Pengaruh nya Waktu Reaksi Polimerisasi Pada Proses Pembuatan Poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD)
PENGARUH LAMANYA WAKTU REAKSI
POLIMERISASI PADA PROSES PEMBUATAN
POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
SKRIPSI
Oleh
IDA AYUNINGRUM
090405029
DEPARTEMEN TEKNIK KIMIA
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
AGUSTUS 2013
1
Universitas Sumatera Utara
PENGARUH LAMANYA WAKTU REAKSI
POLIMERISASI PADA PROSES PEMBUATAN
POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
SKRIPSI
Oleh
IDA AYUNINGRUM
090405029
SKRIPSI INI DIAJUKAN UNTUK MELENGKAPI SEBAGIAN
PERSYARATAN MENJADI SARJANA TEKNIK
DEPARTEMEN TEKNIK KIMIA
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
AGUSTUS 2013
2
Universitas Sumatera Utara
PERNYATAAN KEASLIAN SKRIPSI
Saya menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi dengan judul :
PENGARUH LAMANYA WAKTU REAKSI POLIMERISASI PADA
PROSES PEMBUATAN POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
dibuat untuk melengkapi sebagian persyaratan menjadi Sarjana Teknik pada
Departemen Teknik Kimia Fakultas Teknik Universitas Sumatera Utara. Skripsi
ini adalah hasil karya saya kecuali kutipan-kutipan yang telah saya sebutkan
sumbernya.
Demikian pernyataan ini diperbuat, apabila dikemudian hari terbukti bahwa ini
bukan karya saya atau merupakan hasil jiplakan maka saya bersedia menerima
sanksi sesuai dengan aturan yang berlaku.
Medan, 1 Juli 2013
Ida Ayuningrum
NIM 090405029
3i
Universitas Sumatera Utara
ii
4
Universitas Sumatera Utara
iii
5
Universitas Sumatera Utara
PRAKATA
Puji dan syukur penulis panjatkan kehadirat Allah SWT atas limpahan rahmat dan
karunia-Nya sehingga skripsi ini dapat diselesaikan. Tulisan ini merupakan skripsi
dengan judul “Pengaruh Lamanya Waktu Reaksi Polimerisasi Pada Proses
Pembuatan Poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD)” berdasarkan hasil
penelitian yang penulis lakukan di Departemen Teknik Kimia Fakultas Teknik
Universitas Sumatera Utara. Skripsi ini merupakan salah satu syarat untuk
mendapatkan gelar Sarjana Teknik.
Melalui penelitian ini diperoleh hasil poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat
(ALSD). Sehingga hasil yang diperoleh dapat dimanfaatkan, khususnya dalam
pembuatan poliester termodifikasi. Manfaat lain yang diperoleh, yaitu dapat
meningkatkan nilai ekonomis dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) dan
mengurangi masalah limbah Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD).
Selama melakukan penelitian sampai penulisan skripsi ini penulis banyak
mendapat pengarahan dan bimbingan dari dosen pembimbing penulis. Untuk itu
secara khusus penulis mengucapakan terima kasih dan penghargaan sebesarbesarnya kepada Ibu Ir. Renita Manurung, MT.
Penulis menyadari bahwa skripsi ini masih jauh dari sempurna, oleh karena itu
penulis mengharapkan saran dan masukan demi kesempurnaan skripsi ini.
Semoga skripsi ini memberikan manfaat bagi pengembangan ilmu pengetahuan.
Medan,
Juli 2013
Penulis
Ida Ayuningrum
iv
6
Universitas Sumatera Utara
DEDIKASI
Penulis mendedikasikan skripsi ini kepada :
1. Kedua orang tua penulis, Supardi dan Tri Wahyuni, yang telah memberikan
doa dan dukungan kepada penulis dalam menyelesaikan penelitian dan
penulisan skripsi ini.
2. Seluruh keluarga penulis terutama adikku, Surya Wahyudi dan Pajar Tryadi
yang telah memberikan doa kepada penulis dalam menyelesaikan penelitian
dan penulisan skripsi ini.
3. Ir. Renita Manurung, MT yang telah banyak memberikan bimbingan dan
arahan dalam menyelesaikan penelitian dan penulisan skripsi ini.
4. Dr. Ir. Hamidah Harahap, MSc dan Dr. Eng. Rondang Tambun, ST, MT
yang telah memberikan saran dan masukan untuk kesempurnaan skripsi ini.
5. Dr. Eng. Ir. Irvan, MSi sebagai ketua jurusan dan koordinator skripsi
Departemen Teknik Kimia USU.
6. Dr. Ir. Fatimah, MT sebagai sekretaris jurusan Departemen Teknik Kimia
USU dan juga sebagai Dosen Pembimbing Akademik.
7. Dr. Ir. Iriany, MSi sebagai koordinator penelitian, pembimbing Kerja
Praktek dan kepala Laboratorium OTK yang telah memberikan banyak ilmu
dan pengalaman kepada penulis dengan penuh kesabaran.
8. Seluruh Dosen/Staf Pengajar Departemen Teknik Kimia yang telah
memberikan banyak sekali ilmu yang sangat berharga kepada penulis.
9. Ahmad Rozi Tanjung atas kerjasamanya yang sangat baik hingga akhir
selama melakukan penelitian dan penulisan skripsi ini.
10. Para pegawai administrasi Departemen Teknik Kimia USU.
11. Sahabat-sahabat terbaikku, Indah Cikita, Siti Maysarah, Umayi Belladiana,
Mimi Richell Gunawan, Krisnawati dan semua stambuk 2009 yang
memberikan banyak dukungan dan semangat kepada penulis selama berada
di Teknik Kimia USU.
12. Seluruh teman-teman, adik-adik dan abang/kakak khususnya bang Rakhmat
Akbar Sinaga yang turut memberikan bantuan kepada penulis dalam
menyelesaikan skripsi ini.
