n n e m i l i k i p e r a n g k a t pendapat
yang
a n t a r a s a t u d e n g a n ' l a i n n y a b e r b e d a . Pemecahan p e r b e d a a n i n i
dapat melalui i n t u i s i .
Tabrani
kata,
( 1993:
1) mengemukakan
bahwa
pada
bahasa
t i a p suku bangsa m e n i l i k i k a t a yang b a r l a i n a n
untuk
h a 1 ( o b j e k ) y a n g sama. Yang m e n a r i k d a r i k a j i a n b a h a s a k a t a
a d a l a h proses p e n c i p t a a n k a t a u n t u k s u a t u o b j e k o l e h b a n g s a
tertentu,
serta p e r u b a h a n d a n perkembangan
terhadap
it". P a d a b a h a s a r u p a h a 1 i n i t i d a k m e n a r i k , k a r s n a
deskriptif
untuk
setiap suku
bangsa
merupakan
kata
gambar
akspresi
s e d e r h a n a . Akibatnya, obyek diungkapkan sebagaimana adanya,
mudah
27)
d i k e n a l i , d a n b a n y a k k e m i r i p a n . H e n u r u t Rosa
peran
r u p a s e b a g a i media komunikasi
dalam
(1998:
kehidupan
m a n u s i a s a n g a t b e s a r . S e k i t a r 80% i n f o r m a s i d i t e r i m a
lui
i n d e r a n a t a . O l e h s e b a b i t u s t u d i mendenai aepek
d a r i b a h a s a r u p a yang b e r u j u d gambar, r e l i e f , l u k i e a n ,
l a i n - l a i n merupakan s u a t u h a 1
yang d i p e r l u k a n .
melarupa
dan
Sehubungan d e n g a n u r a i a n d i a t a s , Peaahaman
tat0
t r a d i s i o n a l Hentanai dalam p e n e l i t i a n
terhadap
ini
dilakukan
s e a a r a i n t e r d i s i p l i n e r , y a i t u tat0 sebagai karya e e n i
dan
sebagai
bahasa nonverbal. Berdasarkan
ha1
maka
masalah dalam p e n e l i t i a n i n i t i g a , y a i t u :
tat0
yang digunakan masyarakat t r a d i s i o n a l
makna
yang
t e r k a n d u n g d a r i lambang motif
rupa
tersebut,
(1)
jenis
(2)
Hentawai,
tato,
(3)
dan
l a t a r b e l a k a n g m i t o s p e m i l i h a n lambang m o t i f t a t o .
1.3
Rumusan nasalah
B e r d a a a r k a n u r a i a n d i a t a s , rumus m a e a l a h y a n g d i a n a -
lisis d a l a m p e n e l i t i a n i n i a d a l a h :
1. Apakah j e n i s t a t 0 y a n g d i g u n a k a n m a s y a r a k a t
tradisional
Hentawai?
2 . Hakna s i m b o l i k a p a k a h y a n g t e r k a n d u n g d a r i s e t i a p
motif
tat0 t e r s e b u t ?
3. Bagimanakah
latar belakang m i t o s yang terkandung
dalam
setiap perlambang motif t a t o t o r s o b u t ?
. .
1.4 TuJuan Penelltlan
Sesuai
d e n g a n rumusan m a s a l a h d i a t a s ,
maka
tujuan
p e n e l i t i a n i n i a d a l a h untuk mondeskripsikan:
1. j e n i s - j e n i s
t a t 0 yang digunakan masyarakat
tradisional
Hentawai,
2. makna
yang terkandung dalam setiap simbol
yang digunakan
3. l a t a r
motif
tato
masyarakat t r a d i s i o n a l Hentawai, dan
belakang m i t o s yang t e r d a p a t dalam
setiap
motif
tat0 yang digunakan masyarakat t r a d i s i o n a l Hentawai,
.
1.5 HanPaat Penelltlan
Hasil p e n e l i t i a n i n i d i h a r p k a n d a p a t b e r m a n f a a t b a g i :
1. P u s a t Pembinaan d a n Pengembangan B a h a s a s e b a g a i
untuk
pembinaan
d a n pengembangan
tradisi
masukan
sastra
dan
l i s a n masyarakat Hentawai d a n n u s a n t a r a .
2. Kanwil
Depdikbud S u m a t e r a Barat s e b a g a i
merumuskan
dengan
dan
pelaksanaan
pendidikan
daerah
masukan
kebijakan
terpencil,
yang
dalam
berkaitan
terutama
dalam
merumuskan k e b i j a k a n k u r i k u l u m muatan l o k a l .
3. Kanwil
Depsos
merumuskan
dan
Sunatera
sebagai
Barat
pelaksanaan
kebijakan
nasukan
yang
dalam
berkaitan
d e n g a n pembinaan d a n pengembangan m a s y a r a k a t t e r a s i n g .
4. Para
sosiolog, antropolog, linguis, sastrawan,
budaya-
wan, d a n p e m e r h a t i l a i n n y a s e b a g a i masukan u n t u k
menga-
dakan p e n e l i t i a n l a n j u t a n .
