WISATA EDUKASI BATIK DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI DI YOGYAKARTA
KONSEP PERENCANAAN DAN PERANCANGAN
WISATA EDUKASI BATIK
DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI
DI YOGYAKARTA
TUGAS AKHIR
Diajukan Sebagai Syarat Untuk Mencapai
Gelar Sarjana Strata Satu (S-1) Teknik Arsitektur
Universitas Sebelas Maret
Disusun Oleh:
ABIDAH HUSNA
I0212002
Dosen Pembimbing :
Ir. Agus Heru Purnomo, M.T.
Ir. Suparno, M.T.
PROGRAM STUDI ARSITEKTUR
FAKULTAS TEKNIK
UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA
2017 KEMENTERIAN RISET TEKNOLOGI DAN PENDIDIKAN TINGGI UNIVERSITAS SEBELAS MARET FAKULTAS TEKNIK
PROGRAM STUDI ARSITEKTUR
Jln. Ir. Sutami 36A Surakarta 57126; Telp./Fax: (0271) 643666; E-mail: arsitek@uns.ac.id
KONSEP PERENCANAAN DAN PERANCANGAN WISATA EDUKASI BATIK DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI DI YOGYAKARTA
Disusun Oleh :
ABIDAH HUSNA I0212002
Menyetujui, Surakarta, 2017
Pembimbing I Pembimbing II Ir. Agus Heru Purnomo, M.T. Ir. Suparno, M.T.
NIP. 19560801 198601 1 002 NIP. 19550516 198601 1 001 Mengesahkan,
Kepala Program Studi Arsitektur Fakultas Teknik Amin Sumadyo, S.T, M.T.
NIP. 197208112000121001
PROGRAM STUDI ARSITEKTUR FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2017
KATA PENGANTAR
Segala puji dan syukur kehadirat Allah SWT yang telah melimpahkan rahmat dan karunia- Nya, sehingga penulis dapat menyelesaikan dan menyusun Tugas Akhir yang berjudul
“Wisata Edukasi Batik dengan Pendekatan Arsitektur Ekologi di
Yogyakarta” dengan baik dan lancar. Tugas Akhir ini merupakan persyaratan untuk memperoleh Gelar Sarjana Teknik, pada Program Studi Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Sebelas Maret Surakarta.
Seluruh proses dan hasil yang terdapat pada Tugas Akhir ini tidak lepas dari kekurangan yang membutuhkan perbaikan berupa kritik dan saran sebagai upaya perwujudan desain yang lebih baik. Akhir kata, penulis ingin mengucapkan terimakasih kepada pihak-pihak yang telah membantu, memberi nasihat, bimbingan, pengarahan, dan motivasi dalam proses pembuatan Tugas Akhir ini sehingga Tugas Akhir ini dapat diselesaikan dengan baik : 1.
Allah SWT atas berkat, rahmat dan karunia-Nya yang telah diberikan, 2. Bapak Amin Sumadyo, S.T., M.T. selaku Kepala Prodi Arsitektur, Fakultas Teknik UNS, 3. Bapak Ir. Bambang Triratma M.T. selaku Dosen Pembimbing Akademik, 4. Bapak Ir.Agus Heru Purnomo, M.T. selaku Pembimbing I dalam penyusunan Tugas Akhir ini, 5. Bapak Ir. Suparno, M.T. selaku Pembimbing II dalam penyusunan Tugas Akhir ini, 6. Seluruh dosen Program Studi Arsitektur Universitas Sebelas Maret yang selama ini telah memberikan ilmunya sehingga penulis dapat menerapkannya pada pembuatan Tugas Akhir ini,
7. Semua pihak yang tidak dapat penulis sebutkan satu persatu yang telah membantu dalam penyusunan Tugas Akhir ini.
Penulis menyadari bahwa dalam penyusunan tugas akhir ini masih jauh dari sempurna. Oleh karena itu dengan segala kerendahan hati, penulis mohon maaf. Penulis berharap Tugas Akhir ini dapat memberikan manfaat bagi penulis dan kita semua.
PERSEMBAHAN
Allah SWT, Alhamdulillah atas semua berkat, rahmat, hidayah, serta kemudahan yang telah Engkau limpahkan kepada hamba-Mu ini. Engkau yang selalu memberikan kesabaran dan kekuatan hingga sampai saat ini.