7v
Universitas Sumatera Utara
RIWAYAT HIDUP PENULIS
Nama : Ida Ayuningrum
NIM : 090405029
Tempat/tgl lahir : Medan, 15 Agustus 1991
Nama orang tua : Supardi
Alamat orang tua :
Jl. Garu III Gang Griya Cendana No. 129B, Medan
Amplas, Medan 20147, Sumatera Utara
Asal Sekolah :
SD Negeri 064031 Medan tahun 1997 – 2003
MTs Negeri 1 Model Medan tahun 2003-2006
SMA Negeri 2 Medan tahun 2006-2009
Beasiswa yang diperoleh :
Beasiswa Ubuntu tahun 2009
Beasiswa Peningkatan Prestasi Akademik (PPA) tahun 2010-2013
Pengalaman Organisasi :
CSG periode 2011-2012 sebagai Sekretaris Bidang PAL
HIMATEK periode 2012 – 2013 sebagai Anggota Bidang Litbang
Asisten Laboratorium Operasi Teknik Kimia (OTK) periode 2012 –
2013 modul Adjustable Bed Flow Channel dan Mixing
Artikel yang telah dipublikasikan dalam jurnal :
Ida Ayuningrum, “Pengaruh Waktu Polimerisasi Pada Proses Pembuatan
Poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD),” Jurnal Teknik Kimia
Vol 2, No 3 (2013).
vi
8i
Universitas Sumatera Utara
ABSTRAK
Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) dapat dijadikan bahan baku pembuatan
poliester. Penelitian ini bertujuan untuk menghasilkan poliester dan menentukan
pengaruh waktu reaksi pada polimerisasi metil ester ALSD. Tahapan proses yang
dilakukan adalah tahap esterifikasi pada temperatur 70oC, waktu reaksi 120 menit,
rasio reaktan 1:8 (ALSD : metanol), konsentrasi katalis (H2SO4) 1 % (b/b); tahap
polimerisasi pada temperatur 126-132 oC, konsentrasi katalis (BF3-dietil eterat)
9,2 % (b/b), dengan variasi waktu reaksi polimerisasi 3, 4, dan 5 jam dan tahap
poliesterifikasi pada temperatur 175-200 oC, rasio reaktan (b/b) 1:1 (ME
terpolimerisasi : etilen glikol), waktu reaksi 4 jam dan semua tahap dilakukan
pada kecepatan pengaduk 150 rpm. Hasil penelitian pada tahap esterifikasi
diperoleh metil ester dengan bilangan iodin 77,29 g I2/100 g, viskositas 6,90 cP,
densitas 859,91 kg/m3 dan analisis GC-MS menunjukkan kemurnian metil ester
yaitu 82,23% dengan berat molekul 267,97 g/mol. Penurunan bilangan iodin dari
77,29 g I2/100 g hingga 63,45-61,14 g I2/100 g mengindikasikan bahwa proses
polimerisasi telah berlangsung. Pada tahap poliesterifikasi dihasilkan poliester
yang berbentuk gel, kental, bewarna coklat kehitaman dan bertekstur padat pada
suhu ruangan, memiliki bilangan asam 13,13-21,65 mg KOH/g, viskositas 14,319,1 dPa.s, dan berat molekul 995,03-1.522,07 g/mol tergolong poliester dengan
berat molekul rendah yang lebih cocok digunakan untuk aplikasi poliester
termodifikasi. Analisis kromatogram GC menunjukkan kemurnian poliester yang
dihasilkan yaitu sebesar 65,49%.
Kata kunci : poliester, asam lemak sawit distilat, waktu reaksi polimerisasi,
biodegradable polimer
vii
9
Universitas Sumatera Utara
ABSTRACT
Palm Fatty Acid Distillate (PFAD) can be used as raw material for
synthesis polyester. The aim of this research is to synthesize polyester and to
determine the effect of reaction time on polymerization methyl ester PFAD. The
esterification stage was done at temperature 70oC, reaction time 120 minute,
reactant ratio 1:8 (PFAD: methanol), concentration of catalyst (H2SO4) 1% (w/w)
PFAD; polymerization stage was done at temperature 126-132°C, concentration
of catalyst (BF3-diethyl etherate) 9.2 % (w/w), variation of polymerization
reaction time 3, 4, and 5 hours; and polyesterification stage was done at
temperature 175-200 oC, reactant ratios (w/w) 1:1 (polymerized ME : ethylene
glycol), reaction time 4 hours and all of stage was stirred at 150 rpm. The results
showed, in the esterification stage was obtained methyl ester with iodine value
77.29 g I2/100 g, viscosity 6.90 cP, density 859.91 kg/m3 and analysis by using
GC-MS showed that the purity of methyl ester was 82.23% and molecular weight
267.97 g/mol. Decreasing in iodine value from 77.294 I2 g/100 g to 63.45-61.14 g
I2/100 g indicated that the polymerization process had taken place. In
polyesterification stage was obtained gel polyester, viscous, dark brown colored
solid at room temperature with acid value from 13.13 to 21.65 mg KOH/g,
viscosity from 14.3 to 19.1 P, and molecular weight 995.03 to 1,522.07 g/mol
which is more suitable for application of modified polyester. Analysis by using
GC showed that the purity of polyester is equal to 65.49%.