1.6 Hetode dan Teknik Penelitian
1.6.1 B e t o d e
Agar t u j u a n y a n g t e l a h d i t e t a p k a n dapat d i c a p a i , a a k a
digunakanlah
metoda d c s k r i p t i f d a l a m p e n e l i t i a n i n i .
d i d e s k r i p s i k a n a d a l a h motif-motif
rakat
tat0 yang d i p a k a i
t r a d i s i o n a l H e n t a w a i . Unsur y a n g
Yang
nasya-
dideskripsikan
itu
m e l i p u t i ( a ) j e n i s t a t o , ( b ) nnkna s i m b o l i k motif t a t o , dan
( c ) latar b e l a k a n g m i t o s motif t a t o .
1.8.2 Teknik Penalitian
1.6.2.1 Teknik PennunPulan Data
Data p e n e l i t i a n i n i a d a l a h m o t i f - m o t i f
tat0
masyara-
;
k a t t r a d i s o n a l H e n t a w a i . Data d i p e r o l e h d e n g a n
menggunakan
t e k n i k sebagai b e r i k u t .
1. T e k n i k
a n a l i s i s dokumen, y a i t u t e k n i k pengumpulan
data
d e n g a n cara m e m p e l a j a r i d a n m e n g a n a l i s i s buku-buku
berkaitan
dengan
masalah
yang
diteliti
.
yang
Teknik
ini
d i s e b u t j u g a dengan s t u d i kepustakaan.
2. Teknik
wawancara, y a i t u t e k n i k pengumpulan d a t a
dengan
cara mengadakan t a n y a j a w a b d e n g a n r e s p o n d e n p e n e l i t i a n .
3. O b a e r v a s i ,
yaitu
t e k n i k pengumpulan d a t a
dengan
cara
dengan
cara
m e l i h a t d a n mengamati o b j e k p e n e l i t i a n .
4 . Teknik
elisitasi,
y a i t u pengumpulan d a t a
mengajukan a n e k a p e r t a n y a m t e r a r a h s e s u a i d e n g a n t u j u a n
p e n e l i t i a n . Pcmakaian t e k n i k i n i d i l a k u k a n u n t u k
menja-
r i n g d a t a yang l c b i h lengkap.
1.6.2.2 Teknik Analisis Data
Data
dengan
display
yang d i p c r o l e h d a l a n p e n e l i t i a n i n i
menempuh t i g a t e k n i k , y a i t u (1) r e d u k s i
data,
d a n (3) v e r i f i k a s i d a t a
Langkah-langkah
yang
1. Melakukan
data,
(Nasution,
d i l a k u k a n sehubungan
teknik i t u adalah sebagai berikut
dianaliaia
dengan
(2)
1988).
ketiga
.
s t u d i p u s t a k a , wawancara, d a n observasi
agar
d a t a yang d i p e r l u k a n d a p a t d i p e r o l o h .
2. tlcngumpulkan, menyusun, d a n mengelompokan d a t a b e r d a s a r kan u n s u r y a n g a k a n d i a n a l i s i s . Hal i n i d i l a k u k a n
agar
pembahasan s e l a n j u t n y a n u d a h d i l a k u k a n .
3. Menentukan a r t i , j e n i s ,
knndungan n a k n a m o t i f , d a n mitos
p e m a k a i a n m o t i f t a t o , agar p e n b a h a s a n mudah d i l a k u k a n .
'I'
4. Hengklasifikasikan
dan
mambandingkan
berbagai
bentuk
motif t a t o . S e t i a p motif yang d i t e m u i dibandingkan
ditemui
kesamnan j e n i s , n a k n a , d a n m i t o s
agar
pemakaiannya.
5. H e l a k u k a n g e n e r a l i s a s i t e r h a d a p semua m o t i f s e s u a i d e n g a n
tujuan penelitian.
6 . Pengecekan
dan
pengkajian terhadap
goneralisasi
yang
d i m u n c u l k a n agar segala k e s a l a h a n d a n k e k u r a n g a n g e n e r a -
l i s a s i d a p a t d i t e k a n s e k e c i l mungkin.
7. Formulasi a k h i r , k e g i a t a n i n i d i l a k u k a n u n t u k
kan
kesimpulan
tentang
jenis-jenis
tato,
aendapatmakna
dari
simbol t a t o , dan latar belnkang mitos ouatu motif t a t o .
8 . Hembuat l a p o r a n p e n e l i t i a n .
1.7
. .
h a n g LinnkuD nilavah Penelltlan
Wilayah
Hentawai cukup l u a s , m a l i p u t i gugusan
kepu-
lauan. Pulau yang t e r b e s a r a d a l n h Pulau Sikakap, P a g a i , d a n
Siberut.
Padang
H e n t a w a i merupakan b a g i a n d n r i w i l a y a h
Kabupaten
P a r i a m a n , H e n t a w a i m e m i l i k i empat k e c a m a t a n ,
S i p o r a , S i b e r u t Utara,
yaitu
dan
Kecamatan
Pagai Utara-Selatan,
Kecamatan
S i b e r u t . S e l a t a n . Gambaran w i l a y a h . ser.ta j u m l a h
penduduk H e n t a w a i d a p a t d i l i h a t p a d a b a g a n b e r i k u t .
.
I
1
.