Rasulullah SAW, sholawat serta salam selalu tercurah pada Engkau yang telah menjadi suri tauladan dan mengajarkan akhlaqul kharimah. Umi, terimakasih Umi sayang atas pengorbanan, kesabaran, ketulusan hati, dan segalanya dalam membimbing Abidah agar tidak mundur dan menyerah. Abah, terimakasih Abah yang selalu menjadi inspirasi dengan jerih payah yang sudah Abah lakukan untuk Abidah. Semoga Abah selalu diberi kesehatan dan rejeki yang barokah, Amin. Adik-adik terbaik, Ama, Faiz, Umair, terimakasih atas doa, dukungan dan semangatnya, meskipun kadang dalam bentuk pertanyaan “kapan lulus?”. Akhirnya kakakmu lulus! Dan anggota keluarga yang lain, Mbah Kakung, Mbah Putri, Pakdhe, Budhe, Om, Bulik, Mbak, Mas, Adik, terimakasih untuk segala doa dan dukungannya. Ina Afifah, terimakasih sahabat sepanjang masa, tempat membagi suka duka, yang selalu bantu doa meski jauh disana. Terimakasih juga udah punya suami arsitek yang siap sedia ditanyain pertanyaan random kapanpun dan dimanapun.
Ajeng, Ratri, Rina, terimakasih teman paling setia diperntauan, udah mau berbagi suka duka, bahkan terkadang uang jajan. Terimakasih selalu rela direpotin, selalu siap tiap dibutuhin, selalu bersedia buat dicurhatin, selalu ada ditiap perjuanganku di kampus ini. Semoga kalian sukses dimanapun kalian nanti Arsitektur 2012, terimakasih untuk segala kebersamaan yang sangat luar biasa bersama kalian. Studio 146, terimakasih untuk semangat dan kebersamaannya selama berjuang di studio 146.
Terimakasih, semoga sukses selalu! Manusia Sanggers, Ade, Andika, Arif, Dea, Ely, Hilda, Kordes, Tiwi, Veris, terimakasih 9 manusia super, temen KKN yang udah kayak keluarga.
Penghuni kos dari kos pertama sampai kos ketiga, terimakasih sudah berbagi canda tawa dan duka menjadi anak rantau. Dan terimakasih untuk semua pihak yang telah membantu yang tidak dapat disebutkan namanya satu per satu.
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL ...................................................................................................................... i LEMBAR PENGESAHAN ............................................................................................................ ii KATA PENGANTAR ..................................................................................................................... iii PERSEMBAHAN ............................................................................................................................ iv DAFTAR ISI ................................................................................................................................... v DAFTAR GAMBAR ...................................................................................................................... x DAFTAR TABEL ........................................................................................................................... xii DAFTAR BAGAN ......................................................................................................................... xiii
BAB I. PENDAHULUAN .............................................................................................................. 1 A. Judul ........................................................................................................................................ 1 B. Pengertian Judul ...................................................................................................................... 1 1. Definisi Judul ..................................................................................................................... 1 2. Pemahaman Judul .............................................................................................................. 1 C. Latar Belakang ........................................................................................................................ 1 D. Permasalahan dan Persoalan ................................................................................................... 4 E. Tujuan dan Sasaran ................................................................................................................. 4 F. Lingkup dan Batasan ............................................................................................................... 5 G. Metode ..................................................................................................................................... 5 H. Sistematika Pembahasan ......................................................................................................... 8 BAB II. TINJAUAN PUSTAKA ................................................................................................... 10 A. Tinjauan Pariwisata ................................................................................................................. 10 1. Pengertian Pariwisata ......................................................................................................... 10 2. Wisata Edukasi .................................................................................................................. 10 3. Pelaku Wisata .................................................................................................................... 10 4. Motivasi Wisata ................................................................................................................. 11 5. Sarana Wisata .................................................................................................................... 11 6. Obyek Wisata ..................................................................................................................... 12 7. Unsur Wisata ...................................................................................................................... 12 B. Tinjauan Batik ......................................................................................................................... 13 1. Budaya Batik ...................................................................................................................... 13
2. Jenis Batik .......................................................................................................................... 14 3.