Keywords: polyester, palm fatty acid distillate, polymerization reaction time,
biodegradable polymer
10
viii
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR ISI
Halaman
PERNYATAAN KEASLIAN SKRIPSI
i
PENGESAHAN UNTUK UJIAN SKRIPSI
ii
PENGESAHAN
iii
PRAKATA
iv
DEDIKASI
v
RIWAYAT HIDUP PENULIS
vi
ABSTRAK
vii
ABSTRACT
viii
DAFTAR ISI
ix
DAFTAR GAMBAR
xii
DAFTAR TABEL
xiv
DAFTAR LAMPIRAN
xv
DAFTAR SINGKATAN
xvi
DAFTAR SIMBOL
xvii
BAB I
BAB II
PENDAHULUAN
1
1.1
LATAR BELAKANG
1
1.2
PERUMUSAN MASALAH
3
1.3
TUJUAN PENELITIAN
3
1.4
MANFAAT PENELITIAN
4
1.5
RUANG LINGKUP PENELITIAN
4
TINJAUAN PUSTAKA
6
2.1
POLIESTER
6
2.2
ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT (ALSD)
7
2.3
POLIMER MINYAK NABATI
8
2.4
REAKSI ESTERIFIKASI
9
2.5
METIL ESTER
10
2.6
POLIMERISASI METIL ESTER
11
2.7
POLIESTERIFIKASI
12
2.8
PROSES PEMBUATAN POLIESTER
13
11
ix
Universitas Sumatera Utara
2.9
BAB III
POTENSI EKONOMI POLIESTER DARI ALSD
13
METODOLOGI PENELITIAN
16
3.1
TEMPAT DAN WAKTU
16
3.2
BAHAN DAN PERALATAN
16
3.2.1 Bahan Penelitian
16
3.2.2 Peralatan
17
3.2.2.1 Peralatan Penelitian
17
3.2.2.2 Peralatan Analisis
17
3.2.2 Rangkaian Peralatan Penelitian
18
3.3
RANCANGAN PERCOBAAN
18
3.4
PROSEDUR PENELITIAN
19
3.4.1 Analisis Bahan Baku
19
3.4.2 Pembuatan Metil Ester dari Asam Lemak Sawit
Distilat
19
3.4.2.1 Tahap Proses Esterifikasi
19
3.4.2.2 Prosedur Analisis Densitas Metil Ester
19
3.4.2.3 Analisis Viskositas Metil Ester
20
3.4.3 Pembuatan Poliester dari Metil Ester
3.5
21
3.4.3.1 Tahap Polimerisasi Metil Ester
21
3.4.3.2 Analisis Bilangan Iodin
21
3.4.3.3 Tahap Poliesterifikasi
22
3.4.3.4 Analisis Bilangan Asam
22
3.4.3.5 Analisis Viskositas Poliester
23
3.4.3.6 Analisis Berat Molekul
23
FLOWCHART PENELITIAN
24
3.5.1 Flowchart Proses Esterifikasi
24
3.5.2 Flowchart Analisis Densitas Metil Ester
25
3.5.3 Flowchart Analisis Viskositas Metil Ester
26
3.5.4 Flowchart Proses Polimerisasi
27
3.5.5 Flowchart Analisis Bilangan Iodin
28
3.5.6 Flowchart Prosedur Poliesterifikasi
29
3.5.7 Flowchart Analisis Bilangan Asam
30
x
12
Universitas Sumatera Utara
BAB IV
BAB V
3.5.8 Flowchart Analisis Viskositas Poliester
31
3.5.9 Flowchart Analisis Berat Molekul Poliester
32
HASIL DAN PEMBAHASAN
33
4.1
KARAKTERISTIK BAHAN BAKU
33
4.2
SINTESIS POLIESTER ALSD
35
4.2.1 Analisis Hasil Spektroskopi FT-IR dan
Kromatogram GC Poliester
37
4.2.2 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Bilangan Iodin
39
4.2.3 Pengaruh Waktu Reaksi Poliesterifikasi
Terhadap Bilangan Asam Poliester
41
4.2.4 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Viskositas Poliester
42
4.2.5 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Berat Molekul Poliester
43
KESIMPULAN DAN SARAN
46
5.1
KESIMPULAN
46
5.2
SARAN
47
DAFTAR PUSTAKA
48
LAMPIRAN 1
54
LAMPIRAN 2
55
LAMPIRAN 3
60
LAMPIRAN 4
67
xi
13
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR GAMBAR
Halaman
Gambar 2.1
Polietilena tereftalat (PET)
6
Gambar 2.2
Siklus polimer berbasis minyak nabati
9
Gambar 2.3
Reaksi esterifikasi dengan katalis asam
9
Gambar 2.4
Penggunaan metil ester
10
Gambar 2.5
Mekanisme reaksi polimerisasi metil ester
12
Gambar 2.6
Reaksi poliesterifikasi metil ester dan etilen glikol
13
Gambar 3.1
Rangkaian Peralatan Penelitian
18
Gambar 3.2
Flowchart Proses Esterifikasi
24
Gambar 3.3
Flowchart Analisis Densitas Metil Ester
25
Gambar 3.4
Flowchart Analisis Viskositas Metil Ester
26
Gambar 3.5
Flowchart Proses Polimerisasi
27
Gambar 3.6
Flowchart Analisis Bilangan Iodin
28
Gambar 3.7
Flowchart Prosedur Poliesterifikasi
29
Gambar 3.8
Flowchart Analisis Bilangan Asam
30
Gambar 3.9
Flowchart Analisis Viskositas Poliester
31
Gambar 3.10
Flowchart Analisis Berat Molekul Poliester
32
Gambar 4.1
Spektrum FT-IR Poliester
37
Gambar 4.2
39
Gambar 4.6
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Bilangan Iodin Metil Ester Terpolimerisasi
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Poliesterifikasi
Terhadap Bilangan Asam Poliester
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Viskositas Poliester
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Berat Molekul Poliester
Reaksi Monomer dan Polimer
Gambar L1.1
Hasil Kromatogram GC-MS untuk ALSD
54
Gambar L2.1
Hasil Analisis kromatogram GC-MS metil ester
55
Gambar L2.2
Hasil Analisis kromatogram GC poliester
57
Gambar L2.3
Hasil Analisis Spektrum FT-IR poliester
58
Gambar 4.3
Gambar 4.4
Gambar 4.5
41
42
43
44
xii
14
Universitas Sumatera Utara
Gambar L4.1
Gambar L4.2
Gambar L4.3
Tahap esterifikasi : (a) proses esterifikasi, (b) metil ester
yang dihasilkan, (c) analisis viskositas
Proses polimerisasi metil ester
Tahap poliesterifikasi : (a) proses poliesterifikasi, (b)
analisis berat molekul, (c) analisis bilangan asam, (d)
poliester yang dihasilkan
67
67
68
15
xiii