I
Keoaaatan
I
I
I
IDesal Rumah
I
I
I
I
1
1
I
Penduduk
1
10
ISiberut Selatan
1
10
1 Sipora
1 1 0 1 2 . 3 5 1 110.735
--
- - -
1
2.561
1
11.499
2.825
1
13.067
4.415
1
I
Rata-rata/Desa
I
I S i b e r u t Utara
I P a g a i Utara S e l . 1 1 0
I
19.465
1
1
1
1
I
I
1.149,90
1.306,70
1.073,50
1.948,50
I
I
I
I
-
Sumber: Padang p a r i a n a n d a l a m a n g k a 1 9 9 0 , k a n t o r s t a t i s t i k ,
d a n Bappeda TK I 1 Kabupaten P a d a n g P a r i a m a n .
. v
Wilayah
penelitian
hanya d i
dua
kecamatan,
yaitu
K e c a n a t a n S i b e r u t Utara d a n S i b e r u t S e l a t a n . P e m b a t a s a n i n i
d i s a s a r k a n kepada pendapat s o s i o l o g dan a n t r o p o l o g . ttenurut
K o e n t y a r a n i n g r a t ( 1 9 8 2 ) , S c h e f o l d (1991), S p i n a ( 1 9 8 1 ) , d a n
Coronese
(1986)
kepulauan S i b e r u t nerupakan
Hentawai. D i s a n p i n g i t u , Pulau
dayaan
pulau
induk
Siberut
yang s e d i k i t dipongnruhi o l e h a r u a
kebu-
merupakan
moderniaasi
l e b i h menungkinkan d i t e m u i n y a penggunaan t a t 0
hingga
seyang
s e s u a i d e n g a n obyek p e n e l i t i n n .
1.8
. .
Sumber Data Penelltlnn
Data
tato
p e n e l i t i a n a d a l a h motif-motif
masyarakat
t r a d i s i o n a l H e n t a w a i . Data d i p e r o l e h d a r i b e b e r a p a
rujukan
t e r d a h u l u dan responden p e n e l i t i a n , y a i t u : masyarakat
tra-
d i s i o n a l n e n t a w a i r a n g n a s i h memakai t a t o , k e p a l a s u k u
ma-
syarakat
tradiaional
(sipatiti),
dan
Hentawai
dukun
(rinata),
masyarakat
tat0
pembuat
tradisional
Hentawai
(sikerei).
Daerah
areal
teknik
penelet ian
sampling.
ditetapkan
Dari 20 d e s a
dengan
di
mengadakan
Pulau
Siberut,
jumlah d e s a yang d i j a d i k a n d a e r a h p e n e l i t i a n a d a l a h 5
d i K e c a n a t a n S i b e r u t Utara d a n 5 d c s a d i Kecamatan
Selatan.
teknik
Responden p e n e l i t i a n d i t e t a p k a n d e n g a n
stratified
berjumlah
sampling.
Responden
8 o r a n g . P e r i n c i a n yang d e l a p a n
untuk
Siberut
melakukan
tiap
orang
a d a l a h 2 o r a n g k e p a l a s u k u ( r i n a t a ) , 2 o r a n g dukun
ei),
tato.
desa
2 orang penbuat t a t o ( s i p a t i t i ) , dan 2 orang
J u m l a h r e s p o n d e n p e n e l i t i a n a d a l a h 80 o r a n g .
desa
teraebut
(sikerpemakai
Solain
s t r a t i f i e d , t e k n i k s n o w - b a l l a u m p l i n g juga d i t e r a p k a n
penelitian
ini.
J a d i , besarnya sanpel
tergantung
kepada
ditcmukan
secara
awal d a r i a n g g o t a s a m p e l y a n g
informasi
dalam .
k e b e t u l a n ( b y change), y a i t u m a s y a r a k a t t r a d i a i o n a l
Henta-
w a i y a n g memaki t a t o .
1.9 Penelitian Terdahulu
Hentawai
merupakan
suatu
wilayah
kepulauan
yang
s e l a l u m e j a j i k a n aspek yang menarik untuk d i t e l i t i .
ini
Selana
t e l a h banyak p e n e l i t i a n y a n g d i a r a h k a n k e d a e r a h
ini,
t e r u t a m a p e n e l i t i a n t e n t a n g bahasa Hentawai ( A r i f i n ,
1989),
S t e f a n o (1986).
Hanan (1984), Nio
(1977),
1983,
Syafe'i
(1980), dan K h a t i b (1993). P e n o l i t i a n yang b e r k a i t a n dengan
tato
hanya
s e k a l i dilaksanakan, y a i t u oleh
Rosa
(1994).
Penelitian i t u berjudul "Eksistensi Tato sebagai Salah
Satu
K a r y a S e n i Rupa T r a d i s i o n a l H a s y a r a k a t tletawai: S t u d i K a s u s
Tato Tradisional Siberut"
rangka
.
Penelitian i t u dilakukan
g e l a r M a g i s t e r S e n i Rupa
neraih
dan
dalam
Disain
pada
P r o g r a m P a s c a s a r j a n n I n s t i t u t T o k n o l o g i ( I T B ) Bandung.
Hasil
bagi
penelitian
masyarakat
fungsi,
pribadi,
diri
Rosa t e r s e b u t
tradisonal
Hsntawai
menyimpulkan
tat0
y a i t u (a) simbol j a t i d i r i suku, ( b )
dan
suku
( c ) hiasan. Hotif
menginformasikan
t a t o sebagai
asal-usul
memilki
tiga
tanda
kenal
simbol
jati
wilayah
asal
s e k a l i g u s menunjukkan b a t a a - b a t a s w i l a y a h a n t a r a s a t u
dengan
suku yang l a i n n y a . S e t i a p wilayah
bahwa
memiliki
dan
euku
aturan
t e r s e n d i r i d a l a m menggunakan m o t i f t a t o n y a . O l e h s e b a b i t u ,
s e t i a p m o t i f t a t 0 m e m i l i k i a r t i d a n kode t e r s e n d i r i .
