SERAT KAKI WALAKA serat kaki walaka1

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

SERAT KAKI WALAKA
Tedhakan Serat Kina
Ingkang mratelakake lelampahan
Sarta sugengipun Kangjeng Sunan Kalijaga
Ingkang cinandhi ing Pasarean Kadilangu Demak

Kababar lan lan kawedalaken

PAGUYUBAN AHLI WARIS KULAWARGA
KANGJENG SUNAN KALIJAGA

Dening

PAGUYUBAN AHLI WARIS/KULUWARGA
SUNAN KALIJAGA

Cabang Jakarta
1993
------------------

Ingkang nindakaken penedhakipun
Astuti Hendrato Darmosugito.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

1

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Perangan I
Ing ngandhap punika amratèkaken rawuhipun para wali, ingkang
sami lelana aniti pariksa ingkang amemarahi rubet-rentenging

ngari Demak. Kala samanten sampun sami sapatemon kaliyan
Kangjeng

Sultan

Demak,

anyariyosaken

angsal-angsalipun

piyambak-piyambak. Wantuning para ahli ngèlmi, temah sami
medalaken mangunah, kados ta, Sunan Giri kaliyan Sunan Kudus
lajeng kawasa ngudanèni para kawula para kawula ageng alit, jaler
estri. Ingkang nandhang sakit, sinabdan kèmawon, saras. Nadyan
para wali lelana ngidul-ngilèn, inggih sami katandha kaluwihan.
Wonten ingkang saged nggendam, kemat, panglerepan, nerang
jawah,

ndhatengaken

jawah,

sapanunggilanipun

sampun

kagelaraken ing ngrasa Nata.
Dupi ing antawis dinten, para wali ingkang kantun sami reraosan
gethok-tular, yèn ing kedhaton wonten tiyang nama Kaki Walaka,
saweg kineker, sinihan ing Narèndra. Sarta winartan, yèn Kaki
Walaka wau sampun natè dipun seking dèning Sunan Maryapada,
muksa. Sampun sami nginten sirna, wusana mumbul malih. Malah
ngetheker wonten kedhaton. Bokmanawi dipun guroni Sultan
Demak. Katawis winong sakajengipun. Manawi wujudipun tiyang,
boten mèmper, saking sipatipun dahat papa. Pakartinipun ngarit
rumput. Denè talitining tiyang, asal ing dhusun Galinggangan,
trahing alit balaka.
Para wali ingkang mentas lelana dahat ngungun. Temah matur ing
Nata, namun badhè tepang Kaki Walaka. Kangjeng Sultan Demak

marengaken, lajeng tumedhak animbali piyambak. Dumugining
panggènan Sang Nata kagyat, atetanya, “Sira iku sapa, dènè ana
wong dodhèg wok, simbar dhadha, gedhè dhuwur, tunggu
pasarèyaningsun. Apa sira jim utawa gandarwa kang mbaureksa
kadhaton?”
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

2

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Ingkang dinangu matur, “Kawula pun Walaka. Mila Paduka Nata
sampun kagèt. Anggèn kawula mancala warni ageng inggil punika,
rèhning badhè sapatemon kaliyan para wali.”
“Yen mangkono tut wuri.” Kaki Walaka matur sandika, umiring.
Sareng dumugi ing panepèn, andadosaken kagètipun para wali

sadaya. Anginten yèn gandarwa. Wekasan tinakènan, ngaken nama
Kaki Walaka.
Sunan Maryapada tetanya, “Karananè sipatira rowa, bèda lawan
nalika kapanggih rumiyin?”
Kaki Walaka mangsuli, “Saking boten kekirangan kucahing Nata.”
Sunan Muryapada ngandika, “Dènè para wali iki kabèh wus lawan
sinuba-suba ing Nata, teka tan ana undhaking kulit daging.
Saweneh malah saya kuru, ananging rina wengi amung ngulah
budi. Layak tan bisa lemu. Balik sira, mung nganggur. Yekti wus
dadi benerè, yèn wong cilik iku, angger wus wareg wetengè baè,
wus trima. Mangangan saananè baè wus bungah. Sarta kang
binudi, liya turu angorok satutugè, ora ana manèh. Wah ora mèlu
mikir rubet rentenging praja. Ora sumurup reretu, angger awakè
lemu.”
Kaki Walaka gumujeng latah, sarwi mangsuli, “Bener, bener, nyata
awas para wali iku, yèn anyandra caplak waè. Ewadenè, imbal
wicara iku, bagusaos, bener-luput, kudu amangsuli catur. Hè
Sunan Muryapada, apa nyata pangan iku marahi lemu? Apa mesthi,
wong ginanjar budi iku amung wali? Apa nyata, kang mikul
sarubet-rentenging praja iku amung wali? Lawan apa wali iku ora

tau turu, ora mangan upa? Mangkono manèh, apa nyata para wali
iku bèdha sapadhaning manungsa? Yèn kabèdakna, apa Gusti
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

3

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Allah ora kawasa? Apa Allah ora murba amisesa? Apa Allah nora
èlok? Nora sampurna? Muhung angugung para wali baè? Yèn
mangkono, Sunan Muryapada iku bisa gawè abang-ijo. Parlu apa
ngaub wibawaning Narèndra? Manawa panimbangku, ngendi ana
wali kadunungan ati panas atèn, panasbaran? Mangko manungsa
ijèh kanggonan angkaramurka, èwanan maring sapadha-padhaning
ngurip, karem canggèh, karem dhawèn, karem opèn kamèren baè,
wus kena dèn arani kèwan. Upama ingsun ngawulakakè wong kaya

kowè, èman angulungi pangan. Mubadir angulungi kècèran.
Caturan baè èman.”
Sunan Muryapada sakalangkung mèrang ing galih. Badhè dipun
candhak, pinenggak kancanipun. Tanpa damel anglawani Kaki
Walaka.

Mindhak

ngapesaken

dhiri,

boten
yèn

kajèn,

mengsaha

sarta

tiyang

nyenyamah
alit

balaka.

badan,
Kang

pinenggak ènget. Amung Sunan Kudus ingkang mandhengkel
galihipun. Sunan Giri amenggak, amung paring sasmita kèmawon,
kinèn anandukaken panglerepan, pangatisan. Nadyan para wali
ingkang sami mentas lelana, inggih jumbuh tampining sasmita.
Dadya

sami nandukaken aji pangatisan, sarta tuju tenung

pangleburing satru.
Amung Sunan Punggung, kalih Seh Lemahbang, tiga Molana

Ibrahim Jatiswara ingkang mboten tumut ganggu gawè. Malah
mbekuh ngandika, sarwi medal jawi, api-api tetoya, “E, sasat apa,
padha kadunungan watak brangasan. Bener kang

ngarani wali

tanpa guna.
Karonè maneh, teka tanpa kekèring dènya pating pantheleng, lali
purwa duksina, yèn ana ngarsaning Nata. Iya angur metu baè,
nyawang saka jaba. Kapriyè nyatanè, kaya ngapa gelare? mBok
padha kawelèh wadinè.”
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

4

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Kacarita para wali saya kabangan galih dènya ningali Kaki Walaka.
Lajeng

sami

nandukaken

aji

pangapesan,

pangatisan,

sapanunggalipun. Wantu-wantu tanpa pedhot dènya nandukaken
donga pangleburan sarta donga sait, donga tlekim, nanging boten
saged tumama. Kaki Walaka sumerep gelar sikaraning para wali,
lajeng anjawil Sang Nata, mrih mundura. Kangjeng Sultan ing
Demak anampèni sasmitanipun Kaki Walaka, lajeng kondur
ngadaton. Para wali rinilan bibaran, mantuk sowang-sowang.

