GÉNÉALOGI CARITA PONDOK SUNDA : Tilikan Postkolonial.

(1)

vii

DAPTAR EUSI

PANGJAJAP ... i

ABSTRAK ... v

DAPTAR EUSI ... vii

DAPTAR TABEL ... x

DAPTAR GAMBAR ... xi

DAPTAR LAMPIRAN ... xii

KATERANGAN ÉJAHAN ... xii

BAB I BUBUKA ... 1

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ... 1

1.2 Rumusan Masalah Panalungtikan ... 8

1.3 Tujuan Panalungtikan ... 10

1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 11

1.4.1 Mangpaat Téoritis ... 11

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 11

1.5 Définisi Operasional ... 12

1.6 Sistematika Laporan Panalungtikan ... 13

BAB II KAJIAN PUSTAKA ... 16

2.1 Idéologi Kolonial ... 16

2.2 Sajarah jeung Konsép Tiori Postkolonial ... 22

2.3 Postkolonialisme jeung Sastra ... 29

2.4 Posisi Carita Pondok dina Sajarah Sastra Sunda ... 35

BAB III MÉTODOLOGI PANALUNGTIKAN ... 39

(2)

viii

3.2 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 41

3.3 Instrumén Panalungtikan ... 41

3.4 Data jeung Sumber Data Panalungtikan ... 42

3.5 Prosédur Panalungtikan ... 43

BAB IV GÉNÉALOGI CARITA PONDOK SUNDA ... 44

4.1 Data jeung Analisis Data ... 44

4.1.1 Data Panalungtikan ... 44

4.1.2 Analisis Data ... 58

4.1.2.1 Wangun-wangun Naratif Carita Pondok Sunda Jaman Kolonial ... 58

1) Analisis Carita “Hui Boléd” ... 60

2) Analisis Carita “Hibat” ... 66

3) Analisis Carita “Anak nu Goréng ka Bapa” ... 72

4) Analisis Carita “Nu Rayungan” ... 78

5) Analisis Carita “Sasambatna Istri Nu Dipaksa Kawin ku Sepuh” ... 84

6) Analisis Carita “Carita Ki Salmin” ... 90

7) Analisis Carita “Salah Pok” ... 97

8) Analisis Carita “Pahili Koper” ... 103

9) Analisis Carita “Kajurung ku Pangabutuh” ... 108

4.1.2.2 Konsépsi Carpon Sunda Jaman Kolonial ... 114

1) Antara “Dongéng” jeung “Carita” ... 118

2) “Carios Pondok”: Antara Prosa jeung Puisi ... 128

4.1.2.3 Wacana Kolonialisme jeung Pangaruhna di Lingkungan Masyarakat Sunda ... 133

1) Pendidikan Pribumi jeung Munculna Print Literacy di Hindia Walanda ... 133

2) Politik Étis ... 140

3) Peran Lembaga Percetakan jeung Penerbitan ... 146

4.1.2.4 Élit Pribumi jeung Munculna Carita Pondok Sunda ... 154

4.2 Hasil Analisis ... 169

(3)

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN ... 179

5.1 Kacindekan ... 179

5.2 Saran ... 183

DAPTAR PUSTAKA ... 184

LAMPIRAN ... 190

(4)

DAPTAR GAMBAR

Kaca

Gambar 4.1 Jilid Majalah Parahiangan “Nomer Lebaran” ……….. 56

Gambar 4.2 Buku Dongéng-dongéng Pieunteungeun ... 61

Gambar 4.3 Buku Soendanesche Bloemlezing…..……… 66

Gambar 4.4 Buku Warnasari Jilid II ……… 73

Gambar 4.5 Buku Manglé, Nya éta Rupa-rupa Carita Reujeung Conto 79 Gambar 4.6 Buku Dogdog Pangréwong ………... 97

Gambar 4.7 Dua karangan anu dimuat dina rubrik “Carios Pondok” Majalah Parahiangan ………... 129

Gambar 4.8 Foto Th. van Deventer ……….. 142

(5)

DAPTAR LAMPIRAN

Kaca

Lampiran 1: “Hui Boléd” karangan R.H. Moehamad Moesa (1867) ... 190

Lampiran 2: “Hibat” karangan R.H. Moehamad Moesa (1881) ... 191

Lampiran 3: “Santri Gagal” karangan R.H. Moehamad Moesa (1881) ... 193

Lampiran 4: “Anak Nu Goréng ka Bapa” karangan R.A. Lasmi Ningrat (1887) ... 203

Lampiran 5: “Nu Maling Kacekel” karangan W. van Gelder (1890) ……. 206

Lampiran 6: “Carita Ki Salmin”, anonim (1924) ...……… 208

Lampiran 7: ”Salah Pok” karangan G.S. (1930) ..……….. 210

Lampiran 8: “Pahili Koper” karangan M.A.S. (1930) ... 215

Lampiran 9: “Kajurung ku Pangabutuh” karangan Oenkoes (1940) ... 217

(6)

xii

DAPTAR TABEL

Kaca Tabel 3.1 Padoman analisis téks ……….. 41 Tabel 4.1 Sumber data panalungtikan ……… 46 Tabel 4.2 Daptar carita dina buku Dongéng-dongéng Pieunteungeun ... 47 Tabel 4.3 Daptar carita diba buku Manglé, Nya Éta Rupa-rupa Carita Reujeung Conto ………..……… 52 Tabel 4.4 Carita pondok dina “Nomer Lebaran” majalah Parahiangan 57 Tabel 4.5 Sampel carita nu dianalisis ………. 59

(7)

BAB I BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan

Umumna carita pondok (carpon) dianggap lahir sabada pangarang anu maké sandiasma G.S. nulis buku kumpulan carita Dogdog Pangréwong (1930). G.S. ogé dianggap minangka salah saurang inohong anu ngaluluguan nulis carpon dina basa Sunda. Atawa sed saeutik rada heubeul ti dinya carita pondok dianggap lahir sabada medalna majalah Parahiangan (1929-1942). Ieu anggapan téh lain baé kapanggih dina buku-buku pangajaran sastra Sunda, tapi ogé kapanggih dina rupa-rupa artikel, boh dina majalah, koran, atawa artikel internét.

Dina sajarah mémang kacatet yén buku Dogdog Pangréwong téh buku munggaran kumpulan carita anu parondok dina basa Sunda, anu eusina béda jeung carita-carita dongéng atawa carita-carita piwulang anu parondok keur bahan bacaeun barudak sakola nu aya saméméhna. Anu ngabédakeunana téh di antarana baé carita G.S. leuwih réalistik jeung mentingkeun rasionalitas, henteu ngumbar fantasi nu kaleuleuwihi atawa ngumbar hal-hal anu pamohalan sakumaha anu kapanggih dina dongéng. Lian ti éta G.S. boga kasadaaran nyiptakeun plot anu sugéstif, henteu ngan ukur ngaruntuykeun jalan carita anu linéar. Ku alesan éta sigana carita anu dikarang ku G.S. téh tuluy dianggap carita pondok (carpon) anu munggaran dibukukeun, malah medalna leuwih tiheula batan buku kumpulan carita pondok dina basa Indonésia. Ku alpukahna Balé Pustaka, buku Dogdog Pangréwong karangan G.S. medal taun 1930. Sedengkeun buku kumpulan carita

(8)

anu sarupa dina basa Indonésia, nu ditulis ku Muh. Kasim kalawan judul Teman Duduk, karék medal dina taun 1936 anu ogé dipedalkeun ku Balé Pustaka.

