Keadilan Restoratif dalam Hukum Pidana.
? - ~ - - - .;. : - - : : ~
; \ 't
J\
~ ~ ( '- - - - : : '\ ! : : : - 1 ~
)
( h a J ;;;;a l~ Y
S E P U T A R IN D O N E S IA XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDC
~\._J.\_~DCBA
.---
.-._ ----------_ .......
c ) Senin
•
-_ ._ .
Setese
5
4
20
_ _ ... _ - _ .. _ - ._ - - ._ .
0 Rabu
6
21
Mar
_ .._ . -,-_ . _ _ ... _ -----_ .-._ ' .. _ ._ ... -.-
.
(;
.~'- Kamis
..
..
""-
o
Jumat
__
...
_ ---_
...
_ ._ ._ -_
o
Sabtu
...........................................
.• .. _ - - - '.-
Minggu
_ .........................• • .....• ..• • • .....• .....
.
_ .....
7
22
.Me;
Keadilan Restoratif
dalam H u
· dana
a d a 2 5 A p ril 2 0 1 2 M a h -
g e ri. D a la m
kam ahA gung
k e a d ila n
k a n s e m in a r
d i-
a k o m o d a s i d a la m b e b e ra p a
ke-
n a s io n a l
te n tu a n n y a
s e p e rti
P e n g a d ila n
A nak. Nam un, pa-
B e s a r E m e r it u s ,
Dewan
P akar
P a rta i
dengan
to p ik s e p e r tiju d u ld ia ta s .S a y a
m e m b e rik a n
G u ru
A n g g o ta
a p re s ia s i
tin g g i te rh a d a p
N asD em
ta n g k a p
ja d i p e n e n tu
kum
k a ra n g
d a ta n g
dan
pada
m asa
b e rk e in g in a n
k a n p e ru b a h a n
te la h
p o litik
In d o n e s ia
m en-
ke
ta h u n
di
d a ri k e a d ila n
a ra h
k e a d ila n
J ik a b e n a r d u g a a n s a y a .M a
di baw ah
te la h
p im p in a n
b e s a r d a n ja u h k e
m e n iti
a ra h
"
P e rs o a la n
h a ru s
s e im b a n g d e n g a n
tu ju a n n y a .
d a la m
p e r k a r a k o r u p s i,
tu ju a n
le b ih
ja u h
te r
a d a la h
S a tu -s a tu n y a
n e g a ra
s e h a ru s n y a
p e rs ia p a n .
A n ta ra
la in
s a n k s i p id a n a
denda yang sangat
tin g g i k e tim b a n g
p e n ja r a
y a n g tin g g i.
I{ lip
Per-
dengan:
m e la k u k a n
p e n e litia n
h u k u m k o m p re h e n s if
dankom -
d ite rim a
k a t p e n c a ri
ja u h
ju g a d i d a la m s e m in a r
b u tif
m a s ih
s e p ta b ilita s
d a n p a ra
di
sam pai
k e a d ila n
se-
re triak-
s o s ia l y a n g m a s ih tin g g i.
la lu i c a ra " k e a d ila n
Hum
p ra k tik
a sU n
m e-
re s to ra tif"
p e n g a d ila n
pad
m e-
penegakan
adalah:Pertama,
h u k u m p id a n a
m e m u d a rn y a
dan
bahkan
m e n g h ila n g n y a
n ila i-n ila i
k e s u s ila a n
P a n c a s ila
d a la m p e -
nyusunan
s u a tu n a s k a h
d a n d ik e d e p a n k a n n y a
RUU
kepen-
Kedua,
p ro se s
p e ru n d a n g -
u n d a n g a n s a a tin ile b ih
d id a s a r-
-k a n p a d a p rin s ip " tu ju a n rn e n g h a la lk a n c a ra "
d a rip a d a p rin s ip
" b a g a im a n a
tu ju a n
m e n g h a la lk a n
dengan
k e m a n fa a t-a n ,
p id a -
n a y a n g te la h d is e le s a ik a n
i n g
re n u n g k a n
te rle b ih
m e m p e rtim -
b a n g k a n a s a s k e p a s tia n h ~
d a n k e p e rc a y a a n
T e la h a d a k a su s-k a su s
d a la m
p e ru n d a n g -
p id a n a
s e m a ta -m a ta .