Sareng

dumugi

sanjawining

kori

Brajanala, para

wali

sami

paguneman, angraosaken Kaki Walaka anggènipun wentala. Boten
pasah kataman sakathahing aji panglerepan, miwah donga sikara
sapanunggilanipun boten rinasa.
Saking pamanggihipun para wali, anarka dèdè manungsa. Wonten
ingkang amastani dhanyang perayangan ingkang rumeksa ing
pura. Trekadhang wonten ingkang amastani kadangipun Sang Nata
piyambak ingkang lair sadinten. Pangintenipun para wali, nalika
kataman ing reretu, Sang Nata manekung dhatengipun kadang
papat kalima pancer, nanging ingkang sawujud amung satunggal,
sedya badhè labuh ing sungkawèndra. Awit manungsa punika,
manawi

sanget

pangèsthinipun

anekakaken

kadang,

yekti

kadugèn. Manawi mboten makaten pasthi sirna kataman ing
piranti.
Sunang Punggung, Sèh Lemahbang, Sèh Molana Ibrahim Jatiswara
mangsuli, “Manawi saking pamanggih kula, malah sanginggiling
sadhèrèkipun sakawan kalima pancer. Inggih punika amujudaken
cipta, rasa, angen-angen. Saking sangetipun sungkawa, temah
kawasa angumpulaken tigang prakawis dados satunggal, nama
Hyang Cipta Hening. Tegesipun, Kaki Walaka wau suksmanipun
Kangjeng Sultan. Tandhanipun, saged angraosaken kaluwihaning
wali. Ewadène bènjang ènjang dalu, manawi sami wangsul, prayogi
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

5

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

nywun lilahipun Sang Nata, Kaki Walaka dipun ruda peksa ing
kathah.”
Gantya kacariyos, sakonduripun Nata, Kaki Walaka tinimbalan,
dinangu sawewadining sedya, duk patemonan para wali. Kaki
Walaka matur sajarwa, “Dhuh Sri Nata, sayektosipun amung sedya
andadar

kadibyanipun

para

wali

kèmawon,

menggah

pangreksaning praja, punapa pancèn mimbuhi santosa punapa
mboten. Wasana kalèjemipun amung gumulung èla-èlu kèmawon.
Wonten ingkang radi patitis. Sunan Giri asring dhoyong. Wonten
ingkang moncol pangawikanipun. Sunan Kudus karem jejailan. Seh
Lemahbang samukawis ngujubriya, angoglèng ngengkoki, tanpa
dipun waranani. Dados satengah kupur, Seh Molana Ibrahim
Jatiswara nyata punjul, nanging pakèwed, margi saking kasoran
talitinipun. Dados sadaya wau tangèh anyamènana Susuhunan ing
Ngampèldenta kalih Susuhunan Bènang. Punika nyata trus ing lair
batinipun. Wonten malih wali balila ing ratu, Susuhunan ing
Kalijaga. Upami puruna ngumpul para wali, kados tetiga punika
kèmawon saged nguwawèni pangreksaning praja.
Sri Nata tetanya malih, “Satuhunè sira kaprenah apa lawan
Susuhunan Kalijaga, dènè bangkit anggancarakè?”
Kaki Walaka matur, “Dèdè sanak, dèrèng natè uninga. Amung
gethok tular karna binandhung, indhaking pawartos kèmawon
ingkang kula cariyosaken punika. Papan prenahipun wisma tan
uninga.”
Sang Nata malih pangandikanipun dhateng Kaki Walaka, “Yèn
nyata sira durung wanuh, durung weruh, pagenèya sira kaduk wani
nanggulangi para wali? Saka panawangingsun, sira kadi ana kang
ngajani.”
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

6

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Kaki Walaka matur, “Boten.”
Sasampuning imbal wacana, kasaput ing ratri, Narèndra tedhak ing
panepèn malih, amanggihi para wali. Kaki Walaka tansah atut wuri
Sang Nata, tunggil lungguh kalih palawija pun Wada, Wadaka. Ing
ngriku Kangjeng Sultan ngandika asmu pegel, angraosaken para
wali kalih Kaki Walaka.
“Hè

para

pinundhi,

dahat

kodheng

pamanggih

kula,

dènè

jengandika kadi badhè ngrebut prang. Katawis pating bathithit.
Nitya sirung, serenging pandulu lir mulat dhem-dhemanipun, dènè
jengandika anon tiyang kebon kèmawon dadak murang-muring.
mBok radi kasarèhaken sawatawis. Manawi anggung makatena,
temah lèna rumeksaning nagari, mimbuhi karubetaning manah
kula. Dados ing panepèn punika boten kaanggè nenepi, boten
sedya semadi, tansah kaanggè padudon ingkang tanpa waton.”
Para wali sareng ngulap sirunging nityanipun Sri Nata, temah
tumungkul, tan ana

saged amangsuli. Ananging wantuning

sampun sami kumpul ing rembagipun, dados amung ngentosi
jengkaring Nata kemawon. Sedya badhè ngrujak Kaki Walaka.
Duk samana Sri Nata lajeng kondur ngadhaton, saking kirang
mirena aningali patrapipun para wali, sampun boten kènging
dipun pambengi. Wasana asmu kaaben kèmawon. Kaki Walaka
tinilar kari priyangga.
Sapengkeripun Sri Nata, anelik saking jawi gubah. Kaki Walaka
lajeng ngrasuk busana sarwa langking, cundhuk sekar wora-wari
bang, Sunan Panggung kalih Seh Lemahbang, Seh Molana Ibrahim
Jatiswara, sakawan Sunan Ing Majagung, Sunan ing Gunungjati,
duk ningali dhateng rèkanipun Kaki Walaka, lajeng sami medal ing
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

7

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

jawi, awit boten pangling ningali gelaripun Kaki Walaka. Nyata yen
Sang Pinudya.
Kala samanten Sunan Kudus dalah para wali tuwin pamagangan
sakantunipun sampun sagolong gumulung ing galih. Amung
Sunan Giri ing galih karaos sumelang. Mila sareng Sunan Kudus,
Sunan Muryapada sakancanipun sareng mengsah, Sunan Giri
cangkèlak

wangsul,

malah

medal

ing

jawi,

nunggil

pangintipanipun para wali ingkang medal wau, sarta lajeng nunggil
lawan Sang Nata.
Kacariyos salebeting dalem panepèn swaranipun sakalangkung
ramèning solah, sabawaning patrap. Amung swaraning pangucap
boten mireng. Dadya amung pating kalepruk, pating kalebrug,
pating

galudhug,

kanyatanipun

Kaki

dènya

ngrubut

Walaka

wau

Kaki

Walaka.