!
t a t 0 s e b a g a i tarlda k e n a l
Hotif
kepiawaian
s e s e r o a n g dalam bidang
pribadi
menunjukkan
perkerjaannya.
-:
Seorang
pemburu d i t a n d a i d e n g a n banyaknya momakai t a t 0 d e n g a n m o t i f
hewan. S e o r a n g dukun p u n y a m o t i f t a t o k h u s u s p u l a . Demikian
motif j a t i d i r i suku dan t a n d a k e n a l
seterusnya.
dianggap
s u d a h baku d a n merupakan t a t 0 utama.
tat0 j u g a menginfornasikan kebebasan
Hotif
pribadi,
Hotif
tat0 dengan aneka
yaitu
hiasan
motif
i n i berbeda d a r i motif j a t i
ekspresi
sebagai
diri
hiasan.
suku
dan
t a n d a k e n a l , s e b a b i a t i d a k d i i k a t o l e h a t u r a n yang baku.
P e n e l e i t i a n yang d i l a k s a n a k a n i n i berbeda d a r i
pene-
l i t i a n Rosa d i a t a s . P e r b e d a a n a i t u t e r l e t a k p a d a ( a )
Pada
p e n e l i t i a n i n i , i d e n t i f i k a s i terhadap motif tat0 masyarakat
t r a d i s i o n a l Hentawai j a u h l e b i h r i n c i , sedangkan p e n e l i t i a n
Rosa
k u p a s a n n y a hanya secara g a r i s b e s a r , ( b ) P a d a
tian
ini
yang akan d i a n a s l i s i s a d a l a h j e n i a ,
peneli-
makna,
m i t o s tat0 melalui pendekatan t e o r i s e m i o t i k C h a r l e s
ers
P i a r c e (1939-1914).
informasi
soaial
kaitan
mot i f
dengan
diperoleh
perilaku
kehidupan
mengkaji
b u d a y a p e m a k a i n n y a . P e n e l i t i a n Rosa h a n y a
d a r i sisi k e s e n i r u p a a n , (c) P a d a p e n e l i t i a n i n i a d a
l a t a r b c l a k a n g pemakaian m o t i f - m o t i f
Sand-
aaar
Hal i n i d i l a k u k a n
tato
dan
t a t o , pada
dikaji
penelitian
Rosa h a 1 i t u t i d a k d i l a k u k a n .
Dengan a d a n y a r a n g k a i a n p e r b e d a a n a s p e k y a n g
diharapkan
misteri
dapat lebih disibak
tat0 masyarakat
tradisional
d i k a ji,
tlentawai
,....
-
,. ,.
.-.-. . , .
BAB I1
6
2.1
~ UMUH VILAYAH
A
~DAN MASYARAMT HERTAUAI
KeadaanAlandanCeonrafia Wilavah
Kepulauan
Mentawai merupakan b a g i a n
dari
Kabupaten
P a d a n g P a r i a m a n , P r o p i n s i S u m a t e r a Barat. Gugusan k e p n l a u a n
itu
b e r j u n l a h puluhan
Hentawai
.
Enpat pulau t e r b e s a r
di
Kepulauan
adalah Pulau S i b e r u t , Sipora, Sikakap, dan
P a g a i Utara d a n P a g a i S c l a t a n . L u a s keempat p u l a u
Pulau
tereebut
d i p e r k i r a k a n 7.000 ICm2 d e n g a n j u m l a h penduduk 6 7 . 3 2 2
orang
( B e r i t a K a b u p a t e n P a d a n g P a r i a m a n 1994).
Kepulauan
(1)
H e n t a w a i t e r b a g i a t a s 4 Kecamatan,
yaitu:
Keoamatan S i b e r u t Utara d e n g a n i b u k o t a H u a r a
luan,
Sikaba-
( 2 ) Kecamatan S i b e r u t S e l a t a n d e n g a n i b u k o t a
Siberut,
Huara
( 3 ) Kecamatan S i p o r a d e n g a n i b u k o t a S i o b a n ,
dan
( 4 ) Kecamatan P a g a i Utara S e l a t a n d e n g a n i b u k o t a S i k a k a p .
Gugusan
Kepulauan Hentawai t e r l c t a k d i b a g i a n
pantai
B a r a t S u m a t e r a . P o s i s i l e t n k p u l a u a d a l a h 0 , 1 ~ - 0 , 3L~i n t a n g
Utara
(LU), d a n 85°-1100
B u j u r Timur (BT).
Alam
Hentawai
m e m i l i k i c o u n t u r . Tanatinya d a t a r , b e r g e l o m b a n g , d a n
kit.
K e t i n g g i a n d a e r a h i n i d a r i permukaan l a u t
berbu-
sekitar
sampai 1 0 0 meter. Suhu rata-rata H e n t a w a i a n t a r a 20°-30'
Kesuburan
tanahnya
relatif
sedang,
keasaman
atau
n i l a i PH b e r k i s a r a n t a r a
Hentawai
mempunyai j e n i s t a n a h a l u v i a l d a n
C.
sifat
dengan
3,O-3,8.