m e m p e ro le h
o le h b e b e ra p a
undangan
saya
p e rk e m b a n g a n
p e m b e n tu k a n
Kedua,
y a n g sa -y a
n a s io n a l te rs e b u t.
o le h m a s y a ra -
k e p e n tin g a n
m anakah
a d a la h
u s u lk a n
re s to ra tif
k e a d ila n
pem angku
ja w a b a n
tin g a n p e -m a n g k u k e p e n tin g a n
p a ra tifm e n g e n a is e ja u h m a n a -
In d o n e s ia .
d iim b a n g i d e n g a n
ju g a
ke-
p e n e litia n
p e m b e n tu k a n
p e rs ia p a n -
s e tia p
m e la lu i
s e riu s
m e la in k a n
pada
y a n g te rja d i d a la m m a s y a ra k a t.
se c a ra
d ila k u k a n
tama,
to ta l
K e g a la u a n
hanya
d a la m
d a n s e tia p k a s u s p id a n a
dan
s a a tn y a
k a ra k -
d e rn m a s ih te ta p re le v a n d ia n u t
m e n g a m a ti
bukan
apakah
re trib u tif
p e rk e m b a n g a n m a s y a ra k a trn o -
d ik a ji
b e rw a c a n a ,
h a ru s
k e a d ila ri
h a ru s
o le h M A
d i-
k e a d ila n
K o n d is i in i p u n m a s ih h a ru s
yang
p e rlu d itin d a k la n ju ti
dapat
hukum an
pem bangunan
k a h k o n s e p k e a d ila n
m e n y e la m a tk a n
keuangan
d e p a n d a la m
dengan
d ip e rta n y a k a n ,
hukum danpenegakanhukum .
C a ra y a n g
. C o n to h n y a
A li
lo m p a ta n
m eng-
re trib u tif
R e le v a n s i
adaan
p e rk e m b a n g a n
b a n g s a d id a la m
d ig u n a k a n
H a tta
m e la k u k a n
m a s ih
re s to ra tif.
se c a ra
re s to ra tif.
besar U U
t
m e la k u -
65
y a itu
re trib u tif
se-
p o la p ik ir y a n g
b e ru s ia
b a n d in g k a n
UU
U U P id a n a
g u n a k a n k e a d ila n
hu-
d i In d o n e s ia
s e b a g ia n
A d m in is tra tif
ke-
yang m en-
a ra h
p id a n a
d a la m
P id a n a K h u s u s a ta u
d a ri to p ik s e m in a rte r-
k e h a k im a n
re s to ra tif
d a h a m p ir
yang
M A . Y ang saya
s e b u t, M A s e b a g a i p u n c a k
kuasaan
U U c iri
m e n y e le n g g a ra -
te la h
ROMLI
ATMASASMITA
b e b e ra p a
te la h
(M A ) R I
ne-
bangsa
re n ta n n y a
hadap
p e m b e n tu k
te k a n a n
in te rn a s io n a l
2 0 1 2
dan
In d o n e s ia " .
k e a d ila n
Ketiga,
U U te r-
d a n p e n g a ru h
y a n g d id o m in a s i
m e g a k o rp o ra si
n a s io n a l
a d ila n re trib u tif
dan
K e g a la u a n
p e m b e n tu k a n
m enusuk
an
saya
U'U
K e im ig ra s ia n
" tin d a k a n
k e im ig ra s i"adayang
d ite ta p k a n
o le h p e ja b a t
g ra s i te rh a d a p
o ra n g
lu a r p e n g a d ila n " .
s e b u t te m y a ta
(human trafficking)
p id a n a
D a la m
dua
te rja d i
d u a p e ris tiw a
p id a n a
o ra n g
a s in g
p a s ti
d itu n tu t
dan
d ia d ili
hukum an
In d o n e s ia
dan
a d a la h
k o ru p s i,
itu d a rip a d a
d a n g k a n k e d u a -d u a n y a
d i d a la m
w ila y a h
m e n y e la m a tk a n
P rin s ip
hadap
te rs e b u t,
m u la
m aksud
b e n tu k a n
d a n U U R I te n ta n g L a ra n g a n
kum
pem -
bukan
dan
a d a la h
sum ber
la in k a n
le b ih " m e lin - .