Amung

boten

mingset

saking

palungguhan. Amung èca-èca anggènipun nata cundhuk, utawi
ngilo,

apepidihan

sarwi

nggebeg

sarunganing

wangkingan

kèmawon.
Dènè ingkang pating galebrug, ting galudhug punika Sunan Kudus
sakancanipun, anggung larak-linarak piyambak, gèrèt-ginèrèt,
dugang-dinugang, bithi, tabo-tinabok, jengkang-jinengkang, laraklinarak ramè.
Dangu-dangu Kaki Walaka welas aningali solahing pasulayan. Kaki
Walaka lajeng muksa tan katingal. Sunan Giri rikat malebet ing
panepèn kaliyan para wali ingkang sami umpetan, atut wuri
Kangjeng Sultan. Sapraptaning dalem panepèn lajeng misah para
padu kalintu padu sadaya.
Sareng sampun sami pisah Sunan Giri angandika, “Sapa kang
padha sira karubut? Dènè mungsuhira suwung. Wasana sira
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

8

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

regejegan lawan sakancanira para wali. Kaya priyè pangrasaning
tyasira kabèh?”
Sunan Kudus, Sunan Muryapada matur piyambak-piyambak. Saking
pangraosipun para wali wau ugi angrubut Kaki Walaka. Jalaran
tinubruk ngiwa, manengen. Ing kidul Kaki Walaka, mangalor Kaki
Walaka. Nadyan tinubruk saking lèr, mangetan. Rinujak, manengah
inggih ical. Dangu-dangu ribut panduluning para wali.
“Kaki

Walaka

pating

sariwet,

manengah

langkung

kathah.

Busananipun sadaya sami, cundhuk sekar wora-wari bang. Sareng
Paduka pisah punika, Kaki Walaka sirna tan katingal.”
Mila para wali sami rèbat, rumaos kasoran ing adilaga. Cipta mati,
yèn tan kecepenga. Nanging Kaki Walaka lajeng boten katingalan.
Temah gelaning manah dènè mengsahipun miruda, tan panggih
ing adilaga.
Sunan Giri sakancanipun ingkang ngintip sadaya sakalangkung
gumujeng ing panggalih dahat. Temah angandhika dhateng Sunan
Kudus, “Hè Jebèng, boya menang sira aprang lawan wong sudra
papa. Mung sawiji baè sira bangganè, karana Kaki Walaka sira
krubut ngakèh. Ora layak mungsuhira sirna.”
Ing nalika punika Sunan Kudus sakancanipun dahat merang ing
galih, dènya kawelèh ing ngayuda. Dangu-danguning paguneman,
Sultan Demak anambungi pangandika, “Menggah menanga kalih
Kaki Walaka, paèdahipun punapa? Ingkang dipun kukup punapa?
Layak kèmawon Kaki Walaka kasoran yuda, awit satunggal
kinarubut ing kathah. Upami para wali kalindhih ing adilaga,
sapinten susahipun, dènè ngrubut tiyang satunggal kèmawon
ngantos kawelèh. Mila mbok inggih dipun engeti, tembè wingking
upami

wonten lelampahan ingkang

kados punika. Mindhak

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

9

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

nyenyamah badan, angapesaken dhiri. Luhung kinèndelaken
kèmawon. Tur kantun mirengaken sakojah-kojahing tiyang alit
sudra papa.”
Sunan Kudus sakancanipun sami boten saged amangsuli. Amung
tumungkul, asmu mèrang dahat. Dèrèng kèndel dènya imbal
wacana, kasaru dhatengipun Sunan Ngudung. Dadya lajeng
winartan

sasolahing

pancakara.

Sunan

Ngudung

ambekuh

makaten, “O hah, wong ngatuwaku, teka dadak kapilarè temen,
dènè wus anthuk dhawuh wewelingè Sunan Ngampèldenta miwah
wewelingè Sunan Bènang, menawa ana lelakon aneh kang luwih
saka kalaumrahaning ngakèh, aja wani-wani anyulayani, karana
Sunan Kalijaga sukak anyoba ing sapadha-padha. Panyobanè mung
saka arep nonton tekading wong sawiji-wiji. Wekasanè mung
mamrih rahayuning tumitah kabèh.
Kapindhonè, yèn ana lelakon anganèh-anèhi, mangka dudu
sawantahe, iya iku tandha panggawèning Pangèran Kang Agung,
enggonè

bakal

amaringi

lelakon

becik-becik.

Wasana

wong

ngatuwaku dalah para wali padha kapilarè temen. Malah padha
kuwalik panemunè, anuruti hardanè, angumbar nepsunè. Dadi tan
rumeksa ing ratu, ora ngèman dhirinè. Mangka wus jumeneng
wali, iku mung kari ngidaki benerè baè, ora perlu maèlu kang
tanpa perlu. Awit wis pinundhi-pundhi sanagara, sinembahnembah putra santana, anak-putu. Tanpa gawè yèn padha maksih
ngunggarakè kanepsonè.”
Kangjeng Sunan ing Kudus saya mèrang ing galih, nalika ingkang
putra piyambak tumut ambubuh. Wasana dupi Sang Nata wus
jengkar saking sèwaka, para wali ingkang mentas pancakara sami
lèrès, medal sedadya, amung ngenggar-ngènggar galih dhateng
wana-wana.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

10

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Saking sanget kalingsemipun, Sunan Kudus sakancanipun para
wali sami kalimpukan wonten ing wana Kardhayana. Saking Demak
ngidul-ngètan, lampahan sadinten sadalu. Laminipun para wali
andhelik, dhateng wana satengah wulan.
Dumadakan

wontenipun

wismanipun

ropoh

ngriku

roning

jati

dipun
aking.

opèni

tiyang

èstri,

Suprandosipun

saged

angaturi sugata sawontenipun. Saking katuju ing karsa, para wali
wau temah arerèwang ngupados kayu rèncèk, sarta ngupayakaken
barang saisining wana-wana. Kados ta : ndhudhuk wi gembili.
Saking kalabetan saè, dados kedah amales sasagedipun. Sareng
antawis dangu, Sunan Muryapada tetakèn, “Hè Nyai, pagènèya sira
wong wadon wis tuwa wisma samadyaning wana, tanpa rowang?
Apa tan duwè sumelang? Lawan saka ngendi kang minangka ularularing pangan?”
Kang dinangu matur makaten, “Anggèn kula gegriya wonten wana
punika sampun sinedya, sarta mituhu sapakèning gurulaki kula.
Anggènipun,

nedha

inggih

Pangèran kèmawon. Awit
kènging

kinaya

amung

angandel-kumandel

kamirahaning

ngapa. Sayekti

Allah punika

saenggèn-enggèning

ing

boten
gesang,

sinung pangan. Nadyan uler salebeting kayu, watu, inggih sami
dipun gantungi tedha.”
Sunan Muryapada miwah Sunan Kudus anganthuki bener, “Masak
Allah, sira wruh kamurahaning Pangèran Kang Murba Kawasa
Amisèsa. Mungguh lakinira iku sapa? Anambut gawè apa? Teka
wus suwè durung mulih mrènè.”
Kang dinangu matur sajarwa makaten, “Semah kawula nama Kaki
Walaka. Pakaryanipun amèt rumput. Nanging saben angsal rumput
pangaritipun punika boten dipun sadè. Amung ngupaya kapal
utawi maèsa, lembu ingkang gering. Saben dinten tanpa kendhat.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