Tapi lamun dicukcruk deui leuwih telek, aya sawatara masalah anu timbul. Kahiji, boh G.S. salaku pangarangna, boh Balé Pustaka salaku anu medalkeunana, henteu nyebut éta buku minangka kumpulan carita pondok. G.S. ukur nyebut carita anu dikarangna ku istilah “carios”. Lain maké istilah “carita pondok” atawa “carios pondok”, anu bisa diasosiasikeun ku urang jeung istilah “carita pondok” kiwari, atawa jeung istilah “short story” ti Inggris. Kitu deui dina majalah Parahiangan, boh pangarangna boh rédakturna henteu ngagunakeun istilah “carita pondok” kalawan kasadaran hayang ngaadopsi konsép carita pondok nu jolna ti batur. Masalah kadua, euweuh dadaran historis anu ngaajelaskeun perkara naon saenyana anu ngalantarankeun atawa ngajurung G.S., ogé nu ngajurung ka pangarang-pangarang carita nu parondok sarta réalistik di majalah Parahiangan, nepi ka aranjeunna bisa ngahasilkeun karya dina “génre” anu béda jeung karangan-karangan pondok anu saméméhna aya, samodél dongéng jeung carita-carita piwulang.

Masalah kadua di luhur ogé réa rambat kamaléna. Motivasi para pangarang Sunda harita ngagelarkeun karangan-karangan anu réalistik jeung rasional tangtu lain euweuh sabab-musababna. Dina tradisi kasusastraan Sunda tradisional, upamana anu kapanggih dina carita pantun, dongéng, atawa wawacan, hal-hal anu réalistik jeung rasional téh langka kapanggih. Carita umumna diwarnaan ku hal-hal anu mustahil ceuk logika, ngumbar fantasi anu kaleuleuwihi, atawa réa ngagambarkeun alam gaib atawa mitos. Pikiran rasional jeung

(9)

gambaran réalistik dina karya sastra Sunda karék muncul sanggeus ka urang datang pikiran-pikiran Barat ngaliwatan kolonialisme, pangpangna dina abad ka-19. Upamana baé kapanggih dina wawacan Panji Wulung karangan R.H. Moehamad Moesa. Éta pangaruh Barat téh sajalan jeung modérnisme anu ditawarkeun jeung dikanonisasi ku Barat ka masarakat jajahan ngaliwatan rupa-rupa cara.

Anu perlu ditalungtik téh, kumaha saenyana konsépsi anu mekar harita keur méré idéntitas kana génre karya anu sacara konsép geus béda jeung hasil sastra tradisional sarta nyerep unsur-unsur Barat tapi can bisa dijinekkeun sacara gembleng idéntitasna nurutkeun konsép Barat anu diserepna. Naha ieu téh wangun tina kagagalan urang Sunda ngajinekkeun konsépsi sastrana sakumaha anu disabit-sabit ku Moriyama, atawa salah sahiji wangun résisténsi urang Sunda sakumaha anu geus ditepikeun bibit-bibitna ku R. Méméd Sastrahadiprawira dina awal abad ka-20 kénéh? (tingali Moriyama, 2005).

Carita-carita saperti anu ditulis ku G.S., antukna mémang diidéntifikasi minangka génre anyar sarta tuluy disarebut carita pondok. Tapi istilah carpon anu dilarapkeun kana carita nu ditulis ku G.S. atawa carita-carita nu kamuat dina majalah Parahiangan bisa jadi ukur klaim para kritikus anu muncul sabada kamerdékaan. Dalah dina jaman sabada kamerdékaan ogé, términologi carita pondok dina pakumbuhan kasusastraan Sunda mah henteu pati jinek watesanana. Upamana baé urang bisa ngabandingkeun pamadegan M.A. Salmun ngeunaan carita pondok dina buku Kandaga Kasusastraan Sunda (1963) jeung pamadegan Ajip Rosidi dina buku Kesusastraan Sunda Dewasa Ini (1966). Ku hal éta, klaim

(10)

para kritikus anu méré términologi carita pondok kana karya G.S. jeung sabangsana bisa jadi ngandung bias, henteu sagemblengna sarua jeung anu aya dina pikiran G.S. jeung pangarang sajamanna.

Nilik ka dinya mah, anggapan yén lahirna carpon dina basa Sunda diluluguan ku G.S. sarta medalna buku Dogdog Pangréwong dianggap patok awal kamekaranana, atawa lahirna téh dimimitian ku medalna majalah Parahiangan anu medal taun 1929, geus kudu dipaluruh deui. Perlu dicukcruk kumaha saenyana asal-usul lahirna carita pondok Sunda tina pérspéktif kasajarahan. Lain baé dipaluruh saha anu mimiti ngaluluguanana, tapi naon anu jadi kasang tukangna sarta kumaha prosésna. Lian ti éta perlu ogé dipaluruh kumaha konsépsina, jeung situasi naon baé anu ngarojong kamekaranana.

Perlu ulikan anu kompréhénsif pikeun ngadadarkeun pasualan-pasualan di luhur, utamana ulikan anu patali jeung sosiologi sastra. Diperlukeun ayana dadaran ngeunaan situasi kamasarakatan di lingkungan urang Sunda harita anu tangtu gedé pangaruhna kana pola mikir jeung hubungan sosial, budaya, atawa politik urang Sunda, anu ahirna milu ngarojong lahirna génre carita anu réalistik jeung rasional dina sastra Sunda, tur antukna ngalahirkeun génre carpon.

Utamana anu kudu jadi bahan ulikan téh kumaha situasi kolonialisme anu karandapan ku urang Sunda, pangpangna situasi nu jadi kasang tukang lahirna génre carpon. Ari sababna, sakumaha anu geus didadarkeun ku Mikihiro Moriyama dina bukuna Semangat Baru: Kolonialisme, Budaya Cetak, dan Kesastraan Sunda Abad ke-19 (2005), faktor kolonialisme kacida ngawarnaanana kana konsépsi jeung wangun-wangun sastra anu ahirna dipilih ku urang Sunda.

(11)

Cindekna, aya parobahan konfigurasi dina pakumbuhan sastra Sunda harita anu dikasang-tukangan ku situasi kolonialisme anu ogé mawa pikiran-pikiran Barat anu modérn.

Éta studi ogé kalawan husus ngajelaskeun kumaha munculna “dua gelombang perluasan” anu ahirna ngamunculkeun génre roman atawa novel. Anu dimaksud “dua gelombang perluasan” téh kahiji munculna wawacan anu dicitak mangrupa buku, geus lain dina wangun manuskript. Kadua, ayana tarékah narjamahkeun carita-carita Barat (Éropa) kana basa Sunda. Nya éta pisan anu tuluy mangaruhan jeung ngarobah kabiasaan masarakat Sunda dina nangtukeun wangun sastra nu dipilih.

Mun ditilik tina aspék sosial nu mekar harita, copelna aya dua kawijakan pamaréntah kolonial nu ngarojong munculna transformasi jeung inovasi. Kahiji, ayana tarékah nuliskeun rupaning carita dina wangun tulisan, boh dina buku boh dina jurnal atawa pustaka mangsa séjén keur bahan bacaan masarakat. Kadua, ayana tarékah ngarasionalisasikeun pikiran masakarat pribumi. Di antarana ngaliwatan bacaan-bacaan atawa wangun sastra nu modérn. Studi Moriyama ogé geus maluruh éta hal sarta antukna manggihan fakta ayana tarékah melakkeun pikiran-pikiran rasional anu awalna dijalankeun ngaliwatan sastra wangun tradisional samodél wawacan, narjamahkeun carita ti Éropa nu leuwih réalis, sarta ahirna éta carita-carita nu réalis téh wangunna ditiru ku pangarang-pangarang pribumi pikeun nuliskeun carita lokal. Contona baé, awal abad ka-20 muncul wangun novel Sunda anu nyaritakeun kahirupan sosial masarakat Sunda, anu eusina geus lain tarjamahan atawa saduran. Ngan baé, éta studi henteu sacara

(12)

gemet nalungtik carita-carita lokal anu parondok, nu jadi akar munculna génre carpon nu tuluy mekar nepi ka kiwari.