Perbedaan Batik Tradisional dan Batik Modern ................................................................ 15 4. Limbah Batik ..................................................................................................................... 16 5. Karakteristik Limbah Batik ................................................................................................ 16 6. Dampak Limbah Batik ....................................................................................................... 17 7. Pengolahan Limbah Batik .................................................................................................. 17 C. Tinjauan Arsitektur Ekologi .................................................................................................... 18 1.
Pengertian Arsitektur Ekologi ............................................................................................ 18 2. Kriteria Arsitektur Ekologi ................................................................................................ 18 3. Elemen Arsitektur Ekologi ................................................................................................ 19 4. Dasar – Dasar Arsitektur Ekologi ...................................................................................... 19 5. Korelasi Ekologi dengan Lingkungan Alami ..................................................................... 19 6. Perencanaan Arsitektur Ekologi ........................................................................................ 20 7. Standar Bangunan yang Sehat dan Ekologis ...................................................................... 22 D. Tinjauan Preseden ................................................................................................................... 23 1.
Preseden Wisata Edukasi di Yogyakarta (Taman Pintar).................................................. 23 2. Preseden Wisata Batik (Museum Batik Nasional Pekalongan)..........................................25 3. Preseden Bangunan Arsitektur Ekologi (Green School Bali)............................................ 26
BAB III. TINJAUAN KOTA YOGYAKARTA ............................................................................ 28 A. Tinjauan Umum Kota Yogyakarta .......................................................................................... 28 1. Letak Geografis .................................................................................................................. 28 2. Aspek Topografi ................................................................................................................ 29 3. Aspek Klimatologi ............................................................................................................. 29 4. Pembagian Wilayah ........................................................................................................... 29 5. Julukan dan Semboyan ...................................................................................................... 29 6. Transportasi ....................................................................................................................... 30 7. Pariwisata ........................................................................................................................... 30 8. Peraturan Daerah Kota Yogyakarta ................................................................................... 30 B. Peranan Yogyakarta ................................................................................................................ 31 C. Rencana Pengembangan Wilayah D.I Yogyakarta ................................................................. 32 D. Wisata di Yogyakarta .............................................................................................................. 33 1. Wisata Edukasi di Yogyakarta ........................................................................................... 33 2. Wisata Kerajinan di Yogyakarta ........................................................................................ 36 BAB IV. WISATA EDUKASI BATIK DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI DI YOGYAKARTA YANG DIRENCANAKAN ................................................................................ 38 A. Pemahaman Wisata Edukasi Batik Dengan Pendekatan Arsitektur Ekologi ........................... 38
B.
Peranan, Fungsi, Dan Tujuan Wisata Edukasi Batik ................................................................ 39 1.
Peranan ................................................................................................................................ 39 2. Fungsi.................................................................................................................................. 39 3. Tujuan ................................................................................................................................. 39 C. Lingkup Kegiatan Pada Wisata Edukasi Batik ........................................................................ 39 1.
Kegiatan Utama .................................................................................................................. 39 2. Kegiatan Penunjang ............................................................................................................ 40 3. Kegiatan Pengelolaan.......................................................................................................... 41 4. Kegiatan Servis ................................................................................................................... 41 5. Alur Kegiatan ...................................................................................................................... 41 D. Sasaran Dan Skala Pelayanan .................................................................................................. 41 E. Sistem Pengelolaan .................................................................................................................. 42
BAB V. ANALISIS PENDEKATAN KONSEP PERANCANGAN WISATA EDUKASI BATIK DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI DI YOGYAKARTA .............................. 43 A. Analisis Pendekatan Konsep Peruangan .................................................................................. 43 1. Pelaku Kegiatan .................................................................................................................. 43 2. Kegiatan .............................................................................................................................. 44 3. Kebutuhan Ruang ............................................................................................................... 45 4. Besaran Ruang .................................................................................................................... 48 5. Hubungan Ruang ................................................................................................................ 63 B. Analisis Pendekatan Konsep Pengolahan Tapak ...................................................................... 65 1. Pemilihan Lokasi Tapak ..................................................................................................... 65 2. Kondisi Eksisting Tapak ..................................................................................................... 68 3. Pencapaian .......................................................................................................................... 69 4. Klimatologis ........................................................................................................................ 71 5. View dan Orientasi ............................................................................................................. 74 6. Kebisingan .......................................................................................................................... 76 7. Penzoningan ........................................................................................................................ 77 C. Analisis Pendekatan Konsep Bentuk dan Material Bangunan ................................................. 79 1. Penentuan Konsep Bentuk Dasar Massa ............................................................................. 79 2. Gubahan Massa ................................................................................................................... 80 3. Material Bangunan .............................................................................................................. 81 D. Analisis Pendekatan Konsep Struktur ...................................................................................... 82 1. Sub Structure ....................................................................................................................... 82 2. Supper Structure ................................................................................................................. 82 3. Upper Structure .................................................................................................................. 84
E.