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR TABEL
Halaman
Tabel 1.1
Produksi Minyak Sawit di Indonesia
1
Tabel 1.2
Produksi Poliester di Dunia
2
Tabel 2.1
Komposisi asam lemak sawit distilat
8
Tabel 2.2
Parameter asam lemak sawit distilat
8
Tabel 3.1
Rancangan percobaan penelitian
18
Tabel 4.1
Hasil analisis kromatogram GC-MS terhadap ALSD
33
Tabel 4.2
Hasil analisis GC-MS terhadap metil ester ALSD
35
Tabel 4.3
Hasil analisis metil ester ALSD
35
Tabel 4.4
Hasil analisis kromatogram GC Poliester
38
Tabel L1.1
54
Tabel L2.1
Komposisi Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) hasil
analisis GC-MS
Data hasil analisis viskositas metil ester
Tabel L2.2
Data hasil analisis bilangan iodin metil ester
56
Tabel L2.3
Data hasil analisis bilangan iodin tahap polimerisasi
56
Tabel L2.4
Data hasil analisis bilangan asam tahap poliesterifikasi
59
Tabel L2.5
Data hasil analisis viskositas poliester
59
Tabel L2.6
Data hasil analisis berat molekul poliester
59
Tabel L3.1
60
Tabel L3.2
Perhitungan berat molekul rata-rata Asam Lemak Sawit
Distilat (ALSD)
Perhitungan berat molekul rata-rata metil ester ALSD
Tabel L3.3
Hasil perhitungan bilangan asam poliester
65
56
61
xiv
16
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman
LAMPIRAN 1 DATA BAHAN BAKU
54
KOMPOSISI ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT
(ALSD) HASIL ANALISA GC-MS
LAMPIRAN 2 DATA HASIL PENELITIAN
54
L1.1
55
DATA HASIL ANALISIS KROMATOGRAM GCMS METIL ESTER
DATA HASIL ANALISIS METIL ESTER
55
56
L2.5
DATA ANALISIS BILANGAN IODIN TAHAP
POLIMERISASI
DATA HASIL ANALISIS KROMATOGRAM GC
POLIESTER
DATA ANALISIS SPEKTRUM FT-IR POLIESTER
L2.6
DATA HASIL ANALISIS POLIESTER
59
L2.1
L2.2
L2.3
L2.4
LAMPIRAN 3 CONTOH PERHITUNGAN
56
57
58
60
60
L3.4
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL RATARATA ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT (ALSD)
PERHITUNGAN
KEBUTUHAN
REAKTAN
PADA REAKSI ESTERIFIKASI ALSD
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL RATARATA METIL ESTER ALSD
PERHITUNGAN DENSITAS METIL ESTER
L3.5
PERHITUNGAN VISKOSITAS METIL ESTER
62
L3.6
63
L3.9
PERHITUNGAN
BAHAN
KIMIA
YANG
DIGUNAKAN
PERHITUNGAN BILANGAN IODIN METIL
ESTER
PERHITUNGAN BILANGAN IODIN METIL
ESTER TERPOLIMERISASI
PERHITUNGAN BILANGAN ASAM POLIESTER
L3.10
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL POLIESTER
66
L3.1
L3.2
L3.3
L3.7
L3.8
LAMPIRAN 4 DOKUMENTASI PENELITIAN
60
61
62
64
64
65
67
L4.1
TAHAP ESTERIFIKASI
67
L4.2
TAHAP POLIMERISASI
67
L4.3
TAHAP POLIESTERIFIKASI
68
17
xv
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR SINGKATAN
ALSD
Asam Lemak Sawit Distilat
PPKS
Pusat Penelitian Kelapa Sawit
ME
Metil Ester
GCMS
Gas Chromatography Mass Spectrometry
FTIR
Fourier Transform Infra Red
PET
Polyethylene Terephthalate
PFAD
Palm Fatty Acid Distillate
CPO
Crude Palm Oil
rpm
Rotation per minute
pH
Power of Hydrogen
dkk
dan kawan-kawan
Rp
Rupiah
xvi
18
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR SIMBOL
Simbol
Keterangan
Dimensi
BF3-C2H5OC2H5
Boron Trifluorida Dietil Eterat
b/b
Perbandingan massa
CH3OH
Metanol
H2SO4
Asam Sulfat
HOCH2CH2OH
Etilen Gilkol
Na2S2O3
Natrium Tiosulfat
H2O
Aquadest
C2H5OH
Etanol
KI
Kalium Iodida
KOH
Kalium Hidroksida
NaOH
Natrium Hidroksida
C20H14O4
Phenolphthalein
(C6H10O5)n
Amilum
n
Banyaknya Pengulangan Monomer
V
Volume
m3
mair
Massa Air
kg
ρair
Massa Jenis Air
kg/m3
msampel
Massa Sampel
kg
ρsampel
Massa Jenis Sampel
kg/m3
µ
Viskositas
kg/m.s
k
Konstanta Viskosimeter
sg
Spesifik Graviti
t
Rata-Rata Waktu Alir Viskosimeter
N
Normalitas Larutan
N
W atau S
Berat Sampel
gr
A
Volume titran yang terpakai untuk titrasi sampel
ml
B
Volume titran yang terpakai untuk titrasi blanko
ml
detik
xvii
19
Universitas Sumatera Utara
POLIMERISASI PADA PROSES PEMBUATAN
POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
SKRIPSI
Oleh
IDA AYUNINGRUM
090405029
DEPARTEMEN TEKNIK KIMIA
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
AGUSTUS 2013
1
Universitas Sumatera Utara
PENGARUH LAMANYA WAKTU REAKSI
POLIMERISASI PADA PROSES PEMBUATAN
POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
SKRIPSI
Oleh
IDA AYUNINGRUM
090405029
SKRIPSI INI DIAJUKAN UNTUK MELENGKAPI SEBAGIAN
PERSYARATAN MENJADI SARJANA TEKNIK
DEPARTEMEN TEKNIK KIMIA
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
AGUSTUS 2013
2
Universitas Sumatera Utara
PERNYATAAN KEASLIAN SKRIPSI
Saya menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi dengan judul :
PENGARUH LAMANYA WAKTU REAKSI POLIMERISASI PADA
PROSES PEMBUATAN POLIESTER DARI ASAM LEMAK SAWIT
DISTILAT (ALSD)
dibuat untuk melengkapi sebagian persyaratan menjadi Sarjana Teknik pada
Departemen Teknik Kimia Fakultas Teknik Universitas Sumatera Utara. Skripsi
ini adalah hasil karya saya kecuali kutipan-kutipan yang telah saya sebutkan
sumbernya.