Kitu deui di lingkungan akademik, ieu masalah téh can réa katalungtik. Skripsi atawa tésis anu ngabahas sajarah carpon atawa sajarah sastra Sunda dina umumna can pati réa. Ulikan sajarah sastra réréana ngan kapanggih dina buku-buku kritik atawa pangajaran anu cara ngadadarkeunana ukur saliwat-saliwat.

Aya sawatara judul karya tulis ilmiah, pangpangna skripsi, anu mémang geus ngaguar rupaning problématika nu patali jeung carita pondok. Di antarana baé skripsi Eulis Héndrayani Saputra (1990), anu judulna Bahan jeung Conto Modél Pangajaran Aprésiasi Carita Pondok Basa Sunda pikeun SMP (Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah IKIP Bandung), sarta skripsi Yéssy Hérmawati (2006), Ulikan Sémiotik kana Kumpulan Carpon Surat keur Sawarga Karangan Paguyuban Sastrawan Sunda Patrem (Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah UPI Bandung). Sakumaha anu kagambarkeun tina judulna, éta skripsi téh ukur nalungtik unsur-unsur instrinsik carita pondok keur kaperluan aprésiasi jeung modél pangajaran sastra, saperti skripsi Eulis Héndrayani Saputra, atawa nalungtik unsur-unsur linguistikna saperti skripsi Yéssy Hérmawati.

Kitu deui tésis jeung disertasi nu nalungtik génre carita pondok, téma jeung pedarananana teu jauh béda jeung skripsi di luhur, nyaéta umumna ngabahas aspék-aspék basa, struktur, atawa aprésiasi kana carpon nu dirélasikeun jeung rupa-rupa kabutuhan. Hususna di Sekolah Pascasarjana Universitas Pendidikan Indonesia (SPs UPI), rélasina dipatalikeun jeung aspék-aspék pendidikan sastra atawa kritik kana hiji karya. Di antarana baé tésis anu disusun

(13)

ku Herman Ivo (1997) kalawan judul Karakteristik Sastra Koran: Studi Deskriptif Analitis Aspek Bahasa, Sastra, dan Makna Simbolis Cerpen Koran untuk Tujuan Pengajaran di LPTK (Program Pascasarjana IKIP Bandung). Eusina di antarana nyabit-nyabit kamekaran génre carpon, utamana anu mekar jeung nyebar dina koran atawa média masa sarta nyindekkeun yén carpon anu mekar jeung hirup di Indonésia teu bisa dipisahkeun jeung hirup-huripna koran. Papadaning kitu fokus panalungtikanana leuwih nyindekel kana analisis eusi carpon keur tujuan pangajaran. Kitu deui tésis nu ditulis ku N. Lilis Aisyah (2003) anu judulna Representasi Idiologi Gender dalam Cerpen-cerpen Karya Wanita pada Cerpen Pilihan Kompas 1992 – 1996: Pemilihan Bahan dan Perancangan Model Apresiasi Cerpen Sebagai Wahana Penyadaran terhadap Masalah Gender (Program Pascasarjana UPI Bandung). Sakumaha anu karéprésentasikeun tina judulna, ieu tésis medar kritik kana carpon-carpon anu geus dibukukeun tur dipedalkeun saban taun minangka carpon pinunjul nu dipilih ku rédaktur Harian Umum Kompas, anu tuluy ku nu nalungtikna dirélasikeun jeung modél aprésiasi sastra, hususna keur tujuan “sadar gender”. Sedengkeun disertasi anu ngabahas carita pondok, di antarana ditulis ku Yoce Aliah Darma (2006) kalawan judul Penerapan Model Analisis Wacana Kritis dalam Kajian Cerpen Berideologi Gender untuk Mengembangkan Kemampuan Analisis Wacana Mahasiswa: Studi Kuasi Eksperimen di Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia FPBS UPI Angkatan 2003-2004 (Sekolah Pascasarjana UPI Bandung, 2006). Éta studi ngan merenahkeun carpon minangka bahan keur mekarkeun kamampuh mahasiswa dina ngaanalisis wacana.

(14)

Leuwihna ti éta, tésis jeung disertasi anu kapanggih tur nyokot carpon minangka obyék studina umumna ngagunakeun sampel carpon-carpon dina basa Indonésia. Lian ti éta skripsi, tésis, jeung disertasi anu ngabahas sajarah carita pondok téh langka pisan, sumawonna anu ngulik jeung medar sajarah carpon Sunda.

Dikasangtukangan ku masalah-masalah di luhur, ieu panalungtikan rék maluruh jeung nyusud kumaha gelarna carpon dina basa Sunda sarta kumaha prosés jeung kamekaranana nepi ka ahirna diaku jadi génre sastra anyar. Panalungtikan pangpangna rék dipuseurkeun kana faktor-faktor kolonialisme anu mangaruhan kahirupan urang Sunda harita sarta jadi kasang tukang lahirna wangun carpon. Ku sabab éta, ieu panalungtikan dijudulan “GÉNÉALOGI CARITA PONDOK SUNDA: TILIKAN POSTKOLONIAL”.

1.2 Rumusan Masalah Panalungtikan

Sakumaha anu geus didadarkeun di luhur lahirna carpon Sunda téh teu bisa dipisahkeun tina pangaruh kawijakan pamaréntah kolonial Walanda. Suméndér ka dinya, ieu panalungtikan bakal dipuseurkeun kana masalah-masalah kolonialisme, pangpangna nu mangaruhan kana gelarna wangun carpon dina basa Sunda. Éta masalah bakal didadarkeun maké pamarékan “généalogi”.

Aya sawatara masalah nu kudu dirumuskeun patali jeung hal éta, di antarana baé:

a. Kumaha ciri naratif carita-carita pondok dina téks-téks basa Sunda anu awal? Sakumaha anu katiténan dina carpon-carpon anu awal, pangaruh

(15)

dongéng kacida kentelna. Ku hal éta kudu dipaluruh kumaha prosésna dongéng mangaruhan carpon. Hal ieu ogé jadi penting pikeun maluruh kamekaran gaya tulisan dina téks-téks carita pondok.

b. Kumaha konsépsi anu mekar harita jeung términologi naon baé anu muncul jeung dipaké keur méré idétitas kana wangun-wangun carita anu pondok jaman kolonial? Istilah carpon téh tarjamahan tina istilah short-story dina basa Inggris. Tapi éta istilah téh henteu ujug-ujug dipaké dina awal-awal munculna carpon Sunda. Ku hal éta perlu dipaluruh istilah atawa términologi naon baé anu dipaké saméméh istilah carpon ditarima. c. Wacana kolonial naon baé anu mekar jeung ngarojong lahirna génre

carpon Sunda? Dina ieu panalungtikan fokusna bakal dipuseurkeun kana rupaning kawijakan pamaréntah kolonial Walanda minangka wacana nu utama, hususna nu patali jeung tarékah pamaréntah kolonial ngayakeun kagiatan literasi sarta rupaning pangaruhna ka masarakat pribumi.

d. Saha baé di antarana inohong-inohong atawa pangarang anu kalibet dina prosés munculna wangun carpon Sunda? Inohong anu bakal dipaluruh téh dipatalikeun jeung peranna dina ngalahirkeun génre carpon boh sacara langsung boh henteu bari ditilik kumaha kasang tukang kahirupan sosial budayana. Utamana bakal dipaluruh naha aya henteu hubungan antara kasang tukang sosial budayana jeung rupaning kawijakan pamaréntah kolonial Walanda.