Analisis Pendekatan Konsep Utilitas ....................................................................................... 84 1.
Sistem Penyediaan Air Bersih ............................................................................................ 85 2. Sistem Pengolahan Air kotor .............................................................................................. 85 3. Sistem Pencahayaan ............................................................................................................ 86 4. Sistem Penghawaan ............................................................................................................ 88 5. Sistem Instalasi Listrik ........................................................................................................ 89 6. Sistem Jaringan Komunikasi dan Tata Suara ...................................................................... 90 7. Sistem Pengolahan Sampah ................................................................................................ 90 8. Sistem Keamanan................................................................................................................ 91 a.
Sistem Keamanan Kawasan dan Bangunan ................................................................... 91 b.
Sistem Penanggulangan Kebakaran ............................................................................... 91 c. Sistem Penangkal petir ................................................................................................... 92
BAB VI. KONSEP PERANCANGAN WISATA EDUKASI BATIK DENGAN PENDEKATAN ARSITEKTUR EKOLOGI DI YOGYAKARTA ............................................................................ 93 A. Konsep Peruangan .................................................................................................................... 93 1. Kegiatan Utama .................................................................................................................. 93 2. Kegiatan Penunjang ............................................................................................................ 94 3. Kegiatan Pengelola ............................................................................................................. 95 B. Konsep Pengolahan Tapak ....................................................................................................... 98 1. Lokasi Tapak ....................................................................................................................... 98 2. Pencapaian .......................................................................................................................... 99 3. Klimatologis ........................................................................................................................ 100 4. View dan Orientasi ............................................................................................................. 100 5. Kebisingan .......................................................................................................................... 101 6. Penzoningan ........................................................................................................................ 101 C. Konsep Bentuk dan Material Bangunan ................................................................................... 102 1. Bentuk Dasar Massa ........................................................................................................... 102 2. Gubahan Massa ................................................................................................................... 102 3. Material Bangunan .............................................................................................................. 103 D. Konsep Struktur ....................................................................................................................... 103 1. Sub Structure ....................................................................................................................... 103 2. Supper Structure ................................................................................................................. 103 3. Upper Structure .................................................................................................................. 103 E. Konsep Utilitas ......................................................................................................................... 104 1. Sistem Penyediaan Air Bersih ............................................................................................ 104 2. Sistem Pengolahan Air kotor .............................................................................................. 104
3. Sistem Pencahayaan ............................................................................................................ 104 4.
Sistem Penghawaan ............................................................................................................ 105 5. Sistem Instalasi Listrik ........................................................................................................ 105 6. Sistem Jaringan Komunikasi dan Tata Suara ...................................................................... 105 7. Sistem Pengolahan Sampah ................................................................................................ 106 8. Sistem Keamanan................................................................................................................ 106 a.
Sistem Keamanan Kawasan dan Bangunan ................................................................... 106 b.