'
sum ber
k a lig u s
hukum
hu-
s e n g k e ta
d a n s o lu s i d a ri s e n g k e ta ,
T id a k
U U d i b e r-
d u n g i" o ra n g a s in g d ib a n d in g -
D a la m
hukum
sedan
u n d a n g -u n d a n g
penegakan
b a g a in e g a ra y a n g
te r-
d a n tu ju a n
d a ri p e m b e n tu k a n
penegakannya.
te rh a d a p
M a n u s ia .
te rk e c il
d a n tid a k k o n tra p ro d u k tif
y a n g te la h d ira tifik a s iIn d o n e s ia
a d a s a y a te m u k a n
sub-
B a ik p e m b e n tu k a n
h a r u s d ic e r m a ti,r is ik o
te rs e b u t b e rte n ta n g -
P e rd a g a n g a n
keuangan
U U m aupun penegakanhukum
-
d ia m e tra l
p e n ja ra
k e d u a , p rin s ip
s id ia rita s .
b e ra d a
K o n v e n si T O C (2 0 0 0 )
sank si
n e g a ra .
Se-
a n se c a ra
se h a ru s-
dengan
g ik e tim b a n g h u k u m a n
o ra n g
k e te n tu a n
m e n y e la m a t-
n e g a ra
y a n g tin g g i, te ta p i tid a k d a p a t
k e d a u la ta n
S e la in k e g a n jila n
tu ju a n -
p id a n a d e n d a y a n g s a n g a t tin g -
d i-
h u k u m R I!
k e te n tu a n
tu ju a n
n y a d iim b a n g i
o ra n g
a s in g y a n g b e rs a n g k u ta n .
p ro p o r-
dengan
kan keuangan
d a n o r a n g I n d o n e s ia ,y a n g
ja tu h i
ya-
p rin s ip
n y a . C o n to h n y a d a la m p e rk a ra
o ra n g
k e tik a
y a n g m e lib a tk a n
hu-
(J R e m m e l i n k )
ru s s e im b a n g
d a n tin d a k
d ib a y a n g k a n
d ilu p a k a n
s io n a l. C a ra y a n g d ig u n a k a n h a -
p i-
(peoplessmuggling).
B is a
kasus
fu n d a m e n ta l
itu , p e rta m a ,
o ra n g
p e n y e lu n d u p a n
p ra k tik
p rin s ip
k u m p id a n a
te rk a it k e te n tu tin d a k
sem ua
Prinsip Fundamental
im i-
a s in g d i
p e rd a g a n g a n
te la h d ik e s a m p in g -
te rh a d a p
p id a n a ta n p a k e c u a li.
D 'e f i n i s i t e r -
a n P a s a 1 8 9 te n ta n g
dana
kan
d e fin is i
a n " y a n g d id e fin is ik a n :
y a itu
"ultimum remek l u s t e r " lexspecialis
dium" d a n
systematic"
RI
la h s a n k s i a d m in is tra tif
te rrn a s u k
d i In d o n e s ia
b a h w a p rin s ip
2 0 1 1 te n ta n g
khusus
hukum ,
p a ra h a k im
kebangsa-
k e te n tu a n
N om or 6 T ahun
te n ta n g
penegak
te rh a d a p
U U yang sangat
p e ra sa a n
a d a la h
te la h te rb u k ti
m e le k a t p a d a h a m p ir s e b a g ia n
tra n s n a s io n a l.
m e-
m e ru p a k a n
p e rd a m a ia n
dan
se-
s o lu s i a ta s p e m u lih a n
k a n d e n g a n "w a rg a n e g a ra n y a "
k e ru g ia n
d a n s a tu -s a tu n y a d i In d o n e s ia .
a n p e la k u , T u ju a n m e n e m u k a n
K e te n tu a n
y a n g b e rsa n g k u t
o le h k e s a la h -
in i
k e b e n a ra n
m a te ria l
d i d a la m U U
n y e le s a ia n
p e rk a ra
. sem acam
m a s ih b a n y a k la g i
k o rb a n
paut dengan
m e la lu i p e n ja tu h a n
e k s p lo ra s i d a n e k s p lo ita s ih a s il
b u k a n la h
sum ber
K e g a la u a n
y a n g b ija k m e la in k a n
.s a y a d a la m p r a k tik
penegakan
pat
a d a la h
p o la
p ik ir
ke-
d iw u ju d k a n
pe-
p id a n a
hukum an
s a tu -s a tu n y a
d a y a a la m .
hukum
d a ri
s o lu s i
ju g a d a -
m e la lu i
d ia s i n o n p e n a l d a n p e n a l.e
m e-
; \ 't
J\
~ ~ ( '- - - - : : '\ ! : : : - 1 ~
)
( h a J ;;;;a l~ Y
S E P U T A R IN D O N E S IA XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDC
~\._J.\_~DCBA
.---
.-._ ----------_ .......
c ) Senin
•
-_ ._ .