(16)

1.3 Tujuan Panalungtikan

Nilik kana rumusan masalah di luhur, ieu panalungtikan mibanda tujuan pikeun ngadadarkeun hal-hal anu aya patalina jeung pasualan-pasualan ieu di handap:

a. Ngadéskripsikeun wangun, ciri-ciri naratif, sarta karakteristik carpon Sunda anu awal. Ogé rék dipaluruh kumaha pangaruh dongéng kana carpon Sunda anu awal pikeun mikanyaho aya henteuna transformasi wangun sastra.

b. Maluruh jeung ngajelaskeun konsépsi jeung términologi anu muncul jeung dipaké pikeun méré idéntitas kana carita pondok Sunda.

c. Ngajelaskeun wacana kolonial anu mekar jeung ngarojong lahirna carpon Sunda, utamana dipuseurkeun kana rupaning kawijakan pamaréntah kolonial Walanda nu aya patalina jeung tarékah pamaréntah kolonial ngayakeun kagiatan literasi sarta rupaning pangaruhna ka masarakat pribumi.

d. Manggihan jeung ngaidéntifikasi inohong-inohong atawa pangarang anu kalibet dina prosés munculna carpon Sunda sarta peranna dina ngalahirkeun génre carpon bari ditilik kumaha kasang tukang kahirupan sosial budayana. Bakal dipaluruh ogé naha aya atawa henteuna hubungan antara kasang tukang sosial budaya éta inohong jeung kawijakan-kawijakan pamaréntah kolonial Walanda.

(17)

1.4 Mangpaat Panalungtikan

Ieu panalungtikan bakal digarap kalawan harepan bisa mangpaat boh keur kapentingan tioritis boh keur kapentingan praktis.

1.4.1 Mangpaat Tioritis

Keur kapentingan tioritis, ieu panalungtikan dipiharep bisa:

a. Ngabeungharan sajarah sastra Sunda, utamana anu patali jeung sajarah carpon Sunda. Teu siga wangun sastra Sunda modérn séjénna anu geus réa dipaluruh sajarahna, sajarah carpon mah teu pati réa dibahas kalawan gemet. Umumna sajarah carpon dibahas saliwat-saliwat dina wangun kritik atawa éséy, atawa dina pedaran buku-buku tilikan sastra jeung pangajaranana.

b. Nyadiakeun pedaran anu kompréhénsif patali jeung kontéks historis anu jadi kasang tukang jeung kamekaran kasusastraan Sunda dina jaman kolonial. Dipiharep ieu pedaran téh ngalengkepan ulikan-ulikan ngeunaan kasusastraan Sunda anu geus aya saméméhna, utamana patali jeung ulikan sajarah sastra.

1.4.2 Mangpaat Praktis

Mangpaat praktis ieu panalungtikan utamana dipiharep bisa digunakeun keur bahan pangajaran sastra, pangpangna nu patali jeung sajarah sastra Sunda. Anggapan yén carpon Sunda mekar dina awal abad ka-20, muga-muga bisa dikoréksi ku hasil ieu panalungtikan anu boga asumsi yén akar-akar carpon Sunda

(18)

geus mekar ti abad ka-19 kénéh. Lian ti éta bisa méré kasadaran ka masarakat Sunda, yén saenyana kolonialisme lain ukur patali jeung penjajahan fisik, tapi ogé nimbulkeun pangaruh anu panjang sabada éta penjajahan lekasan. Dipiharep ieu panalungtikan bisa méré kasadaran historis yén naon-naon anu lumangsung kiwari akarna bisa dipapay tina kolonialisme.

1.5 Definisi Operasional

Ieu panalungtikan téh dijudulan “Généalogi Carita Pondok Sunda, Tilikan Postkolonial”. Nilik kana rumusan judul ieu panalungtikan, aya sawatarawa istilah anu kudu dijelaskeun watesanana, nyaéta:

a. Généalogi

Sacara harfiah, généalogi sok dihartikeun ulikan ngeunaan kulawarga jeung nyucruk galur rundayan sarta sajarahna. Dina ieu panalungtikan, anu dimaksud généalogi téh terminologi anu sok dipaké dina ulikan postkolonial nyaéta cara anu dipilampah keur manggihan kontinuitas sakaligus diskontinuitas historis obyék. Généalogi dina ieu ulikan lain sakadar manggihan asal-usul sakumaha dipikapaham sacara tradisional, tapi satékah polah ngungkab faktor nu warna-warni di satukangeun sajarah.

b. Carita Pondok

Nilik kana wangun caritana anu pondok mah carpon téh teu béda jeung dongéng anu papada ditulis dina wangun prosa. Tapi istilah carita pondok boga harti anu mandiri, béda jeung dongéng. Dina ieu panalungtikan anu dimaksud carita pondok téh wangun karya sastra anu ditulis dina wangun prosa naratif,

(19)

caritana rélatif pondok, plotna museur kana hiji peristiwa minangka hiji épisodeu, sifatna réalistik tur sugéstif.

c. Postkolonial

Istilah postkolonial dina ieu panalungtikan nyaéta ulikan atawa tiori anu ngagunakeun cara-cara pikeun ngaanalisis rupaning gejala kultural, upamana baé sajarah, politik, ékonomi, sastra, jeung rupa-rupa dokumén séjénna, anu lumangsung di nagara-nagara tilas koloni Éropa modérn. Obyékna ngawengku aspék-aspék kabudayaan anu kungsi ngalaman kakawasaan impérial ti mimiti ayana kolonisasi nepi ka ayeuna, sarta ngawengku rupa-rupa pangaruh anu ditimbulkeunana.

1.6 Sistematika Laporan Panalungtikan

Hasil ieu panalungtikan bakal disusun dina karya tulis anu ngawengku lima bab, anu sistematikana:

BAB I BUBUKA

Ieu bab ngadadarkeun kasang tukang panalungtikan, rumusan masalah panalungtikan, tujuan panalungtikan, dadaran istilah (définisi operasional) nu dipaké dina panalungtikan, jeung sistematika laporan panalungtikan.

BAB II KAJIAN PUSTAKA

Ieu bab ngadadarkeun sajumlahing konsép poko anu dijadikeun titincakan panalungtik keur nyawang masalah anu ditalungtik. Éta konsép poko téh

(20)

sumberna tina buku atawa bahan bacaan séjén anu dijieun rujukan konséptual jeung tioritis. Dina ieu panalungtikan, bakal diguar kumaha konsép tiori postkolonial, kasang tukangna, jeung larapna sakumaha anu geus ditaratas ku para akademisi, ogé kamungkinan-kamungkinanana dilarapkeun kana ulikan sastra di Indonésia.

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN

Dina ieu bab didadarkeun desain panalungtikan, definisi konséptual jeung operasional variabel panalungtikan, prosés mekarkeun instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, pamarekan nu digunakeun, sarta prosédur panalungtikan.