2
Umumnya
pedzolik,
dan
dan c o k l a t .
berwarna
merah k e k u n i n g a n
memiliki
lapisan
m
dengan
lapisaan
permukaannyn ( t o p s o i l ) s o t e b a l 1 2 cn d a n
mempu-
kedalaman e f e k t i f
K u a l i t a s :tanahnya
s e k i t a r 90
n y a i k c m i r i n g a n a n t a r a OX - 30%. D i b e b e r a p a tempat, t a n a h nya
t e r g e n a n g a i r d a n berawa-rawa.
baik,
yaitu
Pada bagian l a i n
d e n g a n a d a n y a d a y a serap
air
cukup
relatif
yang
sedang dan t i n g k a t e r o s i ringan.
Kepulauan Hentawai t e r l e t a k d i t e n g a h - t e n g a h
Indonesia.
faktor
Faktor
cuaca
alam s a n g a t
Samudera
menpengaruhinya,
y a n g t i d a k menentu d a n
sering
terutama
berubah-ubah
menyebabkan g e l o m b a n g l a u t m e n j a d i b e s a r , b a d a i ,
yang
dan
pasang s u r u t a i r sungai.
K e p u l a u a n H e n t a w a i b e r b a t a s a n d i s e b e l a h Utara d e n g a n
Sumatera U tara, s e b e l a h S e l a t a n
Nias
Pulau
Enggano
Propinsi
Bengkulu ,
sebelah
Timur
dengan
Pulau
dengan
Pulau
S u m a t e r a , d a n d i s e b e l a h Barat d e n g a n Samudcra H i n d i a .
Lama
perjalanan
d a r i Padang k e
tluara
Siberut
H u a r a S i k a b a l u a n d i P u l a u S i b c r u t d e n g a n menggunakan
notor adalah antara 9
Kecamatan
-
10 j a m .
kapal
Transportasi d a r i ibu
menuju k e d e s a - d e s a h a n y a d a p a t
melalui
dan
kota
sungai
( p e r a h u d a n speed b o a t ) . T r a n s p o r t a s i d a p a t b e r j a l a n l a n c a r
apabila air sungai besar.
2.2.
Latar Belakana gehidupan Suku
Hasyarakat
tersebar
pulau.
atas
Ada
Indonesia
dengan
Hentawai
kcragaman
b e r b a g a i suku bangsa yang
yang sudah n a j u (modern),
budayanya,
menghuni
ada pula
yang
ribuan
baru
b e r a d a p t a s i d e n g a n b u d a y a umum d i t a n a h a i r . Umumnya m e r e k a
.
'
m e l a k s a n a k a n t a t a k e h i d u p a n n y a d e n g a n b e r s u m b e r p a d a .-:pols--#
pola
b u d a y a t r a d i s i o n a l YanE t c l a h d i w a r i s i n y a .
Kenyataan
i n i j u g a b e r l a k u pada masyarakat suku Hentawai yang aenghun i kawasan P u l a u S i b e r u t .
Dalam
tah,
konsep peabangunan yang d i l a k s a n a k a n
masyarakat
suku Hentawai
melalui
pemerin-
perilakunya
masyara-
masih t r a d i s i o n a l dikelompokkan ke d a l a n k a t e g o r i
kat
yang
s u k u t e r a s i n g , onna h a l n y a
denann
yang
saudara-saudaranya
t e r s e b a r d i 1 7 p r o v i n s i (Aceh, Sumbar, R i a u ,
Sumsel,
Bengkulu, Kalteng, Kalbar, K a l t i m , S u l u t , S u l t e n g ,
Sultra,
S u l s e l , NTT, H a l u k u , I r j a , d a n J a b a r ) .
H a s y a r a k a t s u k u H e n t a w a i y a n g menghuni P u l a u S i b e r u t ,
sebagian
b e s a r melaksanakan t a t a n a n
hidupnya
berdasarkan
p a d a b u d a y a masa s i l a m n y a . D n r i j u m l a h penduduk 24,586 j i w a
(5,254 K K ) ,
t e r d a p a t 74,74X y a n g o l e h p e m e r i n t a h
r i k a n s e b a g a i m a s y a r a k a t s u k u t e r a s i n g . Hal i t u
karena p e r i l a k u yang
dikategodisobabkan
sisa-
mereka j a l a n k a n m a s i h m e n e r u s i
s i s a masa n e o l i t i k u m .
Hasa p r a s e j a r a h n e o l i t i k u m (zaman b a t u muda),
ditan-
d a i d e n g a n p e r u b a h a n d a l a m k e h i d u p a n m a n u s i a d a r i pengumpul
makanan
( f o o d gathering) m e n j a d i a a n u s i a
pengolah
( f o o d producing). H e n u r u t Van H e e k e r e n ( 1 9 6 0 : 54) ini
l a n g s u n g 1000 t a h u n SH
.
ladang
ber-
L e b i h j a u h d ij e l a s k a n n y a :
"Kira-kira
1000 t a h u n Stl a t a u l e b i h , t e l a h d a t a n g
b a n g s a - b a n g s a b a r u d a l a m b e b e r a p a g e l o m b a n g k e kepul a u a n i n i . Bangsa yang b a r u d a t a n g i t u a d a l a h b a n g s a
I n d o n e s i a p u r b a . Mereka m e m b a w a p e r a d a b a n y a n g s a n g a t
b a r u d a n t i n g g i d e r a j a t n y a u n t u k waktu i t u . Yang t e r p e n t i n g d a r i k e b u d a y a a n i n i i a l a h , bahwa o r a n g k e t i k a
i t u s u d a h m e n g e n a l p e r t a n i a n d a n bahwa m e r e k a d i
samping berburu dan nenangkap ikan j u p a eudah m e m e l i h a r a b i n a t a n g j i n a k , s o p e r t i a n j i n g , b a b i d a n ayam" .