Demikian pernyataan ini diperbuat, apabila dikemudian hari terbukti bahwa ini
bukan karya saya atau merupakan hasil jiplakan maka saya bersedia menerima
sanksi sesuai dengan aturan yang berlaku.
Medan, 1 Juli 2013
Ida Ayuningrum
NIM 090405029
3i
Universitas Sumatera Utara
ii
4
Universitas Sumatera Utara
iii
5
Universitas Sumatera Utara
PRAKATA
Puji dan syukur penulis panjatkan kehadirat Allah SWT atas limpahan rahmat dan
karunia-Nya sehingga skripsi ini dapat diselesaikan. Tulisan ini merupakan skripsi
dengan judul “Pengaruh Lamanya Waktu Reaksi Polimerisasi Pada Proses
Pembuatan Poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD)” berdasarkan hasil
penelitian yang penulis lakukan di Departemen Teknik Kimia Fakultas Teknik
Universitas Sumatera Utara. Skripsi ini merupakan salah satu syarat untuk
mendapatkan gelar Sarjana Teknik.
Melalui penelitian ini diperoleh hasil poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat
(ALSD). Sehingga hasil yang diperoleh dapat dimanfaatkan, khususnya dalam
pembuatan poliester termodifikasi. Manfaat lain yang diperoleh, yaitu dapat
meningkatkan nilai ekonomis dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) dan
mengurangi masalah limbah Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD).
Selama melakukan penelitian sampai penulisan skripsi ini penulis banyak
mendapat pengarahan dan bimbingan dari dosen pembimbing penulis. Untuk itu
secara khusus penulis mengucapakan terima kasih dan penghargaan sebesarbesarnya kepada Ibu Ir. Renita Manurung, MT.
Penulis menyadari bahwa skripsi ini masih jauh dari sempurna, oleh karena itu
penulis mengharapkan saran dan masukan demi kesempurnaan skripsi ini.
Semoga skripsi ini memberikan manfaat bagi pengembangan ilmu pengetahuan.
Medan,
Juli 2013
Penulis
Ida Ayuningrum
iv
6
Universitas Sumatera Utara
DEDIKASI
Penulis mendedikasikan skripsi ini kepada :
1. Kedua orang tua penulis, Supardi dan Tri Wahyuni, yang telah memberikan
doa dan dukungan kepada penulis dalam menyelesaikan penelitian dan
penulisan skripsi ini.
2. Seluruh keluarga penulis terutama adikku, Surya Wahyudi dan Pajar Tryadi
yang telah memberikan doa kepada penulis dalam menyelesaikan penelitian
dan penulisan skripsi ini.
3. Ir. Renita Manurung, MT yang telah banyak memberikan bimbingan dan
arahan dalam menyelesaikan penelitian dan penulisan skripsi ini.
4. Dr. Ir. Hamidah Harahap, MSc dan Dr. Eng. Rondang Tambun, ST, MT
yang telah memberikan saran dan masukan untuk kesempurnaan skripsi ini.
5. Dr. Eng. Ir. Irvan, MSi sebagai ketua jurusan dan koordinator skripsi
Departemen Teknik Kimia USU.
6. Dr. Ir. Fatimah, MT sebagai sekretaris jurusan Departemen Teknik Kimia
USU dan juga sebagai Dosen Pembimbing Akademik.
7. Dr. Ir. Iriany, MSi sebagai koordinator penelitian, pembimbing Kerja
Praktek dan kepala Laboratorium OTK yang telah memberikan banyak ilmu
dan pengalaman kepada penulis dengan penuh kesabaran.
8. Seluruh Dosen/Staf Pengajar Departemen Teknik Kimia yang telah
memberikan banyak sekali ilmu yang sangat berharga kepada penulis.
9. Ahmad Rozi Tanjung atas kerjasamanya yang sangat baik hingga akhir
selama melakukan penelitian dan penulisan skripsi ini.
10. Para pegawai administrasi Departemen Teknik Kimia USU.
11. Sahabat-sahabat terbaikku, Indah Cikita, Siti Maysarah, Umayi Belladiana,
Mimi Richell Gunawan, Krisnawati dan semua stambuk 2009 yang
memberikan banyak dukungan dan semangat kepada penulis selama berada
di Teknik Kimia USU.
12. Seluruh teman-teman, adik-adik dan abang/kakak khususnya bang Rakhmat
Akbar Sinaga yang turut memberikan bantuan kepada penulis dalam
menyelesaikan skripsi ini.