BAB IV GÉNÉALOGI CARITA PONDOK SUNDA

Ieu bab ngadiskusikeun hasil panalungtikan nu dipatalikeun jeung dasar tioritis nu geus dibahas dina Bab II. Dina ieu bab bakal dipedar ciri-ciri naratif carpon Sunda anu awal; maluruh jeung ngajelaskeun konsépsi jeung términologi anu dipaké pikeun méré idéntitas kana carita pondok Sunda anu awal; naon baé wacana kolonial anu mekar jeung ngarojong lahirna carpon Sunda; sarta ngaidéntifikasi inohong-inohong atawa pangarang anu gedé sumbangan atawa peranna dina milu ngarojong lahirna génre carpon, boh sacara langsung boh teu langsung.

(21)

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN

Dina ieu bab dipedar kacindekan tina hasil panalungtikan sarta sawatara saran patali jeung hasil panalungtikan.

(22)

BAB III

MÉTODOLOGI PANALUNGTIKAN

3.1. Métode Panalungtikan

Pikeun manggihan aspék-aspék kolonialisme nu nyampak dina wacana-wacana carita pondok Sunda, dibutuhkeun métodologi anu luyu jeung tujuan ieu panalungtikan. Métodé, sakumaha didefinisikeun ku Ratna (2009: 34) nyaéta cara jeung strategi pikeun mikapaham réalita, atawa léngkah-léngkah sistematis pikeun ngaécéskeun rupaning masalah katut sabab akibatna.

Sakumaha anu geus didadarkeun dina Bab I, tujuan ieu panalungtikan téh ngawengku opat hal, anu intina nyaéta hayang nyukcruk wacana kolonial nu jadi kasang kasajarahan munculna carpon Sunda, nyukcruk jeung manggihan inohong anu kalibet dina éta wacana, ngadadarkeun konsépsi carpon Sunda jaman kolonial, sarta ngaidéntifikasi ciri-ciri naratif carpon Sunda anu awal.

Pikeun ngahontal éta tujuan, ieu panalungtikan ngagunakeun métode déskriptif. Tegesna, ieu panalungtikan henteu difokuskeun pikeun ngajawab hiji hipotésis, tapi leuwih dipuseurkeun kana usaha ngagali unsur-unsur nu bisa ngécéskeun masalah nu ditalungtik. Dina prakna, métode nu digunakeun henteu ngan dipaké pikeun ngumpulkeun jeung ngadéskripsikeun data, tapi ogé ngawengku analisis jeung interprétasina.

Ku hal éta, métodé déskrtiptif nu bakal digunakeun prak-prakanana leuwih deukeut kana cara gawé kritik, anu tahap-tahapna ngawengku tilu hal:

(23)

1. Déskripsi

Dina tahap awal panalungtikan, data nu kapanggih jeung kakumpulkeun téh didéskripsikeun kalawan obyéktif. Patali jeung ieu panalungtikan, bakal dideskripsikeun rupaning data nu patali jeung téks-téks carita nu parondok, anu muncul dina jaman kolonial. Lian ti éta ogé didéskripsikeun wacana-wacana kolonialisme di Hindia Walanda, pangpangna nu karandapan ku masarakat Sunda tur aya hubunganana jeung muncul sarta mekarna génre carpon. Tegesna data anu didéskripsikeun téh sipatna informatif, anu baris méré gambaran kana lingkup jeung ambahan panalungtikan.

2. Analisis

Sanggeus data kadéskripsikeun, tahap satuluyna nyaéta ngaanalisis data-data kolonialisme di lingkungan urang Sunda, dikatégorisasikeun jeung dipilah-pilah, sangkan kapetik gambaran leuwih écés ngeunaan faktor naon baé anu ngadorong munculna génre carpon. Ieu tahap analisis téh seuhseuhanana mah dipigawé keur nyiapkeun interprétasi. 3. Interprétasi

Data ngeunaan kolonialisme hasil analisis tur dianggap penting pikeun ngajelaskeun faktor nu ngadorong munculna génre carpon Sunda téh ahirna diinterprétasikeun. Hasil interprétasi dipiharep ngahasilkeun hiji dadaran anu obyéktif jeung sistematis minangka jawaban kana pertanyaan-pertanyaan panalungtikan anu dirumuskeun saméméhna.

(24)

3.2 Téhnik Ngumpulkeun Data

Data ieu panalungtikan dikumpulkeun ku dua cara, nyaéta studi dokuméntasi jeung wawancara terbuka.

Téhnik studi dokuméntasi digunakeun keur maluruh dokumén-dokumén anu ngandung informasi ngeunaan kolonialisme di Hindia Walanda, hususna anu aya hubungan jeung karandapan ku masarakat Sunda. Éta dokumén téh mangrupa buku, pustakamangsa, almanak, gambar, kar, jeung dokumén-dokumén séjén.

Téhnik wawancara terbuka digunakeun pikeun ngagali, nalaah, nglarifikasi, jeung ngalengkepan informasi nu dianggap perlu ku cara ngayakeun wawancara-wawancara jeung sawatara narasumber atawa pakar nu dianggap mikapaham pasualan nu ditalungtik atawa mibanda informasi anu dianggap penting keur ngalengkepan data panalungtikan.

3.3 Instrumén Panalungtikan

Instrumén ieu panalungtikan téh nyaéta panalungtik sorangan. Dina hal ngaanalisis ciri-ciri naratif carpon Sunda anu awal, panalungtik ngagunakeun alat analisis nu mangrupa padoman analisis téks, anu poko-pokona digambarkeun dina tabél ieu di handap.

Tabel 3.1

Padoman analisis téks

No. Aspék Analisis Dadaran

1 Déskripsi téks Déskripsi téks dimaksudkeun pikeun ngadadarkeun kontéks téks nu dianalisis. Diasumsikeun yén téks henteu madeg mandiri, tapi salawasna aya dina kontéks nu ngalingkup dirina. Dina déskripsi téks

(25)

No. Aspék Analisis Dadaran

di antarana didadarkeun posisi téks dina kontéks kolonialisme, saha nu ngarangna, kumaha asal-usulna, jsb.

2 Ringkesan carita Ngadadarkeun ihtisar téks sangkan kagambar unsur-unsur jeung struktur eusina.

3 Analisis téks Analisis téks diperlukeun pikeun manggihan ciri jeung ajén-inajén téks. Analisis téks ngawengku dua hal:

a. Analisis Wangun, nyaéta analisis anu dipuseurkeun kana ciri-ciri fisik téks. Upamana panjangna, polana, jenisna, jsb.

b. Analisis struktur eusi téks, nyaéta analisis anu dipuseurkeun kana struktur intrinsik téks. Upamana alur, palaku, kasang, téma, jeung ajén téks, ogé sikep pangarang anu katémbong tina téks.

3.4 Data jeung Sumber Data Panalungtikan

Data ieu panalungtikan nyaéta wacana kolonialisme jeung téks-téks anu dihasilkeunana – pangpangna téks carita-carita nu parondok – anu bisa ngadéskripsikeun faktor-faktor anu mangaruhan munculna génre carita pondok Sunda. Lantaran carpon digolongkeun kana génre sastra Sunda modérn, data nu dipaluruh bakal diwatesanan kana aspék-aspék modérnitas nu diwanohkeun ku bangsa kolonial Walanda ka masarakat jajahan, nepi ka ahirna kolonialisme Walanda sacara fiksik lekasan. Papadaning kitu pangaruh-pangaruh kolonialisme anu masih nyampak sabada kolonialisme fisik lekasan bakal tetep didiskusikeun dina raraga ulikan postkolonial.

Ku hal éta, data panalungtikan diwatesanan ti mimiti munculna literasi modérn di Hindia Walanda, nu ditandaan ku munculna print literacy (budaya

(26)

cetak) dina pertengah 1942.