Setese
5
4
20
_ _ ... _ - _ .. _ - ._ - - ._ .
0 Rabu
6
21
Mar
_ .._ . -,-_ . _ _ ... _ -----_ .-._ ' .. _ ._ ... -.-
.
(;
.~'- Kamis
..
..
""-
o
Jumat
__
...
_ ---_
...
_ ._ ._ -_
o
Sabtu
...........................................
.• .. _ - - - '.-
Minggu
_ .........................• • .....• ..• • • .....• .....
.
_ .....
7
22
.Me;
Keadilan Restoratif
dalam H u
· dana
a d a 2 5 A p ril 2 0 1 2 M a h -
g e ri. D a la m
kam ahA gung
k e a d ila n
k a n s e m in a r
d i-
a k o m o d a s i d a la m b e b e ra p a
ke-
n a s io n a l
te n tu a n n y a
s e p e rti
P e n g a d ila n
A nak. Nam un, pa-
B e s a r E m e r it u s ,
Dewan
P akar
P a rta i
dengan
to p ik s e p e r tiju d u ld ia ta s .S a y a
m e m b e rik a n
G u ru
A n g g o ta
a p re s ia s i
tin g g i te rh a d a p
N asD em
ta n g k a p
ja d i p e n e n tu
kum
k a ra n g
d a ta n g
dan
pada
m asa
b e rk e in g in a n
k a n p e ru b a h a n
te la h
p o litik
In d o n e s ia
m en-
ke
ta h u n
di
d a ri k e a d ila n
a ra h
k e a d ila n
J ik a b e n a r d u g a a n s a y a .M a
di baw ah
te la h
p im p in a n
b e s a r d a n ja u h k e
m e n iti
a ra h
"
P e rs o a la n
h a ru s
s e im b a n g d e n g a n
tu ju a n n y a .
d a la m
p e r k a r a k o r u p s i,
tu ju a n
le b ih
ja u h
te r
a d a la h
S a tu -s a tu n y a
n e g a ra
s e h a ru s n y a
p e rs ia p a n .
A n ta ra
la in
s a n k s i p id a n a
denda yang sangat
tin g g i k e tim b a n g
p e n ja r a
y a n g tin g g i.
I{ lip
Per-
dengan:
m e la k u k a n
p e n e litia n
h u k u m k o m p re h e n s if
dankom -
d ite rim a
k a t p e n c a ri
ja u h
ju g a d i d a la m s e m in a r
b u tif
m a s ih
s e p ta b ilita s
d a n p a ra
di
sam pai
k e a d ila n
se-
re triak-
s o s ia l y a n g m a s ih tin g g i.
la lu i c a ra " k e a d ila n
Hum
p ra k tik
a sU n
m e-
re s to ra tif"
p e n g a d ila n
pad
m e-
penegakan
adalah:Pertama,
h u k u m p id a n a
m e m u d a rn y a
dan
bahkan
m e n g h ila n g n y a
n ila i-n ila i
k e s u s ila a n
P a n c a s ila
d a la m p e -
nyusunan
s u a tu n a s k a h
d a n d ik e d e p a n k a n n y a
RUU
kepen-
Kedua,
p ro se s
p e ru n d a n g -
u n d a n g a n s a a tin ile b ih
d id a s a r-
-k a n p a d a p rin s ip " tu ju a n rn e n g h a la lk a n c a ra "
d a rip a d a p rin s ip
" b a g a im a n a
tu ju a n
m e n g h a la lk a n
dengan
k e m a n fa a t-a n ,
p id a -
n a y a n g te la h d is e le s a ik a n
i n g
re n u n g k a n
te rle b ih
m e m p e rtim -
b a n g k a n a s a s k e p a s tia n h ~
d a n k e p e rc a y a a n
T e la h a d a k a su s-k a su s
d a la m
p e ru n d a n g -
p id a n a
s e m a ta -m a ta .
m e m p e ro le h
o le h b e b e ra p a
undangan
saya
p e rk e m b a n g a n
p e m b e n tu k a n
Kedua,
y a n g sa -y a
n a s io n a l te rs e b u t.