7v
Universitas Sumatera Utara
RIWAYAT HIDUP PENULIS
Nama : Ida Ayuningrum
NIM : 090405029
Tempat/tgl lahir : Medan, 15 Agustus 1991
Nama orang tua : Supardi
Alamat orang tua :
Jl. Garu III Gang Griya Cendana No. 129B, Medan
Amplas, Medan 20147, Sumatera Utara
Asal Sekolah :
SD Negeri 064031 Medan tahun 1997 – 2003
MTs Negeri 1 Model Medan tahun 2003-2006
SMA Negeri 2 Medan tahun 2006-2009
Beasiswa yang diperoleh :
Beasiswa Ubuntu tahun 2009
Beasiswa Peningkatan Prestasi Akademik (PPA) tahun 2010-2013
Pengalaman Organisasi :
CSG periode 2011-2012 sebagai Sekretaris Bidang PAL
HIMATEK periode 2012 – 2013 sebagai Anggota Bidang Litbang
Asisten Laboratorium Operasi Teknik Kimia (OTK) periode 2012 –
2013 modul Adjustable Bed Flow Channel dan Mixing
Artikel yang telah dipublikasikan dalam jurnal :
Ida Ayuningrum, “Pengaruh Waktu Polimerisasi Pada Proses Pembuatan
Poliester dari Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD),” Jurnal Teknik Kimia
Vol 2, No 3 (2013).
vi
8i
Universitas Sumatera Utara
ABSTRAK
Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) dapat dijadikan bahan baku pembuatan
poliester. Penelitian ini bertujuan untuk menghasilkan poliester dan menentukan
pengaruh waktu reaksi pada polimerisasi metil ester ALSD. Tahapan proses yang
dilakukan adalah tahap esterifikasi pada temperatur 70oC, waktu reaksi 120 menit,
rasio reaktan 1:8 (ALSD : metanol), konsentrasi katalis (H2SO4) 1 % (b/b); tahap
polimerisasi pada temperatur 126-132 oC, konsentrasi katalis (BF3-dietil eterat)
9,2 % (b/b), dengan variasi waktu reaksi polimerisasi 3, 4, dan 5 jam dan tahap
poliesterifikasi pada temperatur 175-200 oC, rasio reaktan (b/b) 1:1 (ME
terpolimerisasi : etilen glikol), waktu reaksi 4 jam dan semua tahap dilakukan
pada kecepatan pengaduk 150 rpm. Hasil penelitian pada tahap esterifikasi
diperoleh metil ester dengan bilangan iodin 77,29 g I2/100 g, viskositas 6,90 cP,
densitas 859,91 kg/m3 dan analisis GC-MS menunjukkan kemurnian metil ester
yaitu 82,23% dengan berat molekul 267,97 g/mol. Penurunan bilangan iodin dari
77,29 g I2/100 g hingga 63,45-61,14 g I2/100 g mengindikasikan bahwa proses
polimerisasi telah berlangsung. Pada tahap poliesterifikasi dihasilkan poliester
yang berbentuk gel, kental, bewarna coklat kehitaman dan bertekstur padat pada
suhu ruangan, memiliki bilangan asam 13,13-21,65 mg KOH/g, viskositas 14,319,1 dPa.s, dan berat molekul 995,03-1.522,07 g/mol tergolong poliester dengan
berat molekul rendah yang lebih cocok digunakan untuk aplikasi poliester
termodifikasi. Analisis kromatogram GC menunjukkan kemurnian poliester yang
dihasilkan yaitu sebesar 65,49%.
Kata kunci : poliester, asam lemak sawit distilat, waktu reaksi polimerisasi,
biodegradable polimer
vii
9
Universitas Sumatera Utara
ABSTRACT
Palm Fatty Acid Distillate (PFAD) can be used as raw material for
synthesis polyester. The aim of this research is to synthesize polyester and to
determine the effect of reaction time on polymerization methyl ester PFAD. The
esterification stage was done at temperature 70oC, reaction time 120 minute,
reactant ratio 1:8 (PFAD: methanol), concentration of catalyst (H2SO4) 1% (w/w)
PFAD; polymerization stage was done at temperature 126-132°C, concentration
of catalyst (BF3-diethyl etherate) 9.2 % (w/w), variation of polymerization
reaction time 3, 4, and 5 hours; and polyesterification stage was done at
temperature 175-200 oC, reactant ratios (w/w) 1:1 (polymerized ME : ethylene
glycol), reaction time 4 hours and all of stage was stirred at 150 rpm. The results
showed, in the esterification stage was obtained methyl ester with iodine value
77.29 g I2/100 g, viscosity 6.90 cP, density 859.91 kg/m3 and analysis by using
GC-MS showed that the purity of methyl ester was 82.23% and molecular weight
267.97 g/mol. Decreasing in iodine value from 77.294 I2 g/100 g to 63.45-61.14 g
I2/100 g indicated that the polymerization process had taken place. In
polyesterification stage was obtained gel polyester, viscous, dark brown colored
solid at room temperature with acid value from 13.13 to 21.65 mg KOH/g,
viscosity from 14.3 to 19.1 P, and molecular weight 995.03 to 1,522.07 g/mol
which is more suitable for application of modified polyester. Analysis by using
GC showed that the purity of polyester is equal to 65.49%.