Binatang-binatang
tersabut
u n t u k kebutuhan hidup (konsumsi),
dipelihara
tidak
saja.
t a p i j u g a d i p a k a i sebagai
hewan b u d a y a . S e l a i n b e r b u r u d a n m e n j i n a k k a n s a t w a , m a n u s i a
neolitikum
sudah
kreatif
dalam
membuat
berbagai
benda
k e r a j i n a n d a n s e n i s e p e r t i d i j e l a s k a n Soekomo (1973: 23):
" S e j a k jaman b a t u n u d a ( n e o l i t i k u m ) k e h i d u p a n m a n u s i a
s u d a h mengalami p c r u b a h a n b e s a r . Dimana masa i t u
a l a t - a l a t b a t u s u d a h d i a s a h d a n upam, s e h i n g g a h a l u s
dan layak p u l a serta indah s e k a l i . Keouali tembikar,
sudah p u l a d i k e n a l tenunan. Orang sudah bertempat
t i n g g a l t o t a p dan borcocok tanam".
Perubahan d a r i p a l a e o l i t i k u m
- meeolitikum - n e o l i t i -
kum
merupakan s u a t u r e v o l u s i kebudayaan dalam h i d u p
sia.
N e o l i t i k u m s e b a g a i b u d a y a b a r u t e l a h membawa
kepada
peningkatan k r e a t i v i t a s . Artinya,
penghuni
bumi
dapat
berperan l e b i h
manusia
besar
manumanusia
sebagai
dalan
aturan
h i d u p n y a d i alam, t i d a k l a g i h a n y a t e r g a n t u n g k e p a d a alam.
Pada
tinggal
Hereka
masa n e o l i t i k u m , m a n u s i a t e l a h
t e t a p , b e r u p a rumah-rumah y a n g
sangat
m e n j i n a k k a n satwa, b e r l a d a n g
mulai
membuat
tempat
aederhana.
serta
membuat
b e r b a g a i b e n d a k r i y a y a n g mempunyai n i l a i g u n a u n t u k
kebu-
t u h a n u p a o a r a r i t u a l ( p r a k t i s - m a g i s ) d a n sebagai a l a t b a n t u
u n t u k memenuhi k e b u t u h a n h i d u p s e h a r i - h a r i .
Bidang kesenian
baik
memiliki
bentuk
naupun m o t i f - m o t i f ,
dianggap
nilai
s a k r a l d a l a m k e p e r c a y a a n m e r e k a (estetis-magis) d a n r e n j a d i
suatu
kesatuan
dengan a l a n p i k i r a n yang
diperoayai
oleh
m a s y a r a k a t . Semua i t u d i s a n p a i k a n lewat c e r i t a y a n g e e o l a h olah
benar-benar t e r j a d i dan dianggap s u o i , serta
mengan-
d u n g h a l - h a 1 g a i b d e n g a n para dewa s e b a g a i t o k o h n y a . K a r e n a
benda-benda
s e n i d i j a d i k a n alat untuk upacara
ritual
dan
i
secara
dipakai
karya-karya
t u r u n temurun, nakn
masa
pada
berikutnya
i n i disebut sebagai s e n i tradisional.
S e n i r a n g hidup dikepulauan Hentawai, khususnya Pulau
merupakan p e n e r u s a n d a r i masa p r a s e j a r a h
Siberut
neoliti-
kum. Sehubungan d e n a a n i t u , Soekmono (1973: 66)
mengemuka-
kan
d i
Tonkin
upacara
dengan
bahwa
terdapat
pada
gambar
sebuah negarn yang
orang
yang
ditemukan
berpakaian
h i a s a n daun-daunan d a n b u l u . P a k a i n a u p a c a r a y a n g
kita
jugs. d i H e n t a w a i
dapati
burung.
Tari
burung
tersebut
pada
masih
waktu
demikian
tari
upaoara
berlangsung
s e k a r a n g . T a r i i n i d i b a w a b a n g s a P r o t o Helayu y a n g
aampai
berimi-
g r a s i d a r i kawasan I n d o c i n a k e I n d o n e s i a a n t a r a t a h u n
1500
SH s a m p a i 500 SH.
S e n i masa n e o l i t i k u m i n i m a s i h m e r e k a p e r t a h a n k a n d a n
l a k s a n a k a n secara t u r u n t e n u r u n . D a l a m b e r s i k a p s e r t a
b e r p i k i r dan b e r t i n d a k n a s y a r a k a t Hentawai n a s i h
teguh
adanya
berpegang
p a d a n o r n a d a n a d a t k e b i a s a a n y a n g a d a saoara
Hal i n i m a s i h d i j u m p a i
tenurun.
kemiripan
kesejajarannya,
b e n t u k o r n a n e n Dongson
dengan
cara
turun
misalnya
Hentawai
s e p e r t i t e r l i h a t p a d a gambar 3.1.