Sistem Penanggulangan Kebakaran ............................................................................... 106 c. Sistem Penangkal petir ................................................................................................... 107
DAFTAR PUSTAKA ..................................................................................................................... 108
DAFTAR GAMBAR
Gambar 2. 1. Taman Pintar Yogyakarta...........................................................................................23 Gambar 2. 2. Museum Batik Nasional Pekalongan ......................................................................... 25 Gambar 2. 3. Ruang Audio Visual Museum Batik Pekalongan ....................................................... 25 Gambar 2. 4. Ruang Pamer Museum Batik Pekalongan .................................................................. 26 Gambar 2. 5. Aula dan Perpustakaan Museum Batik Pekalongan ................................................... 26 Gambar 2. 6. Kawasan Green School Bali ....................................................................................... 26 Gambar 3. 1. Peta Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta ............................................................... 28 Gambar 3. 2. Wisata Edukasi Kerajinan Gerabah Kasongan ........................................................... 33 Gambar 3. 3. Wisata Edukasi Tembi yang berupa Homestay .......................................................... 34 Gambar 3. 4. Wisata Edukasi Kerajinan Kulit Manding ................................................................. 34 Gambar 3. 5. Karya yang dipamerkan di Wisata Edukasi Krebet.................................................... 34 Gambar 3. 6. Desa Wisata Fauna Ketingan ..................................................................................... 35 Gambar 3. 7. Berbagai Kerajinan dengan bahan baku Bambu di Sendari ....................................... 35 Gambar 3. 8. Taman Pintar di Kota Yogyakarta ............................................................................. 36 Gambar 5. 1. Lokasi Alternatif Tapak di Kota Yogyakarta ............................................................. 66 Gambar 5. 2. Alternatif Tapak 1 ...................................................................................................... 66 Gambar 5. 3. Alternatif Tapak 2 ...................................................................................................... 67 Gambar 5. 4. Lokasi Tapak Terpilih ................................................................................................ 68 Gambar 5. 5. Dimensi tapak terpilih ................................................................................................ 69 Gambar 5. 6. Analisis Pencapaian menuju tapak ............................................................................. 70 Gambar 5. 7. Penerapan main entrance dan side entrance pada tapak ............................................. 71 Gambar 5. 8. Pergerakan matahari pada tapak ................................................................................. 72 Gambar 5. 9. Analisis pergerakan angin menuju tapak ................................................................... 73 Gambar 5. 10. Penzoningan pada Tapak Berdasarkan Analisis Klimatologis ................................. 74 Gambar 5. 11. Analisis view menuju tapak ..................................................................................... 75 Gambar 5. 12. Analisis view dari tapak ........................................................................................... 75 Gambar 5. 13.Orientasi dan zoning pada tapak berdasarkan analisis view dan orientasi ................ 76 Gambar 5. 14. Analisis Kebisingan pada tapak ............................................................................... 77 Gambar 5. 15. Penzoningan pada Tapak Berdasarkan Analisis Kebisingan ................................... 77 Gambar 5. 16. Analisis penzoningan ............................................................................................... 78
Gambar 5. 17.Hasil analisis penzoningan kegiatan pada tapak ....................................................... 78 Gambar 5. 18. Gubahan massa Wisata Edukasi Batik berdasarkan tata massa cluster .................... 80 Gambar 5. 19. Analisis pengaruh bentuk atap terhadap radiasi panas matahari .............................. 80 Gambar 5. 20. Analisis pengaruh bentuk atap terhadap pergerakan angin ...................................... 80 Gambar 5. 21. Analisis pengaruh bentuk atap terhadap air hujan.................................................... 81 Gambar 5. 22. Sistem struktur rangka kaku ..................................................................................... 83 Gambar 5. 23. Sistem dinding geser ................................................................................................ 83 Gambar 5. 24. Contoh Lampu solar street light ............................................................................... 87 Gambar 5. 25. Contoh penerapan bukaan dan pengaruhnya terhadap cahaya yang masuk ............. 87 Gambar 5. 26. Contoh Lampu solar street light ............................................................................... 88 Gambar 6. 1. Lokasi Tapak Terpilih ................................................................................................ 98 Gambar 6. 2. Dimensi tapak terpilih ................................................................................................ 