11

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Sato kèwan, sakinten sakit lajeng dipun sukani, saras. Yèn siyang
sadè sekul, kaideraken dhateng dhusun ngadhusun. Manawi dipun
tumbas, boten suka. Pakartinipun amung sinungaken tiyang
miskin. Pinggir margi sami sinungan tirta wening anèng wadhah,
supados kaanggè ngunjuk tiyang miskin. Dènè simah kawula
punika sajegipun gesang, boten nyepeng punapa-punapa, sarta
boten natè nedha. Kaki Walaka wau remenipun lelana sapurugpurug, sarta boten natè kekaya dhateng kawula. Dènè Gusti Allah
inggih paring kamirahan. Amung sèmah kawula, Kaki Walaka
punika, manawi nuju wonten griya, tetiyang ingkang sami
pepanggihan tansah lumintu, boten pedhot ingkang kula anggè
nyugata dumadakan mboten kirang. Sarta Kaki Walaka wau boten
mesthi naruwe tetiyang. Saben dhatèng namung kinèndelaken
kèmawon. Suprandosipun kathah ingkang dhateng, nyuwun sabda
pangèstu. Tur para ingkang dhateng punika mawi ambekta, inggih
boten. Yèn wonten tiyang dhateng mawi angsal-angsal, malah
dipun wangsulaken. Suprandosipun rijeki kula sakalangkung
kathah, utawi lajeng kula sukakaken anak-putu kula sadaya,
waradin. Ing wewadhah tuwin lumbung sanget luberipun. Dènè yèn
sèmah kawula, Kaki Walaka, wau kèsah, mangka kula katamuan,
agengipun sanak sadhèrek darbè karya, wadhak kula donya
sampun isi. Dados boten garobyagan uru-urun.”
Para wali sadaya kagèt, panggalihipun sanget ngungun. Kathah
kaduhungipun wardaya. Mila sareng dipun cariyosi makaten
punika,

sangsaya

kathah

mèranging

galih,

lajeng

nedha

pangapunten, badhè andugèkaken lampah. Ingkang liningan
nyumanggakaken ing karsa.
Enggaling carita para wali, lampahipun saya sampoyongan, awit
saking sayah dènya ngengudi weninging karsa. Wasana malah
mboten kèsah-kèsah. Ing mangkè para wali ingkang sami kabuka
sesikuning Allah, lajeng saya sapurugipun. Wonten salebetipun
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

12

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

pakaranganipun Nyai Walaka ngantos kawekèn ing galih, dènya
para wali tansah bola-bali, boten saged lajeng medal. Wantuning
tyas

kawelèh,

anggoningsun

temah
arsa

mudalèh,
lumaku,

“He

dènè

Nyai
tan

Walaka,
bisa

kapriyè

metu

saka

pakaranganira? Apa duk lagining bebadra, apa sira mendhem oyot
mimang? Marmanè ingsun sarananana, supaya aja bingung bolabali. Dène saluput-luput, manawa ana garap gangsulè iya kang
agung aksamanira.”
Nyai Walaka matur, “Boten kawula pendhemi punapa-punapa. Dènè
anggèn Paduka boten saged medal saking pakarangan punika,
bokmanawi wonten ingkang gadhah osik kirang prayogi, awit
welingipun sèmah kawula, sanadyan kutu-kutu wong alang ataga
ingkang malebet pakarangan kawula, mangka gadhah osik awon,
tamtu boten saged mantuk. Mila sèmah kawula welingipun, sinten
ingkang malebet ing pakarangan ngriki, kula kapurih nyaèni. Sukur
kawula saged boja, yèn boten sagedipun, kula inggih krama.
Kawula wineling, sampun ngantos gadhah renguning nitya.
Ewadènè rèhning Paduka punika Panjenengan wali, kawekèn
punapa ambirat pakartining ngalit? Yèn kula sageda, saèstu lajeng
kula birat sesaratipun. Rèhning amung wewelinganipun tiyang
jaler, dados kedah ngentosi sadhatengipun bojo kawula. Dèrèng
kantenan antukipun.”
Ing nalika punika para wali dahat sungkawaning galih. Malah
sampun sami ngedalaken daya prabawa miwah mangunahing
pandhita. Wekasan sami boten amratandhani. Kinetoga dayaning
budi, tan anglabeti. Wasana Sunan Kudus lajeng asrah jiwa raga
dhateng

Nyai

Walaka,

ing

lair-batin,

awal-akir

boten

niyat

anyidranana pangucap. Para wali sadaya anut sumpah dhateng
Nyai Walaka, boten sedya anyidranana pangucapipun piyambak
ingkang sampun konus sumungkemipun dhateng Nyai Walaka.
Saking sangeting panalangsa, Nyai Walaka welas aningali, lajeng
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

13

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

gadhah atur wewangsulan, “Masak Allah, manawi dhasar sanyata
antep Paduka, kula amung darmi ambuka wewelingipun sèmah
kawula. Daweg Paduka sami kula irit malebet ing guwa wingking
griya. Mangkè yèn kapanggih bojo kula, mitembunga piyambak.
Kados antuk pangaksama. Ananging lebet Paduka dhateng guwa,
angucapa makaten : (para wali nuruti)
“Ingsun Kang Agung, Kang Amaha Kuwasa Suksci sajati. Iya
Ingsun Amisèsa, iya Ingsun Kang Wenang Angluwari rubet
rentengingsun dhèwè. Ora ana Pangèran anging Ingsun
Sajatining Dat, kang anglimputi ing sipatingsun. Anartani ing
asmaningsun, amratandhani ing apngalingsun. Byar sampurna
padhang terawangan, ora ana apa-apa. Anging Ingsun kang
binuka saka kijabingsun dhèwè. Wus sanyata kasahid dèning
Kangjeng

Susuhunan

ing

Kalijaga,

kalawan

anteping

kodratingsun.”
Sunan Kudus sakancanipun sami nurut sawewarahipun Nyai
Walaka.
Dupi wus malebet ing guwa sadaya, para wali lajeng sumrepet
panonipun. Kadi ngambah ing ngalam kanyut. Sakedhèping nètra
para wali sampun dumugi ngarsa Nata, sarta Kaki Walaka taksih
sumiwi sakiwaning Narèndra.
Kacarita praptaning para wali wau sadaya dahat pucet-pucet
nityanipun. Sang Nata tetanya, temah matur sajarwa sadaya. Sang
Nata dahat pungunguning galih. Dupi wis sawatawis dangunipun,
Sang Nata aparing dhawuh, yèn ing mangkè parenging karsa Nata
nadhè ngalap berkahipun Kaki Walaka. Para wali dhinawuhan
angèstreni, karana sampun dados patembayaning karsa. Mangkè
ratri tinemtokaken Sang Nata anggeguru dhateng Kaki Walaka.
Manawi wonten ingkang dèrèng nembadani, kalilan darbè atur.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

14

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Kala samanten para wali sampun jumurung, boten anulayani,
karana sampun rumaos kasoran ing ngilmunipun, dalah kaluwihan
ingkang medal saking gaib inggih kalindhih. Mila satunggal boten
wonten ingkang nulayani.
Sasampunipun makaten, Kangjeng Sultan ing Demak lajeng kondur
ngadhaton,

angrakit

sapakartining

puruita.