Selain
tuk-bentnk
i t u , p a d a masa n e o l i t i k u m s u d a h d i k e n a l
arsitektur
seperti
d ij e l a s k a n
Van
ben-
Heekeren
(1960: 55) b e r i k u t i n i :
"Orang I n d o n e s i a P u r b a membentuk m a s y a r a k a t - m a s y a r a k a t d e s a ; pondok-pondok n e r e k a b e r b e n t u k p e r s e g i ,
kayu;
siku-siku dan d i d i r i k a n d i atas t i a n g - t i a n g
yang
dibcri hiasan dokoratif
dinding-dindingnya
indah-indah.
Walaupun a l a t - a l a t mereka t e r b u a t d a r i
tetapi alat-alat i t u t i d a k saja d i b u a t dengan
batu,
h a l u s , b a h k a n j u g a d i p o l e s a t a u diupam p a d a k e d u a
b e l a h mukanya. S e b a g a i p o l a a t n u b e n t u k pedoman u n t u k
kebudayaan i n i i a l a h p a h a t segi panjang".
'
Bentuk a r s i t e k t u r n e o l i t i k u m yang b e r a s a l d a r i budaya
Dongson
seperti
aaalnya
s a a t i n i m a s i h a d a ( l i h n t gambar 3 . 2 ) .
sampai
sama
yang t e r d a p a t d i n e g a r a
Vietnam
Bentuk
h a l n y a dengan yang d i t e m u i d i Pulau S i b e r u t
Hentawai
d e n g a n n a a a U m a ( r u n a h t r a d i s i o n a l H e n t a w a i ) (gambar
Uma
merupakan r u a a h b e s a r y a n g d i h u n i o l e h
ini
3.3).
keluarga
yang
b e r a s a l d a r i s a t u k e t u r u n a n g a r i s Bapak ( p a t r i l i n e a l ) .
Hayarakat
suku Hentawai yang
dikategorikan
sebagai
m a s y a r a k a t t e r a s i n g , umunnya t i d a k m e n g e n a l b a o a t u l i s
hidup dalam keadaan keterbelakangan budaya. Bahasa
sia
belum a t a u k u r a n g n e r e k a m e n g e r t i / k e n a l
komunikasi
dan informasi penersatu bangsa.
dan
Indone-
sebagai
alat
Penyebab
lain
k e t e r t i n g g a l a n mereka a d a l a h kekurangpedulian penguasa p a d a
masa pendudukan B e l a n d a d a n J e p a n g .
Setelah
tradisional
kemerdekaan R e p u b l i k
Hentawai
merasa
masyarakat
diayomi
pemerintah.
ha1
sepenuhnya,
Tetapi
mereka
karena
k e p e r c a y a a n m e r e k a Arat Sabulungan sebagai
aslinya
belum
mulai
Indonesia,
akan
curiga
pada
penduduk
b i s a nenorima
terusik
dan
pemerintah
asli
dilarang
karena
itu
"agama"
pemerintah.
pemerintah
Mentawai n e m i l i h agama y a n g
Hereka
menginginkan
reshi
seoara
d i a k u i ( K r i s t e n , Islam, d a n K a t o l i k )
Faktor
tentang
l a i n penduduk a s l i H e n t a w a i
makna k e n e r d e k a a n a d a l a h p i h a k
memberikan
informasi
belum
mangerti
pemerintah
sampai k e p e l o s o k - p e l o s o k .
kurang
Hal
ini
t e r j a d i k a r e n a s i t u a s i geografis K e p u l a u a n H e n t a w a i . S e l a i n
i t u , k e r j a s a m a a n t a r a i n s t a n s i p e m e r i n t a h d a n LSH-LSU d a l a m
m e n a n g a n i m a s y a r a k a t t e r a s i n g belum o p t i m a l d a n t e r p a d u .
UNIV. NEGERI PADANG
qv
Lebih
ninggalkan
Begitu
pada
Belanda- me-
d a r i t i g a s e t e n g a h abad p e n j a j a h
masyarakat Hentawai dengan
pula
k e t i k a Jepang menjajah,
kebiasaan
ketradisionalannya.
mereka
r a n g a l a m i a h . Sehubungan
ditinggalkan
dengan
ha1
itu
S i h o m b i n g (1979: 1 0 ) m e n j e l a s k a n :
" S e k a l i p u n s u d a h s e m e n j a k t a h u n 1 9 1 0 R.M.G ( R e i n e s e
Zending H i s s i o n Geselschf t ) t e l a h b e k e r j a d i s a n a
sampai p e r a n g d u n i a 11, d a n d i l a n j u t k a n l a g i o l e h
Z e n d i n g B a t a k p a d a a k h i r t a h u n 1951, d a n mualin-mua l i m Islam m u l a i b e k e r j a s e m o n j a k J e p a n g menduduki
pulau-pulau i t u , akan t e t a p i h a s i l n y a t i d a k l a h seberapa".