Sumber data p anu mangrupa buku hasil panalungtikan sa Walanda dina rupa-ru faktor nu ngajurung m

3.5 Prosédur Panalu Prosédur ieu p

ahan abad ka-19, nepi ka kolonialisme Walan

pangpangna digali tina dokumén-dokumén ko u jeung pustaka mangsa nu diterbitkeun jama saméméhna anu nalungtik wacana-wacana ko rupa aspék, ogé dimangpaatkeun keur ngaréko

munculna génre carita pondok Sunda.

alungtikan

u panalungtikan digambarkeun dina diagram di

landa lekasan taun

kolonial, utamana man harita. kolonial di Hinda ékonstruksi

(27)

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Genre carita pondok (carpon) Sunda, munculna di lingkungan masarakat Sunda téh lantaran pangaruh modérnitas. Éta modérnitas téh pangpangna mah diwanohkeun ku bangsa Barat ngaliwatan kolonialisme. Dina kontéks Indonésia, pangaruh modérnitas téh diwanohkeun ku kolonialisme Walanda. Ku hal éta, maluruh généalogi carita pondok Sunda kudu dimimitian ku maluruh aspék-aspék modérnitas minangka kasang jeung kontéksna.

Faktor penting tina aspék modérnitas anu gedé pangaruhna kana munculna carpon Sunda nyaéta kagiatan literasi modérn anu ditandaan ku munculna print literacy (budaya cetak). Di lingkungan masarakat Sunda, print literacy mimiti muncul dina abad ka-19. Saméméhna budaya listerasi urang Sunda réa diwujudkeun dina wangun manuskrip. Ku munculna kagiatan percetakan di Hindia Walanda wawacan, dongéng, jeung bacaan séjénna mimiti dicitak dina wangun buku.

Kagiatan lietarsi modérn lain baé ngarobah wangun-wangun tulisan, tapi ogé ngarobah pikiran. Gagasan-gagasan modérnitas anu jolna ti Barat sarta disebarkeun ngaliwatan kolonialisme milu mangaruhan pikiran-pikiran masarakat pribumi. Hal éta upamana dibuktikeun ku munculna élit-élit pribumi nu nyawang pikiran Barat jadi jalan pikeun kamajuan.

(28)

Kagiatan literasi modérn beuki subur sanggeus pamaréntah kolonial ngaluarkeun kawijakan dina widang pendidikan keur masarakat pribumi. Buku-buku bacaan dicitak rébuan éksemplar, didistribusikeun, jeung dijadikeun bacaan wajib barudak sakola. Gerakan Politik Étis anu muncul dina awal abad ka-20, milu nyuburkeun kagiatan literasi jeung pendidikan modérn di Hindia Walanda, sarta nyiptakeun generasi anyar masarakat pribumi anu melék sakola.

Hal anu teu kurang pentingna dina ngadukung kagiatan literasi modérn nyaéta peran lembaga-lembaga penerbitan kolonial anu muka jalan pikeun élit jeung inteléktual pribumi milu aub dina kagiatan literasi modérn. Bacaan-bacaan anu awalna disadur atawa ditarjamahkeun tina buku-buku Éropa, mimiti dieuyeuban ku bacaan anu pituin dikarang ku masarakat pribumi.

Tina péspéktif ulikan postkolonial, kontak antara masarakat nu ngajajah (colonizer) jeung nu dijajah (colonized) dina kontéks saperti kitu téh umumna ngahasilkeun rupa-rupa akibat. Di antarana nimbulkeun hibriditas, mimikri, jeung ambivalénsi dina ranah budaya. Tegesna, modérnitas anu dibawa ku bangsa kolonial téh diserep, diolah, sarta antukna dipilih keur nyorang jalan anu mandiri.

Munculna genre carpon Sunda ogé aya dina kontéks sarupa kitu. Carita-carita anu ditarjamahkeun ti Barat, ogé Carita-carita anu ditulis tina khaéanah Carita-carita lokal, ngawujudkeun transkultural bari teu leupas tina désain nu diwangun ku bangsa kolonial. Wangun, pola, jeung gagasanana sawaréh ditiru jeung dimodifikasi, nepi ka ngahsilkeun konfigurasi anyar sarta ngawujudkeun genre-genre kasastraan anyar.

(29)

Hasil analisis data ieu panalungtikan ngabuktikeun yén wangun, pola, jeung gagasan carita ti Éropa réa ditiru ku sawatara pangarang lokal, sarta gedé pangaruhna dina ngalahirkeun genré sastra anyar di lingkungan masarakat Sunda. Wangun carpon Sunda anu saéstuna geus aya ti ahir abad ka-19 kénéh, ogé lahir tina prosés saperti kitu.

Awalna, dongéng jeung carita-carita pondok ti Éropa ditarjamahkeun jeung dibukukeun ku pangarang lokal. Dongéng-dongéng Sunda nu nyebar sacara lisan ogé mimiti dikumpulkeun jeung dibukukeun ku bangsa kolonial. Antukna ngawujudkeun transkultural. Sawaréh ditulis maké wangun prosa minangka pangaruh barat, sawaréh ditulis dina dangding minangka pangaruh lokal.

Prosés sarupa kitu téh lumangsung ti pertengahan abad ka-19 nepi ka awal abad ka-20. Karangan-karangan anu ditulis jeung dikumpulkeun ku R.H. Moehamad Moesa, R.A. Lasmi Ningrat, Grashuis, jeung Gelder ngabuktikeun ayana galagat samodél kitu. Kadieunakeun, pangarang-pangarang ngalakukeun mimikri (niru-niru), sarta antukna ngahasilkeun karangan-karangan nu némbongkeun ciri ambivalénsi (bingbang antara dua posisi), sakumaha anu kapanggih dina karya para pangarang awal abad ka-20.

Lamun ahirna wangun prosa anu dipilih, éta gé teu bisa dipisahkeun tina kawijakan pamaréntah kolonial Walanda anu dirojong ku élit pribumi keur rupa-rupa alesan. Prosa dianggap leuwih éféktif batan wangun-wangun tradisional. Tapi wangun-wangun tradisional samodél dangding tuluy dipiara minangka sikep ambivalén ti masarakat jajahan. Munasabah, nepi ka taun 1940-an, konsépsi carita

(30)

pondok Sunda tetep ambigu, antara kudu milih wangun prosa jeung puisi (dangding).

Ieu hasil panalungtikan ogé ngabuktikeun yén saenyana ti ahir abad ka-19 geus aya carita anu wangunna geus bisa disebut minangka carita pondok dina konsépna anu modérn. Ku hal éta, klaim-klaim para kritikus sabada kamerdékaan anu nyebutkeun yén pangarang-pangarang carita nu nulis di majalah Parahiangan taun 1930-an minangka anu ngaluluguan lahirna carita pondok kudu ditolak. Kitu deui klaim anu nyebutkeun yén buku kumpulan carita Dogdog Pangréwong anu dikarang ku G.S. taun 1930 minangka tonggak lahirna carita pondok Sunda kudu dikoréksi.

Tina déskripsi hasil panalungtikan, saéstuna anu kudu diperenahkeun minangka pangarang nu ngaluluguan lahirna carita pondok téh nyaéta R.H. Moehammad Moesa anu nulis carita “Santri Gagal” jeung “Hibat” taun 1881 nu karyana dipidangkeun dina buku Soendanesche Bloemlezing susunan G.J. Grashuis keur kapentingan Indologi di Walanda.