99 Gambar 6. 3. Penerapan main entrance dan side entrance pada tapak ............................................. 100 Gambar 6. 4. Pengaruh sirkulasi angin pada bentuk bangunan ....................................................... 100 Gambar 6. 5. Orientasi dan zoning pada tapak berdasarkan analisis view dan orientasi ................. 101 Gambar 6. 6. Penzoningan pada Tapak Berdasarkan Analisis Kebisingan ..................................... 101 Gambar 6. 7. Hasil analisis penzoningan kegiatan pada tapak ........................................................ 102 Gambar 6. 8. Tata massa pada Wisata Edukasi Batik ...................................................................... 103 Gambar 6. 9. Contoh Lampu solar street light ................................................................................ 105
DAFTAR TABEL
Tabel 2.1. Jenis- – Jenis Wisatawan ................................................................................................. 10
Tabel 4. 1. Gambaran aspek kegiatan dan fasilitas yang mewadahi ................................................ 38 Tabel 5. 1. Analisis Kebutuhan Ruang pada Kegiatan Utama ......................................................... 45 Tabel 5. 2. Analisis Kebutuhan Ruang pada Kegiatan Penunjang ................................................... 46 Tabel 5. 3. Analisis Kebutuhan Ruang pada Kegiatan Pengelola .................................................... 47 Tabel 5. 4. Jumlah Pengunjung Museum Batik Sulaman Yogyakarta ............................................. 49 Tabel 5. 5. Analisis jumlah pengelola pada Wisata Edukasi Batik .................................................. 49 Tabel 5. 6. Analisis Besaran Ruang Kegiatan Utama ...................................................................... 50 Tabel 5. 7. Analisis Besaran Ruang Kegiatan Penunjang ................................................................ 53 Tabel 5. 8. Analisis Besaran Ruang Kegiatan Pengelola ................................................................. 56 Tabel 5. 9. Rekapitulasi Analisis Besaran Ruang pada Wisata Edukasi Batik ................................ 62 Tabel 5. 10. Analisis Total Luas Lahan ........................................................................................... 62 Tabel 5. 11. Analisis Pemilihan Tapak ............................................................................................ 67 Tabel 5. 12.Kondisi Klimatologis Wilayah Yogyakarta 2013
- – 2015 ............................................. 72 Tabel 5. 13. Skala intensitas kebisingan .......................................................................................... 76 Tabel 5. 14. Karakteristik bentuk dasar ........................................................................................... 79 Tabel 5. 15. Material serta pengaruhnya terhadap matahari ............................................................ 81 Tabel 5. 16. Alternatif sumber air bersih beserta kelebihan dan kekurangannya ............................ 85 Tabel 5. 17. Perbandingan sistem penangkal petir ........................................................................... 92
Tabel 6. 1. Konsep peruangan Kegiatan Utama ............................................................................... 93 Tabel 6. 2. Konsep Peruangan Kegiatan Penunjang ........................................................................ 94 Tabel 6. 3. Konsep Peruangan Kegiatan Pengelola ......................................................................... 95 Tabel 6. 4. Perhitungan Luas Tapak ............................................................................................... 97
DAFTAR BAGAN
Bagan 4. 1. Struktur Organisasi Sistem Pengelolaan pada Wisata Batik Yogyakarta ..................... 42 Bagan 5. 1. Kegiatan Pengunjung pada Wisata Edukas Batik ......................................................... 44 Bagan 5. 2. Kegiatan Pengelola pada Wisata Edukasi Batik ........................................................... 44 Bagan 5. 3. Analisis Hubungan Ruang Secara Umum ..................................................................... 63 Bagan 5. 4. Analisis Hubungan Ruang Kegiatan Utama ................................................................. 63 Bagan 5. 5. Analisis Hubungan Ruang Kegiatan Penunjang ........................................................... 64 Bagan 5. 6. Analisis Hubungan Ruang Kegiatan Pengelola dan Servis .......................................... 65 Bagan 5. 7. Sistem distribusi air bersih pada Wisata Edukasi Batik ................................................ 85 Bagan 5. 8. Sistem Pengolahan Air Kotor Wisata Edukasi Batik .................................................... 86 Bagan 5. 9. Sistem instalasi listrik pada Wisata Edukasi Batik ....................................................... 90 Bagan 5. 10. Sistem Pengolahan Sampah pada Wisata Edukasi Batik ............................................ 91 Bagan 6. 1. Sistem distribusi air bersih pada Wisata Edukasi Batik ................................................ 104 Bagan 6. 2. Sistem Pengolahan Air Kotor Wisata Edukasi Batik .................................................... 104 Bagan 6. 3. Sistem instalasi listrik pada Wisata Edukasi Batik ....................................................... 105 Bagan 6. 4.Sistem Pengolahan Sampah pada Wisata Edukasi Batik ............................................... 106