Keywords: polyester, palm fatty acid distillate, polymerization reaction time,
biodegradable polymer
10
viii
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR ISI
Halaman
PERNYATAAN KEASLIAN SKRIPSI
i
PENGESAHAN UNTUK UJIAN SKRIPSI
ii
PENGESAHAN
iii
PRAKATA
iv
DEDIKASI
v
RIWAYAT HIDUP PENULIS
vi
ABSTRAK
vii
ABSTRACT
viii
DAFTAR ISI
ix
DAFTAR GAMBAR
xii
DAFTAR TABEL
xiv
DAFTAR LAMPIRAN
xv
DAFTAR SINGKATAN
xvi
DAFTAR SIMBOL
xvii
BAB I
BAB II
PENDAHULUAN
1
1.1
LATAR BELAKANG
1
1.2
PERUMUSAN MASALAH
3
1.3
TUJUAN PENELITIAN
3
1.4
MANFAAT PENELITIAN
4
1.5
RUANG LINGKUP PENELITIAN
4
TINJAUAN PUSTAKA
6
2.1
POLIESTER
6
2.2
ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT (ALSD)
7
2.3
POLIMER MINYAK NABATI
8
2.4
REAKSI ESTERIFIKASI
9
2.5
METIL ESTER
10
2.6
POLIMERISASI METIL ESTER
11
2.7
POLIESTERIFIKASI
12
2.8
PROSES PEMBUATAN POLIESTER
13
11
ix
Universitas Sumatera Utara
2.9
BAB III
POTENSI EKONOMI POLIESTER DARI ALSD
13
METODOLOGI PENELITIAN
16
3.1
TEMPAT DAN WAKTU
16
3.2
BAHAN DAN PERALATAN
16
3.2.1 Bahan Penelitian
16
3.2.2 Peralatan
17
3.2.2.1 Peralatan Penelitian
17
3.2.2.2 Peralatan Analisis
17
3.2.2 Rangkaian Peralatan Penelitian
18
3.3
RANCANGAN PERCOBAAN
18
3.4
PROSEDUR PENELITIAN
19
3.4.1 Analisis Bahan Baku
19
3.4.2 Pembuatan Metil Ester dari Asam Lemak Sawit
Distilat
19
3.4.2.1 Tahap Proses Esterifikasi
19
3.4.2.2 Prosedur Analisis Densitas Metil Ester
19
3.4.2.3 Analisis Viskositas Metil Ester
20
3.4.3 Pembuatan Poliester dari Metil Ester
3.5
21
3.4.3.1 Tahap Polimerisasi Metil Ester
21
3.4.3.2 Analisis Bilangan Iodin
21
3.4.3.3 Tahap Poliesterifikasi
22
3.4.3.4 Analisis Bilangan Asam
22
3.4.3.5 Analisis Viskositas Poliester
23
3.4.3.6 Analisis Berat Molekul
23
FLOWCHART PENELITIAN
24
3.5.1 Flowchart Proses Esterifikasi
24
3.5.2 Flowchart Analisis Densitas Metil Ester
25
3.5.3 Flowchart Analisis Viskositas Metil Ester
26
3.5.4 Flowchart Proses Polimerisasi
27
3.5.5 Flowchart Analisis Bilangan Iodin
28
3.5.6 Flowchart Prosedur Poliesterifikasi
29
3.5.7 Flowchart Analisis Bilangan Asam
30
x
12
Universitas Sumatera Utara
BAB IV
BAB V
3.5.8 Flowchart Analisis Viskositas Poliester
31
3.5.9 Flowchart Analisis Berat Molekul Poliester
32
HASIL DAN PEMBAHASAN
33
4.1
KARAKTERISTIK BAHAN BAKU
33
4.2
SINTESIS POLIESTER ALSD
35
4.2.1 Analisis Hasil Spektroskopi FT-IR dan
Kromatogram GC Poliester
37
4.2.2 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Bilangan Iodin
39
4.2.3 Pengaruh Waktu Reaksi Poliesterifikasi
Terhadap Bilangan Asam Poliester
41
4.2.4 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Viskositas Poliester
42
4.2.5 Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Berat Molekul Poliester
43
KESIMPULAN DAN SARAN
46
5.1
KESIMPULAN
46
5.2
SARAN
47
DAFTAR PUSTAKA
48
LAMPIRAN 1
54
LAMPIRAN 2
55
LAMPIRAN 3
60
LAMPIRAN 4
67
xi
13
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR GAMBAR
Halaman
Gambar 2.1
Polietilena tereftalat (PET)
6
Gambar 2.2
Siklus polimer berbasis minyak nabati
9
Gambar 2.3
Reaksi esterifikasi dengan katalis asam
9
Gambar 2.4
Penggunaan metil ester
10
Gambar 2.5
Mekanisme reaksi polimerisasi metil ester
12
Gambar 2.6
Reaksi poliesterifikasi metil ester dan etilen glikol
13
Gambar 3.1
Rangkaian Peralatan Penelitian
18
Gambar 3.2
Flowchart Proses Esterifikasi
24
Gambar 3.3
Flowchart Analisis Densitas Metil Ester
25
Gambar 3.4
Flowchart Analisis Viskositas Metil Ester
26
Gambar 3.5
Flowchart Proses Polimerisasi
27
Gambar 3.6
Flowchart Analisis Bilangan Iodin
28
Gambar 3.7
Flowchart Prosedur Poliesterifikasi
29
Gambar 3.8
Flowchart Analisis Bilangan Asam
30
Gambar 3.9
Flowchart Analisis Viskositas Poliester
31
Gambar 3.10
Flowchart Analisis Berat Molekul Poliester
32
Gambar 4.1
Spektrum FT-IR Poliester
37
Gambar 4.2
39
Gambar 4.6
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Bilangan Iodin Metil Ester Terpolimerisasi
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Poliesterifikasi
Terhadap Bilangan Asam Poliester
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Viskositas Poliester
Grafik Pengaruh Waktu Reaksi Polimerisasi Terhadap
Berat Molekul Poliester
Reaksi Monomer dan Polimer
Gambar L1.1
Hasil Kromatogram GC-MS untuk ALSD
54
Gambar L2.1
