Gaya bahasa dan nilai estetis dalam kumpulan cerpen lukisan kaligrafi karya a. Mustofa bisri: Sebuah Pendekatan Stilistika

KARYA A. MUSTOFA BISRI:

  

commit to user

GAYA BAHASA DAN NILAI ESTETIS

DALAM KUMPULAN CERPEN LUKISAN KALIGRAFI

  

Sebuah Pendekatan Stilistika

SKRIPSI

  Diajukan untuk Memenuhi sebagian Persyaratan guna Melengkapi Gelar Sarjana Sastra Jurusan Sastra Indonesia Fakultas Sastra dan Seni Rupa

  Universitas Sebelas Maret Disusun oleh

  NURROHMAN

  C0209027

FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA UNIVERSITAS SEBELAS MARET

  

SURAKARTA 2014 commit to user

commit to user

commit to user

  

commit to user

MOTTO

  

Rampung rada suwe gak papa, ora usah susah ora usah cilik ati. Saben wong

nduwe dalan dhewe-dhewe.

  (Selesai agak lama tidak apa-apa, tak perlu susah tak perlu kecil hati. Setiap orang punya jalan masing-masing.) (Peneliti)

  PERSEMBAHAN

  Dengan segala kekurangan dan kekerendahan hati, skripsi ini peneliti persembahkan kepada:

  1. _{Kedua orang tua peneliti.}

  2. _{Si dia yang tak pernah jauh di hati.} Semoga dapat menjadi pelega nafas, walau sejenak.

  commit to user

KATA PENGANTAR

  Segala puji hanya milik Allah

  Subhanahu wa ta’ala, pemberi segala

  nikmat dan rahmat sehingga peneliti dapat menyelesaikan skripsi yang berjudul

  

Gaya Bahasa dan Nilai Estetis dalam Kumpulan Cerpen Lukisan Kaligrafi Karya

A. Mustofa Bisri:Sebuah Pendekatan Stilistika. Selawat dan salam semoga

  senantiasa tercurahkan kepada Nabi Muhammad Sholallahu’alaihi wa salam.

  Selanjutnya, dengan segala ketulusan dan kerendahan hati peneliti mengucapkan terima kasih kepada:

  1. Drs. Riyadi Santosa, M.Ed., Ph.D. Dekan Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta, yang telah berkenan memberikan kesempatan kepada peneliti untuk menyelesaikan skripsi ini.

  2. Drs. Ahmad Taufiq, M.Ag., Ketua Jurusan Sastra Indonesia Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta, yang telah memberikan izin serta kemudahan kepada peneliti dalam penelitian skripsi ini.

  3. Dra. Chattri S. Widyastuti, M.Hum., Sekretaris Jurusan Sastra Indonesia Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret Surakarta, yang selalu penuh perhatian dan memberi kemudahan dalam penelitian skripsi ini.

  4. Dra. Murtini, M.S., Dosen Pembimbing skripsi yang senantiasa sabar dan teliti dalam memberikan bimbingan serta pengarahan kepada peneliti.

  Beribu maaf atas segala kekurangan peneliti.

  5. Drs. FX. Sawardi, M. Hum. Pembimbing Akademik yang selalu memberikan

  

commit to user

motivasi kepada peneliti.

  6. Seluruh dosen pengajar yang telah memberikan bimbingan selama masa perkuliahan berlangsung.

  7. Mas Pur Sastra Indonesia yang telah membantu mempermudah administrasi selama penulisan skripsi.

  8.

  “Mamak” kaliyan bapak atas pangestunipun. Pakde Budhe Mahmud, Pakdhe Dar, Budhe Siti, Bulik Wiwik, Om Yani, Om Tholib, Om-om dan Bulik-bulik lainnya terima kasih atas dukungan dan doanya.

  9. Mas Oden terima kasih atas pencerahan-pencerahan batinnya. Kaulah ruh yang istimewa bagiku.

  10. _{Mas Wahid, Mas Edi, Mas Toro, masyaAllah, semoga Panjenengan-} panjenengan dimuliakan oleh Allah.

  11. _{Pak Rosyid dan Bu Fais, semoga Allah membalas dengan yang lebih.}

  12. Yai Abdul Karim, guru spiritual yang masyaAllah. Semoga _Pak Panjenengan selalu diberikan kesehatan dan kekuatan.

  13. _{Konco-konco Al-Qur’aniyy Solo, khususon buat Yai Nashier, “wooww} banget Sampeyan”. Inspiratif. Mas Syamsul, Mas Joko, matur nuwun atas didikannya.