Carita-carita pondok dina majalah Prahiangan leuwih merenah disebut minangka bagian tina prosés métamorfosis carita pondok Sunda nu mekar dina jaman kolonial. Kitu deui carita-carita anu dikarang ku G.S. dina buku Dogdog Pangréwong minangka hasil kréativitas nu nuluykeun jeung ngaropéa tradisi nu geus hirup saméméhna. Minangka punjulna, buku Digdog Pangréwong mémang kudu diaku minangka buku kumpulan carita pondok Sunda anu munggaran dina kontéks sajarah kasusastraan Sunda modérn.

(31)

5.2 Saran

Hasil ieu panalungtikan copelna mibanda dua implikasi. Impilkasi kahiji, ieu panalungtikan bisa dijadikeun tatapakan keur panalungtikan satuluyna pikeun maluruh rupaning aspék nu can kagali. Upamana baé, ieu panalungtikan manggihan kanyataan yén saenyana akar jeung asal-usul lahirna carpon Sunda salian dipangaruhan ku gaya Barat ogé kentel pisan dipangaruhan ku bentuk dongéng, sakumaha anu réa kapanggih dina karya G.S. jeung pangarang lianna, minangka gejala hibriditas. Tapi, kumaha transformasina, polana, jeung hasilna perlu kénéh ditalungtik kalawan daria. Ku hal éta disarankeun aya panalungtikan satuluyna pikeun maluruh prosés transformasi bentuk dongéng kana carita pondok Sunda dina konsépna anu modérn.

Implikasi kadua, ieu hasil panalungtikan bisa dijadikeun bahan keur ngoréksi sajarah carpon Sunda anu diklaim ku para kritikus muncul sabada medalna majalah parahiangan (1929). Ieu klaim téh umumna diheueuhan ku masarakat sarta tuluy diajarkeun ka barudak sakola dina pangajaran sastra. Kanyataanana, bentuk-bentuk carpon Sunda geus ditulis ti ahir abad ka-19 kénéh sanajan konsépsina can pati jinek. Ku sabab kitu, sajarah carpon Sunda kudu dikoréksi luyu jeung fakta-fakta sajarah anu nyampak.

(32)

DAPTAR PUSTAKA

Adang S. “Tubagus Djajadilaga, Mas Astrawinata, Pangarang Carita Pondok Munggaran?”. Galura, Minggu III, Oktober 1990.

Adiwidjaja, R.I. (1950). Kasusastraan Sunda II. Jakarta-Groningen: J.B. Wolters. Alisjahbana, Soetan Takdir. (1961). “Suman Hs”, dina Kawan Bergelut. Jakarta:

NV Nusantara.

Amijaya, G. Surya. (1940). “Basa sareng Kasoesastran Soenda”. Parahiangan No. 39 & 41 (12): 630-631, 662-663.

Amini, Hasif (1999). “Cerita Pendek, Sadar Diri, Main-main, Diam”. Dina Utankayu Bertandang dalam Proses. Jakarta: Kalam.

Ardiwinata, D.K. (1914). “Proéa en Poeéie”. Papaés Nonoman No. 9 (1): 3-5. --- (1915). “Basa Soenda Mana Anoe Koedoe Dipake”. Papaés Nonoman

No. 8 (2): 4-7.

Ashcroft, Bill, Gareth Griffiths, jeung Helen Tiffin (ed.). (1995). The Post-colonial Studies Reader. London and New York: Routledge.

--- (2001). Key Concepts in Post-Kolonial Studies. London and New York: Routledge.

Balai Pustaka. (1948). Balai Poestaka Sewadjarnja. Jakarta: Balai Pustaka. Balé Pustaka. (1924). Volksalmanak Soenda. Weltevreden: Balé Pustaka.

Berge, Tom van Den. (1998). Karel Frederik Holle, Theeplanter in Indie 1829-1896. Amsterdam: Vitgeverij Bert Bakker.

Bhaba, Homi K. (1984). Of Mimicri and Man: The Ambivalence of Colonial Discourse. October 28: 125-133.

Coolsma, S. (1910). Hollandsch-Soendaneesch Woordenboek. Leiden: A.W. Sijthoff’s.

Danoeredja. (1929). Serat Sinerat Djaman Djoemenengna Raden Hadji Moehamad Moesa. Wetevreden: Bale Pustaka.

Djojonegoro, Wardiman. (1996). Lima Puluh Tahun Perkembangan Pendidikan Indonesia. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

(33)

Ekadjati, Edi S., spk. (1994). Empat Sastrawan Sunda Lama. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Ekadjati, Edi S. (1995). Tradisi Penulisan di Sunda. Bandung (monograph, teu diterbitkeun).

--- (2004). Kebangkitan Kembali Orang Sunda, Kasus Paguyuban Pasundan 1913-1918. Bandung: Kiblat Buku Utama.

Faruk. (2007). Belenggu Pasca-Kolonial: Hegemoni & Resistensi dalam Sastra Indonesia. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Faturohman, Taufik (1983). Ulikan Sastra. Bandung: Yudistira.

Foulcher, Keith. (1991). Pujangga Baru, Kesusastraan dan Nasionalisme di Indonesia 1933-1942. Jakarta: Girimukti Pasaka.

Foulcher, Keith & Tony Day (ed.). (2008). Sastra Indonesia Modern, Kritik Postkolonial. Jakarta: KITLV-Yayasan Obor Indonesia.

Gelder, W. van. (1913). Mangle, nja eta Roepa-roepa Tjarita Reudjeung Tjonto. Den Haag: De Swart & Éoon.

Gandhi, Leela. (1998). Postcolonial Theory: A Critical Introduction. Australia: Allen & Unwin.

Grashuis, G.J. (1881). Soendanesche Bloemlezing. Leiden: A.W. Sijthoff. G.S. (1984). Dogdog Pangréwong. Bandung: Rahmat Cijulang.

Guru. (1926). “Kasoesastran Soenda”. Poesaka Soenda No. 1 (4): 11-16.

Hadiansyah, Déni (2008). “Enam Belas Tokoh Sastra Sunda yang Berpengaruh”, dalam rubrik “Khazanah” H.U. Pikiran Rakyat, edisi Sabtu, 24 Mei 2008. Hadish, Yetty Kusmiyati. 1979. Raden Memed Sastrahadiprawira. Jakarta: pusat

Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.

Hartoko, Dick & B. Rahmanto (1986). Pemandu di Dunia Sastra. Yogyakarta: Kanisius.

Hill, Rust (1987). Writing in General and Short Story in Particular. Boston: Houghton Mifflin Company.

Iskandarwassid (1992). Kamus Istilah Sastra. Bandung: Geger Sunten.

Jedamski, Doris. (1992). “Balai Pustaka – A Colonial Wolf in Sheep’s Clothing”. Archipel 44: 23-46.

(34)

--- (2008). Sastra Populer dan Subjektivitas Postkolonial (Robinson Crousoe, Count dari Monte Cristo, dan Sherlock Holmes di Indonesia Masa Kolonial). Dina Sastra Indonesia Modern, Kritik Postkolonial. Jakarta: KITLV-Yayasan Obor Indonesia.

Kartini, Tini. (1978). Daéng Kanduruan Ardiwinata, Sastrawan Sunda. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Kartz, E. Ulrich. (2000). Sumber Terpilih Sejarah Sastra Indonesia Abad XX. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia.

Koswara, Dédi. (2010). Sastra Sunda Modérn. Bandung: JPBD FPBS UPI. Lasmi Ningrat, R.A. (1887). Warnasari Djilid II. Batavia: Landsdrukkerij.

Lembaga Basa jeung Sastra Sunda. (1976). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.