o le h m a s y a ra -
k e p e n tin g a n
m anakah
a d a la h
u s u lk a n
re s to ra tif
k e a d ila n
pem angku
ja w a b a n
tin g a n p e -m a n g k u k e p e n tin g a n
p a ra tifm e n g e n a is e ja u h m a n a -
In d o n e s ia .
d iim b a n g i d e n g a n
ju g a
ke-
p e n e litia n
p e m b e n tu k a n
p e rs ia p a n -
s e tia p
m e la lu i
s e riu s
m e la in k a n
pada
y a n g te rja d i d a la m m a s y a ra k a t.
se c a ra
d ila k u k a n
tama,
to ta l
K e g a la u a n
hanya
d a la m
d a n s e tia p k a s u s p id a n a
dan
s a a tn y a
k a ra k -
d e rn m a s ih te ta p re le v a n d ia n u t
m e n g a m a ti
bukan
apakah
re trib u tif
p e rk e m b a n g a n m a s y a ra k a trn o -
d ik a ji
b e rw a c a n a ,
h a ru s
k e a d ila ri
h a ru s
o le h M A
d i-
k e a d ila n
K o n d is i in i p u n m a s ih h a ru s
yang
p e rlu d itin d a k la n ju ti
dapat
hukum an
pem bangunan
k a h k o n s e p k e a d ila n
m e n y e la m a tk a n
keuangan
d e p a n d a la m
dengan
d ip e rta n y a k a n ,
hukum danpenegakanhukum .
C a ra y a n g
. C o n to h n y a
A li
lo m p a ta n
m eng-
re trib u tif
R e le v a n s i
adaan
p e rk e m b a n g a n
b a n g s a d id a la m
d ig u n a k a n
H a tta
m e la k u k a n
m a s ih
re s to ra tif.
se c a ra
re s to ra tif.
besar U U
t
m e la k u -
65
y a itu
re trib u tif
se-
p o la p ik ir y a n g
b e ru s ia
b a n d in g k a n
UU
U U P id a n a
g u n a k a n k e a d ila n
hu-
d i In d o n e s ia
s e b a g ia n
A d m in is tra tif
ke-
yang m en-
a ra h
p id a n a
d a la m
P id a n a K h u s u s a ta u
d a ri to p ik s e m in a rte r-
k e h a k im a n
re s to ra tif
d a h a m p ir
yang
M A . Y ang saya
s e b u t, M A s e b a g a i p u n c a k
kuasaan
U U c iri
m e n y e le n g g a ra -
te la h
ROMLI
ATMASASMITA
b e b e ra p a
te la h
(M A ) R I
ne-
bangsa
re n ta n n y a
hadap
p e m b e n tu k
te k a n a n
in te rn a s io n a l
2 0 1 2
dan
In d o n e s ia " .
k e a d ila n
Ketiga,
U U te r-
d a n p e n g a ru h
y a n g d id o m in a s i
m e g a k o rp o ra si
n a s io n a l
a d ila n re trib u tif
dan
K e g a la u a n
p e m b e n tu k a n
m enusuk
an
saya
U'U
K e im ig ra s ia n
" tin d a k a n
k e im ig ra s i"adayang
d ite ta p k a n
o le h p e ja b a t
g ra s i te rh a d a p
o ra n g
lu a r p e n g a d ila n " .
s e b u t te m y a ta
(human trafficking)
p id a n a
D a la m
dua
te rja d i
d u a p e ris tiw a
p id a n a
o ra n g
a s in g
p a s ti
d itu n tu t
dan
d ia d ili
hukum an
In d o n e s ia
dan
a d a la h
k o ru p s i,
itu d a rip a d a
d a n g k a n k e d u a -d u a n y a
d i d a la m
w ila y a h
m e n y e la m a tk a n
P rin s ip
hadap
te rs e b u t,
m u la
m aksud
b e n tu k a n
d a n U U R I te n ta n g L a ra n g a n
kum
pem -
bukan
dan
a d a la h
sum ber
la in k a n
le b ih " m e lin - .