  14. _{Teman-teman Sasindo 2009, khususnya Luthfi, Adi, Sugeng, Kevin,} Pinaka, Imas terima kasih atas cipratan edannya.

  15. _{Adek Guru Anis Mufidah Ulfa, S.Pd., manisnya cinta “membutakan”} segalanya.

  Namun, “Pada akhirnya kita tahu kok, mana yang realitis dan mana yang cuma dongeng”.

  commit to user Di samping itu, peneliti juga menyampaikan rasa terima kasih kepada semua pihak yang telah membantu, yang tidak mungkin peneliti sebutkan satu per satu. Semoga Allah SWT membalas kebaikan yang telah diberikan kepada peneliti.

  Surakarta, Januari 2014 Peneliti

  

commit to user

  

commit to user

DAFTAR ISI

  HALAMAN JUDUL .......................................................................................... i LEMBAR PERSETUJUAN ............................................................................... ii LEMBAR PENGESAHAN ............................................................................... iii PERNYATAAN ................................................................................................. iv MOTTO ............................................................................................................. v PERSEMBAHAN .............................................................................................. vi KATA PENGANTAR ....................................................................................... vii DAFTAR ISI ...................................................................................................... x DAFTAR TABEL .............................................................................................. xiv ABSTRAK ......................................................................................................... xv BAB I PENDAHULUAN ..................................................................................

  1 A. _{Latar Belakang Masalah ......................................................................}

  1 B. _{Pembatasan Masalah ...........................................................................}

  4 C. _{Rumusan Masalah ...............................................................................}

  4 D. _{Tujuan Penelitian ................................................................................}

  5 E. _{Manfaat Penelitian ..............................................................................}

  5 F. _{Sistematika Penulisan .........................................................................}

  6 BAB II KAJIAN PUSTAKA DAN KERANGKA PIKIR .................................

  8 A. Kajian Pustaka ................................................................................... 8 1. _{............................................................................................. Pen} elitian Terdahulu ......................................................................... 8

  

commit to user

2. _{............................................................................................. Lan} dasan Teori ................................................................................. 12

  a. _{....................................................................................... Stili} stika ..................................................................................... 12 b. _{....................................................................................... Gay} a Bahasa (Style) .................................................................... 14 c. _{....................................................................................... Uns} ur-unsur Gaya Bahasa (Style) .............................................. 15 d. _{....................................................................................... Este} tika ....................................................................................... 26 e. _{....................................................................................... Sast} ra Profetik ............................................................................ 27 f. _{........................................................................................ Kai} dah Sastra Profetik ............................................................... 28

  B. Kerangka Pikir .................................................................................... 30

  BAB III METODE PENELITIAN ..................................................................... 32 A. Jenis Penelitian ................................................................................... 32 B. Pendekatan Penelitian ........................................................................ 32 C. Objek Penelitian ................................................................................ 33 D. Sumber Data dan Data ....................................................................... 34 E. Teknik Pengumpulan Data ................................................................ 34 F. Teknik Analisis Data ......................................................................... 35 BAB IV ANALISIS ........................................................................................... 36

  A. Gaya Bahasa Gus Mus dalam Kumpulan Cerpen Lukisan Kaligrafi .... 36 1. _{............................................................................................. Gus} Jakfar ........................................................................................... 36 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 36 b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 47 c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 52

  2. _{............................................................................................. Am} plop-amplop Abu-abu .................................................................. 70 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 70 b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 75 c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 80

  3. _{............................................................................................. Luk} isan Kaligrafi ............................................................................... 87 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 87 b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 90

  commit to user

  c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 94 4. _{............................................................................................. Kan} g Kasanun ................................................................................... 102 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 102 b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 106 c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 111

  5. _{............................................................................................. Nge} lmu Sigar Raga ........................................................................... 118 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 118 b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 122 c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 127

  6. _{............................................................................................. Mb} ok Yem ........................................................................................ 132 a. _{....................................................................................... Uns} ur leksikal ............................................................................ 132

  commit to user

  

commit to user

b. _{....................................................................................... Uns} ur gramatikal ........................................................................ 136

  c. _{....................................................................................... Uns} ur retorika ............................................................................ 141 B. Kandungan Nilai Estetis Kumpulan Cerpen Lukisan Kaligrafi .......... 157 1. _{............................................................................................. Gus}