Dènè

ingkang

kapareng bèla : palawija kalih pisan, pun Wada, pun Wadaka. Sami
binusanan saèngga pangantèn sapekan. Kaki Walaka ingkang
kapitados mbusanani para wali, inggih amung Sunan Giri, Sunan
Kudus, sapanunggalipun. Nanging Kaki Walaka boten purun
sinalinan busana. Mila sareng dumugining ratri, Sri Nata sampun
miyos. Dupi aningali kusuting busananing Kaki Walaka, Sang Nata
asmu duka. Nginten para wali ingkang gething, boten purun
ambusanani. Para wali matur sajarwa, yèn Kaki Walaka boten
purun santun busana. Wangsulipun makaten, “Manawi pancèn
rinilan Allah, sami sanalika kèmawon saged antuk busana.”
Sareng

sampun

dumugi

wanci

sirep

tiyang,

para

wali

sapamangangan pepak, sami ngadhep ing ngarsa Nata. Dènè para
wali ingkang sepuh-sepuh kalilan lenggah jajar lawan Sang Nata.
Sasampuning makaten Kaki Walaka matur bilih kapareng nyuwun
lenggah nginggil, majeng mangètan. Kangjeng Sultan miwah para
wali kinèn ngadhep majeng mangilèn. Narendra mituruti.
Dupi wusing mangkana Kaki Walaka lajeng ngadeg sarwi ngawè
pun Wada kalih Wadaka. Kaki Walaka lenggah ing dhampar
kancana, amung kalih Kangjeng Sultan Demak piyambak. Palawija
kalih pisan sami mèpèt sangandhaping dhampar. Para wali
lenggahipun amung wonten kursi kèmawon, sarta radi tebih
kaliyan, pamejangipun. Dados pamirengipun amung gremeng
kèmawon.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

15

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Ing nalika punika para wali sami ajrih ndengèngèk, awit sampun
rumaos kalindhih sarèkanipun, kawelèh saakalipun, kawirangan
rambah-rambah, sarta katutupan wicaranipun piyambak. Dados
sanget sumungkemipun kaliyan Kaki Walaka, sasat pitik iwèn
kaparekan ama.
Makaten malih Sang Nata, dhasar sampun sinedyakaken ing Guru
Rama, tumanceping manah sasat angluluh sarira. Mila nggung
tumungkul, ajrih tumenga. Amung palawija kekalih ingkang
ngawasaken dhateng Kaki Walaka.
Dènè para wali ingkang sumerep dhateng Kaki Walaka amung
Sunan Giri kalih Sunan Panggung. Sunan Ngatasangin, Sèh
Lemahbang, Sèh Molana Ibrahim Jatiswara, tamat dènya mancala
warni.
Sareng sampun matrapaken pangandika sapisan, saparluning
wewejangan, Kangjeng Sultan Demak kalilan tumenga, margi
badhè kagelaraken paraboting ngilmi.
Kangjeng Sultan ing Demak duk tumenga, boten wawang yèn
ingkang Kaki Walaka punika Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga.
Knagjeng Sultan boten saranta, sigra angrungkebi pangkonipun,
nanging Kangjeng Sultan ing Demak lajeng dipun inggati. Sunan
Kalijaga muksa sakala, tan katingal, amung kantun warni cahya
gumilang tanpa wawayangan, sumorot amrabani sadalem pura.
Ing sawatawis dangu cahya sirna. Kang tinilar lengleng ing driya,
lir tinebak ing mong tuna. Ing ngriku para wali sadaya luwar
sungkemipun, awit sampun ngandel-kumandel dhateng gaibipun
Kangjeng Sinuhun ing Kalijaga. Nyata yen katrimah ngilminipun,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

16

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I
nyata

yèn

sampun

Effort to Preserve National Culture

waliyullah

Gaib,

nyata

yèn

dados

panggayuhipun, rinilan manjing Rijalullah Gaib. Mila Susuhunan
ing Giri sakancanipun ènggal dènya marepeki Kangjeng Sultan ing
Demak, sarya ngrerepa, amrih lipuring Narèndra, dènya lara
karuna saèngga kantu, tan enget ing purwa duksina.
Dupi wus paripurna, lajeng lenggah ing singasana, kaapit-apit para
wali sepuh-sepuh, kaadhep para wali anèm dalah pamaganganipun
sadaya. Amung pun Wada lawan wadaka ingkang marepeki Sunan
Kajenar, kalih Sèh Ibrahim Jatiswara, awit palawija kekalih punika
maripatipun

amung

mantheleng,

boten

kedhèp,

kadi

mata

walangen. Dupi sampun sami waluya jati, temah taken-tinakènan
sababipun sami kami tonggongen. Ingkang dinulu punapa,
ingkang mitakoni sinten ? Yèn kagèta, dènè sidhem, tan ana swara
sora, boten wonten tetingalan punapa-punapa.
Pun wada, Wadaka matur, “Saking kami tenggengen ningali
warnanipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, dènè mawa cahya
mancur, mancorong gumilang tanpa wewayangan. Dados anggèn
kula mantheleng boten kadhèp, saking kasorotan cahya nurbuwah.
Dados

cahyaning

nètra

kurub, kalimputan

ingkang

mancur

mancorong wau. Wantunè kula taliwining ngalit balaka, sajeg kula
gesang saweg punika uninga prabaning cahya anglimputi bawana.
Dados lajeng anglarataken cahyaning nètra kawula..”
Para wali atetanya malih, “Mungguh pangrungu kita duk amedhar
rahsa gaib marang Kangjeng Sultan Demak, apa sira angleng
pangandikanè Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga?”
Pun Wada, pun Wadaka matur, “Inggih mireng cetha, sarta kula
cathet saparluning wewejanganipun dhateng Kangjeng Sultan
Demak.”
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

17

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Pandangunipun para wali dhateng pun Wadaka, Wada, tansah
dineder saparluning wejangan. Pun Wada, pun Wadaka matur,
“Boten saged anggancaraken. Amung saking ancer-ancer kèmawon
ingkang kula tampèni. Wisikan ananing dadya. Manawi duk misik
dhateng Kangjeng Sultan, pamireng kula sasahidan kanyataan ing
dalem rahsa rumasa, sarta anggelaraken wisikan kahananing Dat
kang mutlak, kang kadim ajali abadi, tuwin ambabar budiman
ingkang amratandhani purba wasèsaning Dat Kang Mahasukci.
Pungkasanipun amedharaken Kajat Jatiwasèsa, inggih punika
nyataning Kawula Gusti. Dados anedhahaken Sangkan Paraning
Tanajultarki, katetepaken pangawasaning tèkat ingkang dhateng
pangancas panjing-suruping pati, neteg sahadatipun Kangjeng
Sultan. Saweg saangkatan lajeng katungka wonten prabaning
cahya nurbuwah, winantu jasat kawula kami tenggengen punika
wau. Dados gagar boten kantenan.”
Para wali jalimet dènya tetakèn. Pun Wada, pun Wadaka sugal
wewangsulanipun, “Kadi pundi dadak tansah tetaken? Punapa
ngilmi punika wonten bèdanipun ? Menawi pancèn wonten
bèdanipun, kula nrimah. Manawi boten bèda, kadi pundi sami
pangkating wali sami ndhedhes dhateng kula ? Sok makatena
Jengandika

sadaya

dereng

paja-paja

ngèmperi

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga. Dados Jengandika punika kènging dipun
wastani mentah ngilminipun, awit tandhanipun para wali tanpa
mangunah. Mangka tiyang ahli ngelmi kasampurnan punika,
manawi sged angancas dadining awal-akir, nyata kawasa. Wasana
kagètan, gumunan, èraman.
Manawi tunggil cecepan, tamtu boten parlu andhedhes dhateng
kula. Balik kula saweg kaparingan barkah kala wau dalu. Tamtu
dèrèng kacanthèl. Ingkang sampun lami dadak adeling-delingaken.
Yèn makatena, tetèla Sunan Benang utawi Sunan Ngampèldenta
anggènipun paring pusaka mawi pilih kasih. Tandhanipun boten
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