Hasil Analisis kromatogram GC-MS metil ester
55
Gambar L2.2
Hasil Analisis kromatogram GC poliester
57
Gambar L2.3
Hasil Analisis Spektrum FT-IR poliester
58
Gambar 4.3
Gambar 4.4
Gambar 4.5
41
42
43
44
xii
14
Universitas Sumatera Utara
Gambar L4.1
Gambar L4.2
Gambar L4.3
Tahap esterifikasi : (a) proses esterifikasi, (b) metil ester
yang dihasilkan, (c) analisis viskositas
Proses polimerisasi metil ester
Tahap poliesterifikasi : (a) proses poliesterifikasi, (b)
analisis berat molekul, (c) analisis bilangan asam, (d)
poliester yang dihasilkan
67
67
68
15
xiii
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR TABEL
Halaman
Tabel 1.1
Produksi Minyak Sawit di Indonesia
1
Tabel 1.2
Produksi Poliester di Dunia
2
Tabel 2.1
Komposisi asam lemak sawit distilat
8
Tabel 2.2
Parameter asam lemak sawit distilat
8
Tabel 3.1
Rancangan percobaan penelitian
18
Tabel 4.1
Hasil analisis kromatogram GC-MS terhadap ALSD
33
Tabel 4.2
Hasil analisis GC-MS terhadap metil ester ALSD
35
Tabel 4.3
Hasil analisis metil ester ALSD
35
Tabel 4.4
Hasil analisis kromatogram GC Poliester
38
Tabel L1.1
54
Tabel L2.1
Komposisi Asam Lemak Sawit Distilat (ALSD) hasil
analisis GC-MS
Data hasil analisis viskositas metil ester
Tabel L2.2
Data hasil analisis bilangan iodin metil ester
56
Tabel L2.3
Data hasil analisis bilangan iodin tahap polimerisasi
56
Tabel L2.4
Data hasil analisis bilangan asam tahap poliesterifikasi
59
Tabel L2.5
Data hasil analisis viskositas poliester
59
Tabel L2.6
Data hasil analisis berat molekul poliester
59
Tabel L3.1
60
Tabel L3.2
Perhitungan berat molekul rata-rata Asam Lemak Sawit
Distilat (ALSD)
Perhitungan berat molekul rata-rata metil ester ALSD
Tabel L3.3
Hasil perhitungan bilangan asam poliester
65
56
61
xiv
16
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman
LAMPIRAN 1 DATA BAHAN BAKU
54
KOMPOSISI ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT
(ALSD) HASIL ANALISA GC-MS
LAMPIRAN 2 DATA HASIL PENELITIAN
54
L1.1
55
DATA HASIL ANALISIS KROMATOGRAM GCMS METIL ESTER
DATA HASIL ANALISIS METIL ESTER
55
56
L2.5
DATA ANALISIS BILANGAN IODIN TAHAP
POLIMERISASI
DATA HASIL ANALISIS KROMATOGRAM GC
POLIESTER
DATA ANALISIS SPEKTRUM FT-IR POLIESTER
L2.6
DATA HASIL ANALISIS POLIESTER
59
L2.1
L2.2
L2.3
L2.4
LAMPIRAN 3 CONTOH PERHITUNGAN
56
57
58
60
60
L3.4
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL RATARATA ASAM LEMAK SAWIT DISTILAT (ALSD)
PERHITUNGAN
KEBUTUHAN
REAKTAN
PADA REAKSI ESTERIFIKASI ALSD
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL RATARATA METIL ESTER ALSD
PERHITUNGAN DENSITAS METIL ESTER
L3.5
PERHITUNGAN VISKOSITAS METIL ESTER
62
L3.6
63
L3.9
PERHITUNGAN
BAHAN
KIMIA
YANG
DIGUNAKAN
PERHITUNGAN BILANGAN IODIN METIL
ESTER
PERHITUNGAN BILANGAN IODIN METIL
ESTER TERPOLIMERISASI
PERHITUNGAN BILANGAN ASAM POLIESTER
L3.10
PERHITUNGAN BERAT MOLEKUL POLIESTER
66
L3.1
L3.2
L3.3
L3.7
L3.8
LAMPIRAN 4 DOKUMENTASI PENELITIAN
60
61
62
64
64
65
67
L4.1
TAHAP ESTERIFIKASI
67
L4.2
TAHAP POLIMERISASI
67
L4.3
TAHAP POLIESTERIFIKASI
68
17
xv
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR SINGKATAN
ALSD
Asam Lemak Sawit Distilat
PPKS
Pusat Penelitian Kelapa Sawit
ME
Metil Ester
GCMS
Gas Chromatography Mass Spectrometry
FTIR
Fourier Transform Infra Red
PET
Polyethylene Terephthalate
PFAD
Palm Fatty Acid Distillate
CPO
Crude Palm Oil
rpm
Rotation per minute
pH
Power of Hydrogen
dkk
dan kawan-kawan
Rp
Rupiah
xvi
18
Universitas Sumatera Utara
DAFTAR SIMBOL
Simbol
Keterangan
Dimensi
BF3-C2H5OC2H5
Boron Trifluorida Dietil Eterat
b/b
Perbandingan massa
CH3OH
Metanol
H2SO4
Asam Sulfat
HOCH2CH2OH
Etilen Gilkol
Na2S2O3
Natrium Tiosulfat
H2O
Aquadest
C2H5OH
Etanol
KI
Kalium Iodida
KOH
Kalium Hidroksida
NaOH
Natrium Hidroksida
C20H14O4
Phenolphthalein
(C6H10O5)n
Amilum
n
Banyaknya Pengulangan Monomer
V
Volume
m3
mair
Massa Air
kg
ρair
Massa Jenis Air
kg/m3
msampel
Massa Sampel
kg
ρsampel
Massa Jenis Sampel
kg/m3
µ
Viskositas
kg/m.s
k
Konstanta Viskosimeter
sg
Spesifik Graviti
t
Rata-Rata Waktu Alir Viskosimeter
N
Normalitas Larutan
N
W atau S
Berat Sampel
gr
A
Volume titran yang terpakai untuk titrasi sampel
ml
B
Volume titran yang terpakai untuk titrasi blanko
ml
detik
xvii
19
Universitas Sumatera Utara