Locher-Scholten, Elsbeth. (1996). Etika yang Berkeping-keping, Lima Telaah Kajian Aliran Etis dalam Politik Kolonial 1877-1942. Jakarta: Djambatan. Loomba, Ania. (2003). Kolonialisme/Pascakolonialisme (ditarjamahkeun ku

Hartono Hadikusumo). Yogyakarta: Bentang Budaya.

Lubis, Nina H. (1998). Kehidupan Kaum Menak Priangan 1800-1942. Bandung: Pusat Informasi Kebudayaan Sunda.

--- (2002). “Pengajaran Bahasa Sunda dari Masa ke Masa”. Dangiang III/2002: 27-45.

Lubis, Nina H, spk. (2003). Sejarah Tatar Sunda (Jilid 2). Bandung: Lembaga Penelitian Universitas Padjadjaran.

M.A.S. (1930). “Pahili Koper”. Parahiangan No. 15 (2): 247-248.

Millie, Julian. (2009). Splashed by the saint: ritual reading and Islamic sanctity in West Java. Leiden: KITLV Press.

Mahayana, Maman S. (2003). Sejarah Cerpen Indonesia: Menggugat Sejarah Sastra, Menelusuri Jejak Cerpen Indonesia. Makalah pada Kongres Cerita Pendek Indonesia III di Lampung, 11-13 Juli 2003.

Moesa, Raden Hadji Moehamad. 1907. Dongeng-dongeng Pieunteungeun. Batavia: Kantor Tjitak Kangdjeng Goepernemen (Landsdrukkerij).

Moriyama, Mikihiro. (1996). “Discovering The ‘Language’ and The ‘Literature’ of West Java: An Introduction to The Formation of Sundanese Writing in 19th Century West Java”. South-esat Asian Studies 34(1): 151-183.

(35)

--- (2001). “Pencarian Bahasa dan Kesusastraan Jawa Barat”. Dina Bahaya Purisme Sunda. Bandung: Komunitas Dangiang.

--- (2004). “Mencari Akar Pemikiran Sastra Sunda Modern: Setelah Masuknya Pengaruh Belanda pada Paruh Kedua Abad ke-19”. Sundalana 2: 101-120.

---. (2005). Semangat Baru: Kolonialisme, Budaya Cetak, dan Kesastraan Sunda Abad ke-19. Jakarta: Kepustakaan Populer Gramedia.

Musa, R.H. Muhammad (1990). Wawacan Panji Wulung. Jakarta: Giri Mukti Pasaka.

Nandy, Ashis. (1994). The Intimate Enemy: Loss and Recovery of Self under Colonialism. Delhi: Oxford University Press.

Notosusanto, Nugroho, spk. (1992). Sejarah Nasional Indonesia 3. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Oenkoes. (1940). “Kadjoeroeng koe Pangaboetoeh”. Parahiangan No. 28 (12): 449-450.

Pradopo, Djoko Rachmat (1995). Beberapa Teori Sastra, Metode, Kritik, dan Penerapannya. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Ratna, Nyoman Kutha. (2008). Postkolonialisme Indonesia: Relevansi Sastra. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

--- (2009). Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Rosidi, Ajip & Rusman Sutiasumarga. (1963). Kandjutkundang. Jakarta: Bale Pustaka.

Rosidi, Ajip. (1966). Kesusastraan Sunda Dewasa Ini. Bandung: Tjupumanik. --- (1983). Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya. --- (1989). Beber Layar. Bandung: Girimukti Pasaka.

--- (1991). Ikhtisar Sejarah Sastra Indonesia. Jakarta: Bina Cipta. --- (1995). Puisi Sunda I. Bandung: Geger Sunten.

--- spk. (2000). Ensiklopedi Sunda: Alam, Manusia, dan Budaya. Jakarta: Pustaka Jaya.

--- (2011). Wawacan. Bandung: Kiblat Buku Utama. --- (2011). Guguritan. Bandung: Kiblat Buku Utama.

(36)

Rusyana, Yus (1969). Galuring Sastra Sunda. Bandung: Gunung Larang. --- (1992). Panyungsi Sastra. Bandung: Rahmat Cijulang.

Said, Edward. (1995). Kebudayaan dan Kekuasaan: Membongkar Mitos Hegemoni Barat (ditarjamahkeun ku Rahmani Astuti). Bandung: Mizan. --- (1996). Orientalisme. Bandung: Pustaka.

Salmoen, M.A.(1965). “Sarat-saratna Ngarang Tjarita Pondok”, Sari No. 49: 22-25.

--- (1963). Kandaga Kasusastraan Sunda. Bandung: Ganaco NV.

Sarup, Madan. (2003). Post-Strukturalisme and Postmodernisme, Sebuah Pengantar Kritis. Yogyakarta: Jendela.

Sastrahadiprawira, Memed. (1957). “Kasusastran Sunda”. Kiwari No. 2-3: 90-101, 156-169.

Satjadibrata, R. (2005). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat Buku Utama. Sastrowardoyo, Subagio. (1983). Sastra Hindia Belanda dan Kita. Jakarta: Balai

Pustaka.

Setiadi, Hilmar Farid. (1991). “Kolonialisme dan Budaya: Balai Pustaka di Hindia Belanda”. Prisma 10: 23-46.

Setiawan, Hawe. (2006). “Sastra Sunda Warisan Belanda: Suatu Pendahuluan ke Arah Perumusan Konsepsi Kesusastraan Sunda Pascakolonial”. Dina Prosiding Konferensi Internasional Budaya Sunda Jilid I. Bandung: Yayasan Kebudayaan Rancage.

Setiawan, Wawan. (2008). Interpretasi Ikonografis atas Ilustrasi Karya W.K. de Bruin dalam Buku Roesdi djeung Misnem. Tesis Magister pada Program Studi Seni Rupa ITB: tidak diterbitkan.

Soma, E. Ardi. (1933). “Kamelang ka Garwa Anjar”. Parahiangan No. 34: 554-555.

Spivak, Gayatri Chakravorty. (1995). “Can The Subaltern Speak?” Dina Post-colonial Studies Reader. London and New York: Routledge.

Sumardjo, Jakob (1980). Seluk Beluk Cerita Pendek. Bandung:Mitra Srangenge. --- (2004). Menulis Cerita Pendek. Bandung: Pustaka Latifah.

Sumarsono, Tatang (1986). Pedaran Sastra Sunda. Bandung: Medal Agung. Sutiasumarga, Rusman. (1987). Katineung Kuring. Jakarta: Balai Pustaka.

(37)

Teeuw, A. (1958). Pokok dan Tokoh II. Jakarta: PT Pembangunan. --- (1991). Membaca dan Menilai Sastra. Jakarta: Gramedia.

--- (1994). Indonesia Antara Kelisanan dan Keberaksaraan. Jakarta: Pustaka Jaya.

Tiffin, Hellen. (1995). “Post-colonial Literatures and Counter Discourse”. Dina The Post-colonial Studies Reader. London and New York: Routledge. Wellek, Rene & Austin Warren. (1989). Teori Kesusastraan (ditarjamahkeun ku

Melani Budianta). Jakarta: Gramedia.

Widjaja, R.A. Brata di. (1897). “Karangan Panggagas”. Mitra Noe Tani jilid XIII: 20-28.

Wojowasito, S. (2001). Kamus Umum Belanda-Indonesia. Jakarta: PT Ichtiar Baru van Hoeve.

Éoest, Aart van. (1980). Fiksi dan Nonfiksi dalam Kajian Semiotik. Jakarta: Intermasa.