18

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

kadunungan budi jatmika, boten anglebeti panguwasanipun,
pinareng gesang ing awal-akir. Inggih punika tetep kayun pidarèni.
Tegesipun : gesang toya kalih. Wonten ing alam dunya gesang,
wonten kahanan ngalam akirat saged saged gesang.”
Boten kacarita pandhedhesing para wali dhateng pun Wada, pun
Wadaka. Sakonduripun Kangjeng Sultan ing Demak, para wali
tansah paguneman angraosaken gaibing Kangjeng Susuhunan ing
Kalijaga. Mila parawali sepuh, sanget panggagasing galih, dènya
bèda lawan ingkang ngumbara. Dènè para wali ingkang nèm, sarta
para pamaganganipun saya kirang gadug panggagasing galih.
Amung

Susuhunan

Panggung

ingkang

sampun

ngregem

wasitanipun Kangjeng Susuhunan Kalijaga. Mila sumalonong atur
dhateng

Sunan

Giri,

Sunan

Kudus,

kados

ing

punika

pagunemanipun.
“Kula punika inggih sampun angsal berkahipun Kangjeng Sunan
Kalijaga, nanging amung gelaran wahananing Dat kèmawon punika
ngantos sawarsa dèrèng saged ngregem parlunipun. Ngantos
dumugi sapriki meksa dèrèng mangerti nyatanipun. Mangka
Kangjeng Sultan

kaliyan pun Wada, pun Wadaka, anggènipun

amaringi amung sadumuk malih, sageda gadug. Mila dados
sakalangkung panggagasing manah.”
Sunan Kajenar, inggih Sèh Lemahbang amangsuli sugal dhateng
Sunan Panggung, “Ě, boten kadosa anggènipun ngraosaken, Sunan
Panggung. Teka gampil temen pangandika Paduka. Menggah
kahananing ngilmi punika tanpa kira, boten kènging kinaya ngapa.
Sanadyan dipun jinggleng wewarahing wewadi, ananging dèrèng
binuka kijaping Pangèran, yekti datanpa damel anggegurua. Awit
ngilmi kasampurnan punika manawi boten angsal kanugrahaning
Allah, tamtu tuwas tiwas, tur tanpa damel anggènipun puruita.”
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

19

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Sunan Giri angandika, “Yèn mangkono sira iku wis pinaringan
barkah lawan Sunan Kali ? Kalèjemè malah kalawan Sunan
Panggung. Yèn cilikanè Sèh Molana Ibrahim Jatiswara uga katara
kedalè pamicara utawa rerasanè marang bangsa rahsa, akèh
sulayanè. Tur ingsun iki kabèh, para wali, uga padha wiji saka
Sunan Benang. Witè ing dhuwur pisan saka Ngampèldenta.
Suprandènè kang wus katandha kasunyatanè marang ngilmu
makripat, Sunan Kalijaga iku wus antuk gaibing kanugrahan.
Mulanè kabèh para wali ora ana kang lawan mujijatè utawa
kanugrahanè.”
Sunan Panggung matur, “Puanapa Paduka nama Kaki Walaka ? Para
wali boten anyektosi, dados ing mangkè wajib sami dipun èngeti,
supados ing tembè yèn wonten kaèlokan, dados boten balolokan
ing paninggal. Ing nguni kula sampun angsal dhawuh piwelingan
kados ing ngandhap punika :
1. Dhestar wulung, nyamping wulung, rasukan sami wulung,
cundhuk sekar wora-wari bang, wangkingan warangka ladrang
kacothè ngajeng, anyampiraken kacu gembaya.
2. Dhestar modang cemeng, rasukan tiga gangsal, paningset
puluh watu malang, èpèk sangkelat cemeng, nyamping cakar
ayam, nyampir kacu baya gembaya, nyothè wangkingan.
3. Sorban koncèran, baju kebayak mubah, ing jawi rasukan
antakusuma, nyamping gembaya, kacu gembaya, lancingan
panji-panji, gasperan.
Panganggè tigang prekawis wau dugi sapunika boten kènging
tinulad, yèn maha katamun walad.
4. Yèn cara kaji, busananipun dhuwung kaagem salebeting jubah.
Ingkang dipun katingalaken amung jejeranipun.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

20

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

5. Yèn mangagem cara sudra papa, inggih sanget kusutipun,
kados

tiyang

miskin,

ananging

ginemanipun

kedah

kumalungkung, angungkul-ungkuli sasamining tiyang.
6. Yèn

mindha

pawèstri,

ingkang

dipun

agem

bangsa

aji

pangapesa, sasaminipun. Mila duk mindha tiyang ngarit, nama
Kaki Walaka, ginemanipun langkung adigang adiguna. Mila
manawi kirang mulur panggalihipun, tamtu dados pasulayan,
awit saking ngungasaken pangawikanipun.
Sunan Giri miwah Sunan Kudus dahat sukaning galih, jalaran
sampun tinedahaken titikanipun. Saupami boten dipun aturi, ing
wuri badhè kasaluru kados ingkang sampun kalampahan. Temah
badhè nuwuhaken salah surupanipun. Sareng sampun jinarwanan
dèning Sunan Panggung, sadaya suka ing galih, jalaran para wali
punika sampun sami suka sumungkem ing galih dhateng Sunan
Panggung kalih Sunan Kajenar, tiga Sèh Ibrahim Jatiswara. Tetiga
punika sejatosipun sampun nyuwun widana. Tegesipun : nyuwun
barkahing Pangèran Kang Agung. Nadyan wong pidak padarakan,
kedah

canjè-canjè.

wewangunan.

Punika

Tegesipun

:

tembung
ingkang

Arab
nyata

ingkang

dèrèng

nyatanè.

Manawi

sesikuning Pangèran, jampènipun andaluya punika giniro-gira,
supadosipun harja kanjeng suistha jampi.
Menggah ingkang kasebut ing suwalik punika, saking pikajengipun
Sèh Ibrahim Jatiswara. Tembung Canjè wau nyata.
Ginira andaluya punika tiyang ingkang ngglangyong tanpa kering.
Harja kajeng suistha jampi tegesipun : kang urip ora kena pati.
Rèhning

Sèh

Ibrahim

Jatiswara

pègo,

dados

boten

cetha

wicantenipun. Upami cetha makaten, Para wali sadaya, mugi sami
anengerana. Yèn wonten larè gelanyong dèdè suwadosipun, inggih
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

21

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

punika nyata Sunan Kalijaga. Inggih punika ingkang urip tan kena
ing pati. Kang langgeng, ora kena ing owah gingsir. Mila mawi
kapethuk sadaya wau, mugi dèn prayitna. Utaminipun, manawi
karsa mampir. Manawi boten, inggih ingkang ajrih, ingkang
kurmat. Awit manawi wonten tiyang ingkang menthangul, malah
dipun perpeki.
Lega tyasè para wali sadaya, rumaos ing tembè badhè boten
kènging cobinipun Kangjeng Sunan Kalijaga, awit sampun angsal
pitedahipun

Sunan

Panggung

bab

ingkang

dipun

agem

sadintenipun, utawi pangagemanipun ingkang padinan.
Kacariyosaken sasampunipun makaten, para wali lajeng lelana,
ngupados siti payah, awit sayah nalika rerejenganipun sami dipun
abèr-abèr kajalonipun. Awit manawi ngalempruk sadaya, inggih
katut papa sangsara.
Kala samanten para wali lajeng darbè musintarasab, tegesipun :
marèntah. Dados tiyang Demak sadaya sami manut dhateng Sunan
Giri, lamenipun sadasa taun. Sareng mentas kapacel dèning
Kangjeng Sunan ing Kalijaga, tiyang Demak lajeng sami purun
manut.
Ing nalika samanten Sunan Giri lajeng wiwit malincur. Arang
sapatemon kaliyan Kangjeng Sultan, rukun kaliyan Sunan Kudus.
Dipun timbali sapisan kaping kalih, ngantos kaping rambahrambah,

meksa

boten

dhateng.