  Jakfar .......................................................................................... 158 2. _{............................................................................................. Am} plop-amplop Abu-abu ................................................................. 166 3. _{............................................................................................. Luk} isan Kaligrafi ............................................................................... 172 4. _{............................................................................................. Kan} g Kasanun ................................................................................... 179 5. _{............................................................................................. Nge} lmu Sigar Raga ........................................................................... 186 6. _{............................................................................................. Mb} ok Yem ....................................................................................... 194

  BAB V PENUTUP .............................................................................................. 202 A. _{................................................................................................... Sim} pulan .................................................................................................. 202 B. _{................................................................................................... Sara} n .......................................................................................................... 205

  DAFTAR PUSTAKA ......................................................................................... 206

  

commit to user

  LAMPIRAN ....................................................................................................... 210 A. _{................................................................................................... Cer} pen ..................................................................................................... 211 B. _{................................................................................................... Bio} grafi Pengarang .................................................................................. 269

  

DAFTAR TABEL

Tabel 1.1 ............................................................................................................. 146Tabel 1.2 ............................................................................................................. 147Tabel 1.3 ............................................................................................................. 147Tabel 1.4 ............................................................................................................. 148Tabel 1.5 ............................................................................................................. 148Tabel 1.6 ............................................................................................................. 149Tabel 2.1 ............................................................................................................. 150Tabel 2.2 ............................................................................................................. 151Tabel 2.3 ............................................................................................................. 151Tabel 2.4 ............................................................................................................. 152Tabel 2.5 ............................................................................................................. 152Tabel 2.6 ............................................................................................................. 153Tabel 3.1 ............................................................................................................. 153Tabel 3.2 ............................................................................................................. 154Tabel 3.3 ............................................................................................................. 154Tabel 3.4 ............................................................................................................. 155Tabel 3.5 ............................................................................................................. 155Tabel 3.6 ............................................................................................................. 156

  

ABSTRAK

  Nurrrohman. C0209027. 2014. Gaya Bahasa dan Nilai Estetis dalam

  

commit to user

Kumpulan Cerpen Lukisan Kaligrafi Karya A. Mustofa Bisri:Sebuah Pendekatan

  

Stilistika. Skripsi:Jurusan Sastra Indonesia. Fakultas Sastra dan Seni Rupa.

  Universitas Sebelas Maret Surakarta.

  Permasalahan yang dibahas dalam penelitian ini yaitu 1) Bagaimana pemakaian gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi? 2) Bagaimana kandungan nilai estetis dari pemakaian gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi.

  Tujuan penelitian ini adalah 1) Mendeskripsikan pemakaian gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi 2) Mendeskripsikan kandungan nilai estetis dari pemakaian gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi.

  Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode penelitian kualitatif. Objek material dari penelitian ini adalah Kumpulan Cerpen Lukisan

  

Kaligrafi karya A. Mustofa Bisri. Adapun objek formalnya meliputi pemakaian

  gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi dan kandungan nilai estetisnya. Sumber data penelitian ini adalah teks kumpulan cerpen Lukisan

  

Kaligrafi karya A. Mustofa Bisri. Data dalam penelitian ini adalah kata, frase dan

  kalimat-kalimat dalam teks kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini adalah teknik pustaka. Data diklasifikasikan berdasarkan unsur-unsur gaya bahasa, yakni unsur leksikal, unsur gramatikal dan unsur retorika.Teknik analisis data melalui tiga tahap, yakni reduksi data, penyajian data, dan penarikan simpulan.

  Dari analisis ini dapat disimpulkan beberapa hal:1) Wujud dominan dari pemakaian gaya bahasa Gus Mus dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi meliputi pemakaian kosakata kolokial dan kosakata bahasa asing dalam tataran leksikal; pemakaian bentuk kalimat majemuk, kalimat deklaratif, kalimat major dan kalimat biasa dalam tataran gramatikal; dan pemakaian bentuk simile, klimaks, paralelisme, dan repetisi dalam tataran retorika. 2) Kandungan nilai estetis yang dominan dalam kumpulan cerpen Lukisan Kaligrafi adalah tentang semangat liberasi, yakni membebaskan kehidupan dari segala bentuk kejahatan.

  

commit to user