'
sum ber
k a lig u s
hukum
hu-
s e n g k e ta
d a n s o lu s i d a ri s e n g k e ta ,
T id a k
U U d i b e r-
d u n g i" o ra n g a s in g d ib a n d in g -
D a la m
hukum
sedan
u n d a n g -u n d a n g
penegakan
b a g a in e g a ra y a n g
te r-
d a n tu ju a n
d a ri p e m b e n tu k a n
penegakannya.
te rh a d a p
M a n u s ia .
te rk e c il
d a n tid a k k o n tra p ro d u k tif
y a n g te la h d ira tifik a s iIn d o n e s ia
a d a s a y a te m u k a n
sub-
B a ik p e m b e n tu k a n
h a r u s d ic e r m a ti,r is ik o
te rs e b u t b e rte n ta n g -
P e rd a g a n g a n
keuangan
U U m aupun penegakanhukum
-
d ia m e tra l
p e n ja ra
k e d u a , p rin s ip
s id ia rita s .
b e ra d a
K o n v e n si T O C (2 0 0 0 )
sank si
n e g a ra .
Se-
a n se c a ra
se h a ru s-
dengan
g ik e tim b a n g h u k u m a n
o ra n g
k e te n tu a n
m e n y e la m a t-
n e g a ra
y a n g tin g g i, te ta p i tid a k d a p a t
k e d a u la ta n
S e la in k e g a n jila n
tu ju a n -
p id a n a d e n d a y a n g s a n g a t tin g -
d i-
h u k u m R I!
k e te n tu a n
tu ju a n
n y a d iim b a n g i
o ra n g
a s in g y a n g b e rs a n g k u ta n .
p ro p o r-
dengan
kan keuangan
d a n o r a n g I n d o n e s ia ,y a n g
ja tu h i
ya-
p rin s ip
n y a . C o n to h n y a d a la m p e rk a ra
o ra n g
k e tik a
y a n g m e lib a tk a n
hu-
(J R e m m e l i n k )
ru s s e im b a n g
d a n tin d a k
d ib a y a n g k a n
d ilu p a k a n
s io n a l. C a ra y a n g d ig u n a k a n h a -
p i-
(peoplessmuggling).
B is a
kasus
fu n d a m e n ta l
itu , p e rta m a ,
o ra n g
p e n y e lu n d u p a n
p ra k tik
p rin s ip
k u m p id a n a
te rk a it k e te n tu tin d a k
sem ua
Prinsip Fundamental
im i-
a s in g d i
p e rd a g a n g a n
te la h d ik e s a m p in g -
te rh a d a p
p id a n a ta n p a k e c u a li.
D 'e f i n i s i t e r -
a n P a s a 1 8 9 te n ta n g
dana
kan
d e fin is i
a n " y a n g d id e fin is ik a n :
y a itu
"ultimum remek l u s t e r " lexspecialis
dium" d a n
systematic"
RI
la h s a n k s i a d m in is tra tif
te rrn a s u k
d i In d o n e s ia
b a h w a p rin s ip
2 0 1 1 te n ta n g
khusus
hukum ,
p a ra h a k im
kebangsa-
k e te n tu a n
N om or 6 T ahun
te n ta n g
penegak
te rh a d a p
U U yang sangat
p e ra sa a n
a d a la h
te la h te rb u k ti
m e le k a t p a d a h a m p ir s e b a g ia n
tra n s n a s io n a l.
m e-
m e ru p a k a n
p e rd a m a ia n
dan
se-
s o lu s i a ta s p e m u lih a n
k a n d e n g a n "w a rg a n e g a ra n y a "
k e ru g ia n
d a n s a tu -s a tu n y a d i In d o n e s ia .
a n p e la k u , T u ju a n m e n e m u k a n
K e te n tu a n
y a n g b e rsa n g k u t
o le h k e s a la h -
in i
k e b e n a ra n
m a te ria l
d i d a la m U U
n y e le s a ia n
p e rk a ra
. sem acam
m a s ih b a n y a k la g i
k o rb a n
paut dengan
m e la lu i p e n ja tu h a n
e k s p lo ra s i d a n e k s p lo ita s ih a s il
b u k a n la h
sum ber
K e g a la u a n
y a n g b ija k m e la in k a n
.s a y a d a la m p r a k tik
penegakan
pat
a d a la h
p o la
p ik ir
ke-
d iw u ju d k a n
pe-
p id a n a
hukum an
s a tu -s a tu n y a
d a y a a la m .
hukum
d a ri
s o lu s i
ju g a d a -
m e la lu i
d ia s i n o n p e n a l d a n p e n a l.e
m e-