Kangjeng

Kangjeng

Susuhunan

Sultan

dahat

sungkawaning galih.
Anuju

satunggal

dinten

ing

Kalijaga

anedhaki, sarwa tetakèn, “Apa sababè, kadi ana kang rinasa ?
Mungguh mirudanè Sunan Giri lawan Sunan Kudus iku, anutugakè
babangus Arya Jipang, supaya sida kalakon angraman. Kang iku,
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

22

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Jebèng, aja sira rasakakè, mundhak ngungkat-ngungkat nalar.
Anggur sira mamardia rahsaning ngilmu. Ayo ginilut kang prayogi.
Kala

semanten

Kangjeng

Sultan

Demak

kaliyan

Kangjeng

Susuhunan ing Kalijaga sampun sami malebet ing kadhaton. Pun
Wada, pun Wadaka boten kènging kantun. Sakawan pisan wau
lajeng terus tedhak ing patamanan, tumamèng Wisma Kembang
(Keterangan : manawi jaman samanika winastan Bandengan, A.H.).
dumugining

ngriku Kangjeng Susuhunan Kalijaga

angandika

makaten :
“Jebèng, ing mengko ingsun ambalèni wewejangan kahananing
Dat, kaya mangkènè. Tilingena.
Sajatinè ora ana apa-apa, awit duk maksih awang-awang, durung
ana sawiji-wiji. Kang ana dhingin iku Ingsun. Ora ana Pangeran,
anging Ingsun, sajatining Dat kang anglimputi ing sipatingsun,
anartani ing amaningsun. Iya Ingsun sajatining Dat Kang Murba
Amasèsa ing ngalam kabèh.
Mungguh sajatining Dat anglimputi sipat iku, iya rupa kita pribadi,
sanyata kalimputan Dating Pangeran Kang Agung.
Anartani asma iku iya nama kita pribadi, nyata kaaken sebuting
Dat Kang Wisèsa.
Amartandhani apngal iya ya solah bawa kita pribadi, kaaken
pakartining Dat kang èlok.
Ing kono sira wus aja nganggo uwas sumelang manèh, awit
satuhuning sipat kita iku nyata katitipan rahsaning Dat Kang
Sampurna. Tandhaning manungsa kaaken Kalipah iku, saka wus
kanyatahan saliring rahsa rumasa, padha kapurba ana ing sira.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

23

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Mula kasebut wewakil. Dadi ora mung Ratu kalawan kawulanè.
Kabèh manungsa nyata wewakiling Allah. Tunggal Kawula Gusti,
tanpa antara kahananè; tanpa sesawangan wahananè.
Dènè kang kasebut wewakiling Allah iku Ratu. Mung dianggo
misahakè sarèngat lawan hakèjatè baè.
Mula dèn awas, aja uwas. Nyatanè kabèh manungsa pada nganggo
pirantining jasat. Ora bèda lawan praboting Ratu. Ngibaratè
mangkènè :
1. Kang dhing, Ratu iku kaupamakake sipating Gusti. Tandhanè,
wenang murba amisèsa. Mungguhing sarèngatè, sapa madhani
Ratu ?
2. Kang kaping pindho, Kawula iku minangka warangkaning Gusti.
Yakti ora kena yèn oncata salah sawiji.
Upama kawula tanpa Gusti, sasat embanan tanpa sesotya. Dadi
kaupamakakè kinjeng tanpa soja, anggalandha kari kandhang.
Mangka sajatining kawruh iku iya dèn kongsi weruh. Ngilmu
Makripat iku kawruh kang wus kasat mata nyatanè. Kaya kancana
winor lawan sarining tembaga, pasthi ilang wujuding loro.
Pasthi dadi sawiji. Aranè suwasa mulya.
Ing kono maring endi wujuding kencana ? Tiba ngendi sipating
dembaga sari ?
Iya iku sejating Kawula Gusti. Yakti nora keno yèn kasebut roro.
Mulanè wus aja nganggo wani ambèdakakè. Nyata, yèn Kawula iya
Gusti, Gusti iya Kawula.
Kangjeng Sultan ing Demak utawi pun Wada, pun Wadaka saya
ngregut

pangisepipun.

Sasat

bremara

ngrabasèng

kusuma.

Ambangengeng tanpa kèndel, yèn dèrèng telas maduning puspita.
Wasana nyuwun pitedah malih. Sadaya wau supados saya padhang,
kadhapurna ing dederahan.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

24

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga amituruti. Kados makaten
wejanganipun :
1. “Jebèng, kang dingin dèn arani DAT.
Tegesè : wujud sawiji, nanging wenang murba amisèsa. Awit
DAT iku sipating Pangèran.
Marmanè, yèn cilik samrican, binubut. Yèn gedhè angebeki
jagad raya, jaba jero.
2. Jebèng, kang dèn arani SIR, iku angen-angen. Iya iku kang
minangka warananing Pangèran. Iya iku bisa obah, tan nana
kang ngobahakè. Iya iku kakèkating rahsa. Wahananè wenang
nganakakè roh. Dadi sipating Atma, mahanani marang suksma,
iya iku kang kasebut nyawa.
3. Jebèng, kang dèn arani NUR ing cahyaning Pangèran, kang dèn
wenangakè dadi warangkaning suksma utawa bisa amrabawani
sèsining dumadi ing jagad raya.
4. Jebèng, kang dèn arani KAYU iku uriping Pangèran, kang wus
gumadhuh marang Sir Nur. Marmanè kasebut HIDAYATULLAHI.
Tegesè : nyata uriping Pangèran.
5. Jebèng, mungguh kang dèn arani NEPSU iku sajatinè uriping
cahya patang prakara, dadi sawiji anjajah saereping SIR, NUR,
KAYU, NEPSU. Dadi obahing patang prakara mau mahanani
wewenanging angen-angen.
Mula NEPSU dèn arani HAWA. Matekè angkara murka. Ananging
ora kena yèn kapisahna, awit minangko kekuwataning kahanan
nyata.
6. Jebèng, kang dèn arani APNGAL iku budi. Marmanè kena dèn
arani urip. Ananing Apngal enggonè urip mau kasorotan cahya
patang

prakara.

Marma

bisa

ambabar

cipta,

rasa,

sapanunggalanè.
7. Jebèng,

mungguh

jasad

iku

badan.