Kondisi
masyarakat
belum
jauh
masih
berpola
s u k u t Hentawai
itu
sampai
sekarang
suku
Uentawai
Di
antaranya
berbeda. Keberadaan masyarakat
kepada
budaya
tradiaional.
a d a l a h b a h a s a t u l i s y a n g belum b a n y a k d i k e n a l . T i d a k
herankan a p a b i l a b a h a s a t u t u r (sastra l i s a n ) l e b i h
sai
kehidupannya,
d i s a m p i n g b a h a s a r u p a . Dalam
mengnengua-
ha1
ini
Lenggang ( 1978: 4 ) . men j e l a s k a n :
" S a s t r a l i s a n b a h a s a Hentawai a d a l a h " p a s i k a t "
(pant u n ) d a n c e r i t a r a k y a t . Kedua j e n i s s a s t r a l i s a n i n i
masih s a n g a t populer dan digemari o l e h masyarakat
Hentawai. D i a n t a r a cerita-cerita r a k y a t yang d i k e n a l
a d a l a h Pomumuan, S i m a c u r a k , d a n Pomumuan S i T o u l u toulu,
S i p a s u t j a k Lalep, Sipulak-lak.
Selain itu,
dalam masyarakat Hentawai d i d a p a t i p u l a sastra l i s a n
b e r u p a n j a m p i - j a m p i , m a n t r a (Kerei), d a n l a i n - l a i n .
T e t a p i , j e n i s sastra l i s a n i n i t i d a k s e p o p u l e r pantun
k a r e n a mantra dan janpi-jampi hanya d i a j a r k a n kepada
orang-orang
t e r t e n t u yang b e l a j a r s e c a r a khusus.
O r a n g y a n g p a n d a i d a n b i a s a membaca m a n t r a d a n j a n p i
i n i disebut si kerei".
S e l a i n sastra l i s a n b e r u p a c e r i t a r a k y a t y a n g
p a i k a n lewat p a n t u n s e r t a jampi-3 a n p i , j u p a d i t e m u i
lisan
lain
yang
dinamakan bahasa
upacara.
Semua
s a s t r a t e r s e b u t menggunakan b a h a s a H e n t a w a i s e b a g a i
disam-
sastra
jenis
media.
!
!
Sastra
tertulis
beberapa
kitab
sanpai sekarang
Injil
belun
d a n buku-buku
ditemui,.
agana
kecaalit
lainnya
yang
B e r t o l a k d a r i keadaan t e r s e b u t , keberadaan suku
Hen-
diterbitkan oleh n i s i Katolik.
tawai
p e r l u d i t u t u r k a n lewat mitos d a n l e g o n d a n g a .
c e r i t a r a k y a t y a n g b e r t a l i erat d e n g a n
ditemui
Banyak
asal
usul
o r a n g Hentawai yang d i l o s t a r i k a n m e l a l u i t u l i s a n o l e h Kruyt
dalam
buku
1924.
Cerita
diaadur
oleh
Bruno
S p i n a ( 1 9 8 1 : 255) s e o r a n g p a s t o r K h a t o l i k y a n g
lama
menetap
d i
"Een Bezoek aan de
Hentawai
r a k y a t Hentawai i n i
kemudian
H e n t a w a i . D a l a m buku i t u ,
tahun
Eilanden"
nitos
dan
legenda
Hentawai d i c e r i t a k a n s e b a g a i b e r i k u t :
"Asal-usul orang-orang Hentawai"
1. H e n u r u t s u a t u c e r i t a y a n g s e j a k lama d a n d i k e n a l
d i Kepulauan P a g a i , pada s a t u h a r i a d a d u a perahu
b e s a r p e n u h d e n g a n l a k i - l a k i , y a n g p e r g i meningg a l k a n P a d a n g n e n u j u a r a h B a r a t . Agar m e r e k a
s a l i n g m e n g e n a l b i l a b e r t e m u k e m b a l i , maka s e b e l u m
b e r a n g k a t m e r e k a nematahkan k u l i t k e r a n g d a n b a t u
g o s o k m e n j a d i d u a d a n masing-masing p e r a h u membawa
setengahnya.
2. S e t e l a h lama m e n g e n b a r a , k e d u a p e r a h u i t u b e r j u m p a
kembali d i tengah l a u t , t i d a k j a u h dari kepulauan
karena
H e n t a w a i . L a n g s u n g n e r e k a m u l a i menanah,
m e r e k a m e n g i r a t e l a h b e r h a d a p a n d e n g a n muauh. Akan
t e t a p i , d a r i kedua b e l a h p i h a k t i d a k seorangpun
y a n g t e r l u k a . tiaka m e r e k a n u l a i b e r p i k i r b e r h a d a p an dengan s a u d a r a s e n d i r i dan anggapan i n i d i p e r kuat
s e t e l a h t e r n y a t a kedua b e l a h karang dan b a t u gosok
oocok s a t u dengan l a i n n y a .
3. S a t u d i a n t a r a k e d u a p e r a h u i t u k e m b a l i k e P a d a n g ,
sedangkan porahu yang s a t u lagi p e r g i k e d a r a t a n
yang k e l i h a t a n t i d a k s e b e r a p a j a u h y a i t u Pulau
S i b e r u t . P a d a kawan y a n g h e n d a k p e r g i k e P a d a n g
d i n i n t a l a h b i b i t p a d i dan k a i n t e t a p i mereka i t u
menolak d a n m e n g a t a k a n , b i l a k a n i memberikan i n i
k e p a d a k a l i a n , k a l i a n t i d a k memikirkan
untuk
k e m b a l i l a g i k e p a d a kami.
4 . Orang-orang Padang yang t e l a h d a t a n g d i S i b e r u t
b