Iya

iku

minangka

wewadhaning Dat sawiji-wiji. Kawasanè bisa ngrasakakè lara
kapènak, suka-sungkawa.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

25

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Namung sawiji Jebèng, dèn awas èling. Kabèh kang wus ingsun
gelarakè iku, senadyan wus wenang sesilih Dating Pangèran,
ananging ijih kena ing lara pati, ijih kena ketaman ing rencana.
Amung sawiji kang langgeng, ora owah gingsir, ora kena lara pati,
ora kena susah bungah. Iku mung asma kita sajati. Nyata urip, ora
ana kang nguripi.
Mulanè ana ngibarating para Pandhita, dèn umpamakakè simbar
nèng kakayan. Uripè mung tumèpèl, tanpa milu pancering wit; ora
milu nambahi oyod dhangkèlè. Suprandenè ngrembaka.
Marmane dèn awas èling, aja uwas sumelang. Lairè Dat iku wus
kawengku ana ing sira kabèh. Tegesè : iya aranira dhèwè.
Iku kang kawasa mengku kabèh mau, awit mungging Pangèran iku
ora kagungan nama. Muhung angagep ing nama kita pribadi. Iku
kang

dèn

aku

sesebutaning

Pangèran

Kang

Agung,

Kang

Mahamulya.
Ing kono sakaliring Dat kabèh mau ana sesebutan reringkesan,
amung dhapur patang prakara :
1. DAT, tegesè : wujud.
2. SIPAT, tegesè : lelungidan ing rupa.
3. ASMA, tegesè : aran.
4. APNGAL, tegesè : budi.
Patang prakara iku nuduhakè kang mahanani Nepsu.
Marmane Nepsu bisa kanggonan cahya patang prakara.
Iya iku tandhanè panuntuning karep iku kabèh.
Kaya tha :
1. Cahya abang, pakaryanè bisa anggelar kang kaliru.
2. Cahya ireng, pakaryanè anenuntun panggawè sisip.
3. Cahya kuning, pakaryanè amemarah karep kang ora bener.
4. Cahya putih, pakaryanè anenuntun budi dtuhaka.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

26

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Marmane cahya patang prakara iku, nadyan ora mancorong,
nanging amblerengi. Iku sangka warna-warna prabanè. Ananging,
sanadyan nepsu patang prakara mau mung anggelar angkara
murka, yèn sira bisa mepeti dedalanè, ora sumorot prabanè, pasthi
ilang panase.
Mungguh sawantahè, wus kasebut ing wewedharan triloka. Kaya
tha : Bètalmakmur, Bètalmukaram, Bètalmukadas.
Telung kahanan iku pasèwakaning Dat Kang Mahasuci. Marmanè
yèn sira arsa sapatemon lawan Kang Agung, Kang Mahaluhur,
anetepana pepeti babulpranapa. Tegesè : lawanging sawarga
sangang prakara, kaya ing dalem panekungan, nutupi babahan
hawa sasanga :
1. Netro karo. Iku memarah karep kang ala becik.
2. Lèng grana karo, anggèrèt urub kang tanpa kira—kira.
3. Lèsan anuwuhakè wicara kang tanpa prayoga.
4. Parji, anuwuhakè karsa kang tanpa duga-duga.
5. Dubur, anggepar raksa. Ing kono anyangga rekasaning jasad.
Yèn kurang awas, yakti nuwuhakè tiwas. Kabèh-kabèh iku
lawang sanga, bisa dadi dedalaning swarga naraka. Mulanè
kang para sujana, para sarjana, ingkang ahli budi, mardi
nyataning ngilmu kasampurnan. Pasthi akèh kang padha
anggelarakè marang muridè, nanging gèyonganè trekadhang
amung wewedharanè triloka baè. Dadi gadugè, wong bisa
mepet napsu hawa iku wus kalebu luwih. Wajibè kang
anganggo para wali sajroning praja. Suprandènè nadyan wus
padha jumeneng wali, ijèh ana ngeresing panemu. Marmanè
sira dèn bisa mengku bener luputè para wali. Dèn èling marang
rubet rentenging dumadi ing ngalam dunya kabèh iki, karana
iku padha baè panggawèning Pangèran kang Amurbamisèsa.

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

27

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Kangjeng Sultan ing Demak wus padhang tyasira terawangan,
sumarambah dhateng palawija kekalih pisan. Pun Wada, pun
Wadaka matur, “Gusti kawula kang aparing iman, rèhning kawula
lampahi pundi ?”.
Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ngandika, “Luhur-endhek,
gedhe-cilik, padha baè. Amung nganggo duga-duga. Tegesè :
ing ngatasè wong cilik, nadyan ngilmunè dadi, durung kuwat
andulu anak-bojonè. Mulanè nadyan tumeka ing pati, titis
tumanjanè.”
Pun Wada, pun Wadaka matur, “Nuwun kapundhi, amung sageda
kalimputan ing sabda pangandika, sarta kaparengena kawula
mantuk dhumateng asal kawula ing tanah Kidul. Bilih saged
anglubèri

anak-bojo

kawula,

sami

katumusana

ing

sabda

pangestu.”
Kacariyos pun Wada lawan Wadaka. Sasampunipun untuk nugraha
saking saking berkahipun Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga, pun
Wada, Wadaka sakalangkung memundhi. Wasana matur nyuwun
kanca, rèhning sampun sepuh, sarta sampun lami dènya suwita ing
Nata.
Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga ndangu asalipun, Wada, pun
Wadaka. Asal saking dhusun wanasida. Dinangu ing sedya matur,
yèn

kepingin

pejah.

Nanging

senadyan

sampun

kinubur,

kaparenga taksih tumuntur ring karaton Jawi.
Ěnggalipun, palawija kekalih rinilan mantuk, sarana pinaringan
brana. Palawija kalih dumugining alas Wanasida pejah. Nanging
kuwandanipun kalih pisan kukut, tilar weweling makaten, “Alas
ing

Wanasida

akèh

kayune

jati

siluman.

Besuk

dadia

pirantining karaton Jawa.”

www.alangalangkumitir.wordpress.com
AAK culture library

28

===== www.alangalangkumitir.wordpress.com =====
AAK culture library I

Effort to Preserve National Culture

Sareng anak putunipun atur uninga, Kangjeng Sunan Kalijaga
nedhaki

piyambak.

Sarawuhing

ngriku

andangu

dhateng

warisipun, lamining tumeka dumugining pati. Ingkang dinangu
matur

sajarwa,

“Dhatengipun

sèmah

kawula

punika

saweg

pendhak dinten, lajeng pejah. Wewelingipun namung nedahaken,
manawi sawingking griya punika alas ageng. Kathah witipun jati,
nanging kajengipun sami boten katingal. Manawi badhè uninga,
kedah sarana toya mawi sekar setaman. Ingkang dipun anggè
nandha, pangilon. Manawi katarimah, saged gana witing jati
ageng. Ananging manawi dèdè karaton Jawi ingkang ngagem,
boten kènging.”
Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng nglaksanani, dipun tandha
sarana pangilon utawi kembang sataman, kanthi dedupa kang
agung. Sasampuning makaten, Kangjeng Sultan namur kawula
dhusun

dhateng

Wanasida.

Dupi

wus

prapta

lajeng

sami

nyatakaken. Wasana kanyatahan, wana ageng katingal. Tuhu tanpa
sela, wit jati ageng-ageng. Kangjeng Susuhunan Kali lajeng
dhedhawuh.
“Hè bojonè Wada lawan Wadaka, ing mengko mupakatna. Awit
saka karsaningsun, ing alas Wanasida ingsun elih ing Danalaya,
minangka panengeran patinè si Wada lawan Wadaka. Karo dènè
rèhning wus dadi panuwunè si Wada lawan Wadaka kayu iki
dadia pirantinè kraton Jawa. Ingsun wus angidèni, lestari. Aja
katon, yèn nora bakal kagem ing Ratu.”
Kang liningan matur sandika. Kangjeng Sultan ing Demak utawi
Kangjeng Susuhunan ing Kalijaga lajeng kondur, paring tetilaran
dunya sawatawis.
Mila dados pèngetan sapariki, wana Danalaya kajengipun